MANATA 6 MİLYARDLIQ TƏHLÜKƏ: məzənnə oyununu kimlər, niyə oynayır?  - TƏHLİL

İqtisadçı Qulu İbrahimli manatın məzənnəsi, bu sahədə baş verən anlaşılmaz durumlar barədə növbəti maraqlı analizlə çıxış edib. "AzPolitika.info" həmin yazını təqdim edir:

“ABB sindromlu məzənnə rejimi”

Həm 2015-ci ildəki ikinci kəskin devalvasiya ilə, həm də ondan sonra manatın ucuzlaşması ilə Azərbaycan Beynəlxalq Bankında(ABB) yaranmış problemlər arasında birbaşa əlaqə vardır. Məhz ABB-nin problemli kreditlərinin "Aqrarkredit"ə ötürülməsi müqabilində Mərkəzi Bankın (AMB) havadan emissiyaya yol verməklə ABB-yə vəsait ayırması, AMB-nin balansında tarazlığın pozulmasına səbəb olub. Bu da öz növbəsində manatın inzibati yolla süni ucuzlaşdırılmasını labüd edib. Mövcud olmuş məzənnə rejimi “ABB sindromlu məzənnə rejimi” olub. ABB-nin sağlamlaşdırılması üçün çox yanlış mexanizm müəyyən olundu.

2016-cı ilin ikinci yarısından sonra manatın əhəmiyyətli dərəcədə ucuzlaşması da ABB-yə vəsait ayrılmasının növbəti mərhələsi ilə bağlı olub. 2017-ci ildən Dövlət Neft Fondundan AMB-yə transfertlər nəzərdə tutulması isə manatın ABB probleminə görə labüd süni ucuzlaşdırılmasının davam etdirilməsinin qarşısını alıb.

Çox təəssüflər olsun ki, 2017-ci ilin fevral ayından manatın dəyər qazanması mətbuatda guya dövriyyədə manat qıtlığının olması ilə əlaqələndirilməyə başlanıldı. Halbuki rəsmi monetar statistikadan da görünür ki, pul bazasının əsas tərkibi olan "Dövriyyədə nağd pul" məbləği 2017-ci ilin həm yanvar, həm də fevral ayında 6,5 milyard manat olub. Bu da son 19 ay ərzində, yəni, 2015-ci ilin avqust ayından 2017-ci ilin fevral ayınadək olan dövrdə bütün aylardakından (2016-dekabr istisna olmaqla), həmçinin 2016-ci ilin orta aylıq göstəricisindən (6,1 milyard) yüksək olub.

Fevral ayında 6,0 milyard manat olan “Banklardan kənarda nağd pul” və “Banklardakı nağd manat” komponentləri üzrə müqayisə aparsaq, vəziyyət təqribən qeyd etdiyimiz kimidir. Kommersiya banklarının kassasında son 19 ay ərzində hər ay 500-600 milyon manat olub, həmin dövrdə orta aylıq göstərici 572,0 milyon manat təşkil edib. 2017-ci ilin yanvar və fevral aylarında banklarda, müvafiq olaraq, 618,1 və 541,1 milyon manat nağd manat olub.

İqtisadiyyatın kiçilməsini də nəzərə almaq lazımdır. Hesab edirəm ki, dövriyyədə manat qıtlığı və əlavə manat kütləsinin buraxılmasından sonra manatın ucuzlaşacağı ilə bağlı söylənilənlər təbliğata xidmət edir. Kimlərsə ya bilərəkdən, ya da bilməyərəkdən bu təbliğata xidmət edir. Ona görə ki, Mərkəzi Bankın havadan emissiya ilə ABB-yə ayrıdığı vəsaitlərdən 6,0 milyard manatı (2016-cı ilin birinci yarısının rəqəmi) və bəlkə də daha çoxu Mərkəzi Banka illik 5%-lə depozit yatırılıb. Azərbaycan Beynəlxalq Bankı bu vəsaiti gələcək aylarda Mərkəzi Bankdakı hesabından çıxara, dövriyyədəki manat kütləsi arta bilər. İndidən ictimai rəy hazırlanır. Manata real təhlükə bu depozitdir.

2016-cı ilin dövlət büdcəsinin icrası ilə Mərkəzi Bankın analitik balansı düz gəlmir

Fizika, kimya elminin araşdırmalar üçün öz laboratoriyaları olduğu kimi, pul siyasətinin də əsas laboratoriyası Mərkəzi Bankın icmal və analitik balansları, pul-kredit statistikasıdır. Məhz balans maddələrinin vəziyyəti və onlarda baş verən dəyişikliklər araşdırılmalıdır. Əks halda, söylənən fikirlərin heç bir elmi əsası olmaz.

Əgər manatın məzənnəsi ilə pul bazası arasında əlaqəni və ümumilikdə yürüdülən pul siyasətini elmi əsaslarla ciddi şəkildə kimsə həqiqətən araşdırıb dərinliklərə baş vursaydı, oradan müəyyən məsələlərə bulaşıb “yaş” çıxmalıydı.  Məsələn, Beynəlxalq Bankın Mərkəzi Banka “yatırdığı” depozitin manatın məzənnəsinə olan təsirlərini görməliydi. Halbuki bu məbləğ, həm Mərkəzi Bankın rəsmi xalis valyuta ehtiyatlarının manat ifadəsində məbləğinə, həm də pul bazasına təqribən bərabərdir. Bu boyda təsiri görməmək olarmı?! 2016-cı ilin dövlət büdcəsinin icrası barədə məlumatla, daha doğrusu Neft Fondundan illik edilməli transfertin yarıya qədərinin ilin sonuncu ayında – dekabrda baş verməsi ilə Mərkəzi Bankın analitik balansı arasında uyğunsuzluğu görməli idi, müəyyən şübhələr yaranmalıydı.

Pul bazası barədə Mərkəzi Bankın məlumatı düz deyil

Hesab edirəm ki, Mərkəzi Bankın pul bazası barədə statistikası konseptual baxımdan yanlışdır. Əslində, pul bazası elan olunandan daha çoxdur. Məsələn, Dövlət Xəzinədarlığının Mərkəzi Bankdakı hesablarında saxlanılan vergi ödəyicilərinin ƏDV depozit hesabı məbləğləri pul bazasına salınırmı?

Halbuki bu məbləğlər də pul bazasına daxil edilməlidir. Beynəlxalq Bankın Mərkəzi Bankda bloklaşdırılan xarici valyutası da dollarla pul bazasına daxil edilməyib. ABB-nin MB-dakı bəhs etdiyim manat depozitinə də, əslində, pul bazası kimi baxmaq lazımdır. Bu vəsaitlərin iqtisadiyyata daxil olma forması fərqlənsə də, emissiya təsirləri dövriyyədəki nağd vəsaitlərlərlə eyni gücə malikdir. Qeyd edilənləri nəzərə alanda görürük ki, MB-ın analitik balansında “Mərkəzi Bankın pulu” tarixində rekord həddə çatıb.

Fevralda manatın məzənnəsi ilə bağlı nə baş verib?

2017-ci ilin 02 fevralında çərşənbə axşamı manat pik həddə ucuzlaşdırılb USD/AZN məzənnəsi 1,9200 manata yüksəldilib və fevralın 16-da (yenə çərşənbə axşamı) ayın ən aşağı səviyyəsi olan 1,7296 manata salınıb, növbəti gün isə yenidən manat ucuzlaşdırılmağa (1,7352) başlanıb.

Hesab edirəm ki, bu hal təsadüfi olmayıb. İki həftə ərzində ABB-nin problemli kreditlərinin növbəti hissəsinin ötürülməsinin və ona vəsait ayrılmasının baş verdiyini düşünürəm. Fikrimcə, fevralın 2-də ABB-nin dollarla olan problemli aktivləri ən yüksək məzənnə əsasında (1,92) manatla qiymətləndirilib "Aqrarkredit"ə ötürülüb ki, Mərkəzi Bankdan daha çox vəsait alınsın. Fevralın 15-16-da da Neft Fondundan Mərkəzi Banka valyuta transferti məbləğindən ABB-yə xarici valyuta ödənib. Ona görə də manat həmin gün bahalaşdırılıb ki, daha çox xarici valyuta ödənsin. Fevralın sonrakı günlərində manat yenidən ucuzlaşdırılb.

Hazırda manatın gələcək məzənnəsi “ABB sindromlu məzənnə rejimi”ndən və Beynəlxalq Bankın Mərkəzi Bankdakı depozit hesabındakı məbləğin taleyindən asılıdır. “Təbliğatçılar” bu depozitin indi hansı məbləğdə olduğunu ilk növbədə araşdırıb, sonra proqnozlar versinlər.