ATƏT-in HAKİMİYYƏTİ ŞOKA SALAN –HESABATI- Tam mətn
Beynəlxalq Secki Muşahidə Missiyası secki prosesinin beynəlxalq normalara cavab vermədiyini, nəticələrin total saxtalaşdırıldığını bəyan etdi
İlham Əliyevin legitimliyi şübhə altına alındı
Xəbər verdiyimiz kimi, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Haqları Bürosunun müşahidə missiyası Azərbaycanda keçirilən 9 oktyabr prezident seçkilərinin nəticələrinin total şəkildə saxtalaşdırıldığını göstərən və xalqın iradəsini əks etdirmədiyini təsdiqləyən hesabatla çıxış edib. “AzPolitika.info” hesabatın Azərbaycan dilinə dərcümə edilmlş tam mətnini dərc edir.
İLKİN FAKTLAR VƏ NƏTİCƏLƏR UZRƏ BƏYANAT
İlkin Faktlar və Nəticələr uzrə Bəyanat ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Haqları Burosunun (ATƏT/DTİHB) və ATƏT Parlament Assambleyasının (ATƏT PA) birgə səyləri nəticəsində ərsiyə gələn sənəddir.
Qimətləndirmə seckilərin ATƏT qarşısında goturulən ohdəliklərə, Avropa Şurasının demokratik seckilər uzrə standartlarına, və həmcinin Azərbaycanın tərəf olduğu beynəlxalq ohdəliklərə və yerli qanunvericiliyə uyğun olub-olmadığını muəyyən etmək ucun aparılmışdır. İlkin faktlar və nəticələr uzrə bu bəyanat secki prosesi başa catmadıqdan əvvəl dərc olunur. Seckilər uzrə yekun hesabat qismən səslərin hesablanması, protokollaşdırılması və nəticələrin elan olunması, seckidən sonra ortaya cıxa bilən şikayət və muraciətlərə baxılması da daxil olmaqla, secki prosesinin novbəti mərhələlərinin hansı tərzdə aparılmasından asılı olacaq. Secki prosesinin başa catmasından təxminən səkkiz həftə sonra ATƏT/DTİHB potensial təkmilləşdirməli də ozundə əks etdirən yekun təfsilatlı hesabatını dərc edəcəkdir.
ATƏT PA oz hesabatını Daimi Komitənin oktyabrın 13-də Budva şəhərində kecirilən toplantısında təqdim edəcək.
İLKİN NƏTİCƏLƏR
məhdudiyyətlərin təsiri altında kecirilmiş və namizədlərə bərabər şərait təmin edə bilməmişdir.
Namizədlərin və secicilərin hədələnməsi və məhdudlaşdırıcı mətbuat muhiti təşviqat kampaniyasına ləkə salmışdır. Secki gunu kecirilən proseslərin hər bir mərhələsində əhəmiyyətli problemlər muşahidə olunmuşdur ki, bunlar da, ATƏT qarşısında həqiqi və demokratik seckilərlə əlaqədar Azərbaycanın goturduyu ohdəlikləri butovluklə yerinə yetirməkdə uzləşdiyi catışmamazlıqların ciddi mahiyyətini numayiş etdirmişdir.
Umumilikdə, muvafiq son tarixlərə riayət etməklə, Mərkəzi Secki Komissiyası (MSK) seckilər ucun texniki hazırlıq işlərininin səmərəli şəkildə idarə olunmasını təşkil etmişdir. MSK muşahidəcilər və mətbuat ucun acıq olan muntəzəm iclaslarını kecirmiş və qərarlarını vaxtı-vaxtında dərc etmişdir. Bununla belə, secki komissiyalarının təşkili prinsipi hokumət yonumlu quvvələrə qərarların qəbul olunmasında de-fakto ustunluk verir. Secki administrasiyasının qərəzsiliyinə muxalifət numayəndələrinin inamının aşağı səviyyədə olmasını nəzərə alsaq, sozugedən prinsip bu inamsızlığı daha da dərinləşdirə bilər.
Seckilərdə toplam on namizəd qeydiyyatdan kecmişdir. Namizədlər mustəqil olaraq və yaxud siyasi partiyalar tərəfindən irəli surulə bilərdilər. Tələb olunan sayda etibarlı imza toplamadıqlarına gorə dord şəxsin namizədliyi MSK tərəfindən qeydiyyata almamışdır. Namizədliyi qeydə alınmayan şəxslər MSK-nın toplanmış imzaları yoxlayan ekspert qrupunun imzaları etibarsız saymağa əsas verən meyarlarını şubhə altına almış və verilən qərarlardan məhkəməyə muraciət etmişdirlər, lakin məhkəmə hec bir iddiacının xeyrinə qərar cıxarmamışdır. Namizədlərin qeydə alınması ucun tətbiq olunan ali təhsil və olkədə ən azından 10 il yaşamaq kimi məhdudlaşdırıcı tələblər beynəlxalq standartlarla ziddiyət təşkil edir.
Seckiqabağı təcviqat kampaniyası əsasən mutəəssir kecmiş və ictimaiyyət arasında məhdud marağa səbəb olmuşdur. MSKseckiqabağı təşviqat tədbirləri və namizədlərin goruşləri ucun 152 məkan təyin etmişdir ki, bu siyahını da rəsmi orqanlar mufəssəl adlandıraraq, vətəndaşların azad toplaşma huququna luzumsuz məhdudiyyət tətbiq etmişdirlər. Nəzərə alsaq ki, siyasi rəqiblərin secicilərlə unsiyyəti 22 gunluk rəsmi kampaniya muddəti ilə məhdudlaşır, goruş yerləri ilə əlaqədar yanaşma kampaniya kecirmək imkanlarını daha da azaltmış olur. Kampaniya muddətində namizədlərə və secicilərə qarşı hədə-qorxu halları haqqında etibarlı məlumatlar ATƏT-in 1990-cı il Kopenhagen Sənədinin 7.7-ci maddəsinin tələbinə uyğun olaraq namizədlərin azad və ədalətli muhitdə kampaniya aparması və həmcinin, secicilərin “qorxu hissindən azad” şəkildə səs vermə imkanları uzrə narahatlığı artırır.
Həbslər, cinayət təqibi, fiziki hucumlar və digər təzyiq formaları mətbuatla əlaqədar vəziyyətə mənfi təsir gostərmişdir. Məhdudlaşdırıcı huquqi cərcivə və kampaniya dovrundə hazırkı Prezidentin fəaliyyətinin aşkar şəkildə qeyri-mutanasib işıqlandırılması namizədlər arasında bərabər şəraitin qıtlığını daha da dərinləşdirmişdir. Bu ATƏT-in 1990-cı il Kopenhagen Sənədinin 7.8 bəndinin tələbləri ilə ziddiyat təşkil edir və secicilərin məlumatlı secim etmək imkanlarını məhdudlaşdırır.
Qanunvericiliyə edilən son dəyişliklərə baxmayaraq, secki komissiyalarının təşkili prinsipi və namizədlərin qeydiyyatı kimi əhəmiyyətli muddəalər da daxil olmaqla, son Prezident seckilərindən sonra ATƏT/DTİHB-nin verdiyi tovsiyyələr qanunvericilikdə oz əksinə tapmamışdır. Seckilərin kecirilməsi ucun ayrılmış umumi muddət qısaldılmışdır və, bəzi məqamlarda, hazırlıq işinin aparılması və huquqda təsbit olunmuş imkanlardan istifadə etmək ucun yetərli deyildir. Bu butun tərəflərin iştirakını təmin etməklə, davamlı secki islahatlarına olan ehtiyacı bir daha vurğulayır.
Secki ilə əlaqədar muraciətlərin baxılması prosesində qərəzsizlik gozlənilməmiş və huquqi mudafiənin səmərələli təşkili ucun ərizəciyə yetərli zəmanət verilməmiş və əks qərarların haqlı olub-olmaması uzrə əsaslandırılma təmin etməmişdir. Birinci instansiya məhkəməsində baş verən prosessual qaydalar uzərində nəzarətin zəif olması appelyasia səviyyəsində də bu məsələrin həllinə şərait yaratmır. Secici siyahıları vətəndaşların qeydiyyatı reestri əsasında MSK-nın idarə etdiyi secicilərin daimi qeydiyyat bazasından istifadə edərək tərtib olunur. Secicilər siyahılarla tanış olmaq və onlara dəyişiklik edilməsini tələb edə bilərlər, lakin MnSK-ların qapı-qapı gəzib apardığı yoxlama əsasında etdiyi dəyişikliklərin huquqi əsasları aydın deyil.
Yekun secici siyahısı Dovlət Statistika Komitəsinin secki huququna catmış, 18 yaşdan yuxarı olan şəxslərin sayından bir gədər az olan 1,8 milyon insanı daxil edir. Hokumət əhali sayına
həmcinin xaricdə yaşayan Azərbaycanlıların və olkədə məskunlaşan xaricilərin daxil olması ilə, və vətəndaşların və secicilərin sayının hesablanması metodologiyaları arasındakı muxtəlifliklə qismən izah edilməsini qeyd edir; lakin, fərqlə əlaqədar ictimaiyyətə məlumatın yetərincə catdırılmaması secicilər arasında secici siyahılarına olan inama mənfi təsir gostərə bilər.
Prezidentliyə namizədliyi irəli surulmuş şəxslər arasında qadınlar yoxdur. Secki administrasiyasının butun səviyyələrində qadınlar kifayət gədər az təmsil olunurlar və secki gunu bu hal MnSK səviyyəsindəmuşahidə olunmuşdur.
MSK ATƏT/DTİHB-nin SMM-na məlumat vermişdir ki, kampaniya ucun sərf olunan maliyyə və hesabatların təqdim olunma tarixləri ilə əlaqədar butun namizədlər qanunun tələblərinə riəyət
etmişdirlər. Eyni zamanda, ictimai araşdırma ucun məlumatın olmaması və auditin kecirilməməsi şəffaflığı və hesabatlılığı məhdudlaşdırır.
Butun tərəflərin iştirakını təmin etməklə, MSK və DSK-lar 45,868 vətəndaşı siyasi partiya və yaxudn fərdi muşahidəci qismində qeydə almışdır. Seckilərin Monitorinqi və Demokratiyanın Tədrisi adlanan vətəndaşların muşahidə qrupuna huquqi status verilməmiş və onların muşahidəciləri fərdi olaraq qeydiyyatdan kecməli olublar.
Secki gunundə BSMM hesabatları yuksək secici iştirakı barədə məlumatlar vermiş; MSK-nın bu rəqəmin 72,3% səviyyəsində olmasını elan etmişdir. Muşahidə aparılan secki məntəqələrinin 20%-də acılış prosedurları mənfi qiymətləndirilmiş; bunun əhəmiyyətli dərəcədə yuksək rəqəm olması ciddi problemlərin movcudluğuna dəlalət edir. Qeydiyyatdan cıxma vərəqələrinin ləğvi, ayrılan secki bulletenlərinin sayının və secki qutularının mohurlərinin seriya nomrələrin qeyd olunmaması kimi prosedur catışmamazlıqları dəfələrlə muşahidə olunmuşdur. BSMM muşahidəciləri muşahidə etdikləri məntəqələrinin 11%-də secki prosesini mənfi olaraq qiymətləndirmişdirlər.
BSMM muşahidəciləri 37 məntəqədə hesabatlılığın təmin olunması ucun minimal tədbirlərin gozlənilməməsi və potensial saxtakarlığın qarşısının alınmaması nəticəsində secki qutularına topa bulleten atılmasının aşkar izləri haqda məlumat vermişdir və bir sıra digər prosedural pozuntular muşahidə olunmuşdur.
Səslərin hesablanması xeyli dərəcədə mənfi hallarla səciyyələnmiş, muşahidə olunan secki
məntəqələrinin 58%-da pis və yaxud cox pis kimi dəyərləndirilmiş və ciddi problemlərin olmasını numayiş etdirmişdir. Səslərin hesablanması zamanı aparılan muşahidə nəticəsində BSMM muşahidəciləri 15% məntəqələrdə secici siyahılarına adların daxil edilməsi, həmcinin bir namizədin aldığı səslərinin digər namizədə yazılması da daxil olmaqla, protokolların nəticələri ilə manipulyasiyalar halları haqda məlumat vermişdirlər. Nəticələrin protokollaşdırılmasının muşahidəsi 125 DSK-dan 95-də aparılmışdır.
Məntəqə secki komissiyasının təqdim etdiyi nəticələrin yoxlanılması və emal olunması kimi muhum prosedurlara adətən riayət olunmamışdır.
İLKİN FAKTLAR
Parlamentdə təmsil olunan sayca ikinci boyuk qrup 42 mustəqil deputatdan ibarətdir ki, onlar da adətən səsvermədə hakim partiyanın tərəfində cıxış edirlər.
Qalan 12 yeri on siyasi partiya tutmuşdur və 2 yer hal-hazırda boşdur.
7 iyun 2013-cu ildə muxalif quvvələr Demokratik Quvvələrin Milli Şurasını (DQMŞ)
yaratmış və vahid namizədi irəli surmək haqqında niyyətlərini bəyan etmişdirlər. 24 iyul tarixində hazırkı Prezident ucuncu muddətə secilmək niyyətini elan etmişdir.
SECKİ SİSTEMİ VƏ HUQUQİ CƏRCİVƏ
Prezident seckiləri əsasən Secki Məcəlləsi (son dəyişikliklər 2013-cu ilin aprel ayında edilmişdir) və Konstitusiya (son dəyişikliklər 2009-cu ildə edilmişdir) ilə tənzimlənir.
İlk turda secilmək ucun namizəd etibarlı səslərin 50 faizdən coxunu qazanmalıdır.2009-cu il kecirilən referendumda Konstitusiyaya edilən dəyişikliklər nəticəsində bir şəxsin təkrarən iki dəfədən artıq prezident secilməsini əngəlləyən məhdudiyyət aradan qaldırılmışdır.
Avropa Şurasının Huquq Vasitəsilə Demokratiya Uğrunda Komissiyasının (Venesiya Komissiyası) bəyan etmişdir ki, təkrarən prezident secilməklə əlaqədar Konstitusiya təsbit olunmuş məhdudiyyət Azərbaycanda demokratiyanın mohkəmlənməsi ucun muhum
rol oynayır.
2 oktyabr tarixində Cəmil Həsənli (DQMŞ) hazırkı dovlət başcısının kohnə Konstitusiyaya
əsasən secilməsini və and icməsini rəhbər tutaraq onun yenidən qeydə alınmasına qarşı iddia irəli
surmuş, lakin bu iddia MSK tərəfindən rədd edilmişdir.
Secki Məcəlləsinə 2010-cu ilin iyununda, 2011-ci fevralında və 2012-ci aprelində və 2013-cu ilin aprelində dəyişikliklər edilmişdir. 2010-cu ildə edilən əlavə və dəyişikliklər namizədlərin seckiqabağı təşviqat ucun ictimai maliyyə əldə etmək imkanlarını dayandırıb və kampaniya muddətini 22 gunə gədər azaltmışdır. Siyasi rəqiblərin formal kampaniya muddətindən kənar təşviqat aparmasının mumkun olmamasını nəzərə alsaq, sozugedən dəyişikliklər onların secicilərlə unsiyyət imkanlarını daha da məhdudlaşdırır.
Şikayətlər və muraciətlərlə əlaqədar bir sıra cərcivə sənədlərin dəyişilməsinə
baxmayaraq, secki komissiyaların və şikayətlər uzrə ekspert qrupuntəşkili prinsipi, maliyyə depozitin ibərpa etmək, namizədlərin qeydə alınması uzrə son tarixləri yenidən nəzərdən kecirmək kimi ATƏT/DTİHB-nin digər tovsiyyələri qanunvericilikdə oz əksini tapmamışdır.
Secki Məcəlləsində seckilərin kecirilməsi ucun ayrılmış muddət qısaldılmışdır və bəzi məqamlarda hazırlıq işinin aparılması və huquqi prosedurların kecirilməsi ucun yetərli deyildir.
Seckilərin kecirilməsi ucun ayrılmış muddət qısaldılmışdır və bəzi məqamlarda hazırlıq işinin aparılması və huquqi prosedurlar ın kecirilməsi ucun yetərli deyildir. Namizədliyin irəli surulməsi ucun movcud huquqi cərcivə bir sıra potensial namizədlərin imza toplmaları ucun digərləri ilə muqayisədə daha az vaxta malik olması deməkdir: namizədliyi irəli surulmuş şəxslərin muraciətləri kampaniya muddətinin yarısından coxu kecməsinə baxmayaraq hələ də məhkəmə tərəfindən baxılmamışdır, və bu da oz novbəsində, secki bulletenlərinin capının ləngiməsinə və iddiası təmin olunan namizədin təşviqat ucun daha məhdud vaxta sahib olması ilə nəticələnə bilərdi.
2012 və 2013-cu illərdə bir sıra qanunlara edilən dəyişikliklər icazəsiz mitinqləri təşkil və onlarda iştirak etmək də daxil olmaqla, sərbəst toplaşmaq azadlığı və vətəndaş cəmiyyətinin işini tənzimləyən qanunlara edilən son dəyişikliklər ictimai asayişin pozulmasına gorə cəzaları artırmış, qeyri-hokumət təşkilatlarının maliyyə cəlb etməsi ucun əlavə burokratik tələblər qoymuş və bu qanunları pozanlara qarşı cərimələri artırmışdır.
Bu dəyişikliklər vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətini, və həmcinin ifadə və
toplaşma azadlıqlarını daha da məhdudlaşdırmışdır.
SECKİ ADMİNISTRASİYASI
Prezident seckiləri Mərkəzi Secki Komissiyası (MSK), 125 Dairə Secki Komissiyası (DSK) və 5273 məntəqə secki komissiyalarından (MnSK) ibarət uc pilləli struktura malik qurum tərəfindən idarə olunur. Butun komissiyalar muvafiq olaraq 18, 9 və 6 nəfərdən ibarətdirlər.Xususi kateqoriyasına daxil olan hərbi hissə, həbsxana, xəstəxana və dənizdəki neft platformalarında əlavə 181 secki məntəqəsi yaradılmış və 38 secki məntəqəsi isə olkədən kənarda, diplomatik numayəndəlik və konsulluqlarında təşkil edilib.
Umumiyyətlə, seckilərin səmərəli kecirilməsi ucun secki administrasiyası muvafiq son tarixləri riayət və aidiyyatı normativ aktları qəbul etmişdir. MSK muşahidəcilər, KİV və namizədlərin numayəndələri ucun acıq olan mutəmadi iclaslarını kecirmişdir. MSK-nın qərarları əksrə hallarda kollegial qaydada qabul olunmuş və vaxtı-vaxtında qurumun İnternet səhifəsində dərc edilmişdir.
Butun komissiyalar beş illik muddətə secilən daimi orqanlardır.MSK uzvləri parlament tərəfindən secilir, DSK-lar Mərkəzi Secki Komissiyası və MnSK-lər isə muvafiq DSK-lar tərəfindən təyin edilir.
Komissiya uzvlərinin ucdə biri parlament coxluğunu, ucdə biri parlament azlığını və ucdə biri isə mustəqil deputatları təmsil edir. Qanuna əsasən, butun komissiya sədrləri parlament coxluğunun namizədidirlər.Beləliklə, parlament coxluğu de fakto butun secki komissiyalarında səs coxluğuna malikdir.
Secki administrasiyasının qərəzsiliyinə muxalifət numayəndələrinin inamının aşağı səviyyədə olmasını nəzərə alsaq, sozugedən təşkil prinsipi etibarsızlığı daha da dərinləşdirə bilər.
MSK DSK və 32 000-ə yaxın MnSK uzvunə secki gununun prosedurları ilə bağlı təlim kecmiş və muvafiq təlim materialları cap etmişdir. Eyni zamanda, MSK secicilər ucun məlumat plakatları və televiziyaya cıxış imkanı təmin etmişdir. ATƏT/DTİHB-in əvvəlki tovsiyyələrinə uyğun olaraq, MSK həbsxanalarda səsvermə prosesini təşkil edən polis nəfərləri və təcridxana əməkdaşlarına, hərbi hissələrdə, diplomatik missiya və konsulluqlarda bu işin təşkilinə cavabdeh olan şəxslər ucun təlim kecmişdir.
Olkə boyu 1000 secki məntəqəsində veb-kameralar quraşdırılmışdır. Iyunun 5-də MSK veb-kameralar istifadəsinin tənzimləyən təlimat qəbul etmişdir, və bununla səsvermə və səslərin hesablanması zamanı aparılan cəkilişlərin şikayətlərin araşdırılmasında dəlil kimi istifadə olunması izah olunmuşdur.
ATƏT/DTİHB-lə unsiyyətdə olan bəzi şəxslər səsvermənin konfindensiallığının potensial pozulması ilə əlaqədar narahatcılıqlarını izhar etsələr belə, digərləri veb-kameraların daha geniş tətbiqinin tərədarlarıdır.
Secki komissiyaların tərkibində gender bərabərliyi uzrə kvota movcud deyil. MSK ATƏT/DTİHB-nə məlumat vermişdir ki, DSK uzvlərinin 15% və MnSK uzvlərinin 34% qadınlardır. MSK-nın 18 uzvundən dordu qadındır.
SECİCİ QEYDİYYATI
Məhkəmə qərarı ilə bu huquqdan məhrum olan şəxslər istisna olmaqla, 18 yaşına catmış Azərbaycan Respublikasının hər bir vətəndaşının secməkhuququ vardır. Secici qeydiyyatı passiv xarakter daşıyır və secici siyahıları MSK-nın idarə etdiyi secicilərin daimi qeydiyyat bazası əsasında tərtib olunur. Secicilər muvafiq secki məntəqəsinin ərazisində daimi yaşaması faktına əsasən qeydə alınır (seckilərin elan olunması gunundən əvvəlki 12 ayın azı 6 ayı ərzində secki məntəqəsinin ərazisində yaşaması faktı da əsas goturulur).
İctimai yerlərdə məlumat plakatlarının və secicilərin tanış olması ucun secki məntəqələrində
siyahıların asılması vasitəsilə vətəndaşların adlarını secki siyahılarında yoxlamağa sovq etmə işi secki administrasiyasının butun səviyyələrində muşahidə olunmuşdur. Secicilər adlarının siyahıda olub-olmamasını MSK-nın İnternet səhifəsi və yaxudqaynar xəttə vasitəsilə yoxlaya bilərlrə. MSK-nın ATƏT/DTIHB-NIN SMM-na verdiyi məlumata gorə secici siyahısının yoxlanılması ilə bağlı onlayn və ya qaynar xətt vasitəsilə 4000 gədər muraciət daxil olub.
ATƏT/DTİHB-nun və Venesiya Komissiyasının 2004-cu ildə verdiyi birgə rəyinə (no. 286.2004) baxın: “Komissiyalar butun əsas maraqlı tərəflərin etimadını qazanmalıdırlar. Bu məqsədə nail olmaq ucun onlar hokumət yonumlu quvvələr tərəfindən idarə olunmamalıdırlar. Movcud muddəalar bunu təmin etmək ucun yetərli deyil”.
Qanunvericiliyə uyğun olaraq, 5 016,365 qeydə alınmış secicinin adını əks etdirən yekun secici siyahısı sentyabr tarixində dərc olunmuşdur. Bu da may ayında edilən yenilənmədən sonra təxminən 30000 nəfərin əlavə olunması deməkdir. Qanunla və MSK-nın təlimatlarına əsasən tələb olunmasa belə, MSK ATƏT/DTIHB-NIN SMM-na bildirib ki, bir cox hallarda MnSK uzvləri evləri qapı-qapı gəzib, secici siyahılarının dəqiqləşdirilməsini aparmışdırlar. Muvafiq təlimat/tələb olmadığı halda, MnSK uzvlərinin bu dəqiqləşdirməni hansı qanun əsasında apardığı muəmmalı qalır.
Fərqi daha dəqiq başa duşmək ucun ATƏT/DTIHB-NIN SMM-nın 14 sentyabrda dərc olunan siyahıdan cıxarılan və ya ora daxil edilən secici sayının MSK-dan istəməsinə baxmayaraq, MSK həmin siyahını təqdim etməmişdir. Bu məlumatın dərc olunması şəffaflığın və etimadın artmasına komək edə bilər.
Dovlət Statistika Komitəsinin ATƏT/DTIHB-NIN SMM-a verdiyi məlumata əsasən, 2013-cu il yanvarın 1-nə qədər olan məlumata gorə olkənin yaşı 18-dən yuxarı olan əhalisinin sayı təxminən 6,8 milyona bərabərdir. Yekun secici siyahısında secicilərin sayı Dovlət Statistika Komitəsinin məlumatında secki huququna malik şəxslərin sayından 1,8 milyon azdır.
Hokumət əhali sayına həmcinin xaricdə yaşayan Azərbaycanlıların və olkədə məskunlaşan xaricilərin daxil olması ilə, və vətəndaşların və secicilərin sayının hesablanması metodologiyaları arasındakı muxtəlifliklə qismən izah edilməsini qeyd edir; lakin, fərqlə əlaqədar ictimaiyyətə məlumatın yetərincə catdırılmaması secicilər arasında secici siyahılarına olan inama mənfi təsir gostərə bilər.
Secki məntəqəsinin ərazisində yaşaması təsdiq edə bilən və secki huququ olan vətəndaş MnSK-da əlavə secici siyahısında qeydiyyatdan kecə bilər. Əhatəli olmasına baxmayaraq, secki gunu secici qeydiyyatı beynəlxalq yaxşı təcrubələrə uyğun deyil.
Bu amil secicilərin səsvermə gunundən əvvəl secici siyahısına daxil olunması uzrə rəsmi orqanların və secililərinin marağını azaltmış ola bilər. Secki gunu əlavə secici siyahılarında adları qeydə alınmış şəxslərin sonradan daimi secici siyahısına daxil edilməsi ilə əlaqədar
qanunda muvafiq tələbin olmamasına baxmayaraq, MSK ATƏT/DTIHB-NIN SMM-na bunun təcrubədə icra edilməsini demişdir.
Qanunvericiliyə uyğun olaraq, secicilər qeydiyyatda olduqları yerdən kənarda yerləşən secki
məntəqəsində səsvermək huququ verən qeydiyyatdan cıxma vəsiqəsi almaq ucun muraciət edə
bilərlər.MSK 450,000-nə qədər qeydiyyatdancıxma vəsiqəsi cap etmişdir. MSK verdiyi məlumata əsasən, onlardan 30000 ədədi DSK və MnSK-lar tərəfindən muvafiq vaxtda secicilərə paylanmışvə sonuncular tərəfindən secki gunu istifadə olunmuşdur.
Oktyabrın 4-də MSK ATƏT/DTIHB-NIN SMM-na bildirmişdir ki, hərbi hissələrdə, həbsxanalarda, xəstəxanalarda və dənizdəki neft platformalarında səs vermək ucun əlavə 130000 secici qeydiyyatdan kecmişdir. Eyni zamanda, Baş Pasport, Qeydiyyat və Miqrasiya İdarəsinin məlumatına əsasən, qurum tərəfindən yaşı 16-a catmış Azərbaycan vətəndaşlarına verilən şəxsiyyət vəsigələrinin sayı 6,3 milyona yaxın olmuşdur. Bundan əlavə, MSK secki
məntəqəsinin ərazisində ən azından 6 ay yaşamaq tələbinə cavab verməyən şəxslərin siyahısını təqdim etməmişdir.
Venesiya Komissiyasının 2002-ci ildə qəbul etdiyi Secki Məsələləri uzrə Numunəvi Təcrubə Məcəlləsinin 1.2 bəndi (iv) tovsiyyə edir: “İstənilən halda secki məntəqələrinə secki gunu oz qərarı ilə seciciləri qeydiyyata almasına icazə vermək olmaz”.
NAMİZƏDİN QEYDİYYATI
Namizədin rəsmi qeydiyyat muddəti avqustun 2-dən sentyabrın 16-dək davam etmişdir.
Konstitusiyanın muvafiq maddəsinə gorə, yaşı 35-dən az olmayan, ikili vətəndaşlığı və digər dovlətlərin qarşısında hec bir ohdəliyi olmayan, habelə ağır cinayətə gorə muhakimə edilməyən,ən azı 10 ilAzərbaycan Respublikasında daimi yaşayan və ali təhsilli vətəndaşları prezident secilə bilərlər. Ali təhsilli olmaq və olkədə ən azından 10 il yaşamaq tələbi əsassızdır və beynəlxalq standartlarla ziddiyət təşkil edir.
İddialı şəxsin namizədliyi ozu və yaxud ən azı 100 secicidən ibarət təşəbbus qrupu, rəsmi qeydiyyatı olan siyasi partiya və ya partiyalar koalisiyası tərəfindən irəli surulə bilər. Butun namizədlər ən azı 60 dairənin hər birindən ən azı 50 imza toplamaq şərtilə, qeydə alınmış secicilərin ən azı 40,000 imzasını və maliyyə aktivləri barədə bəyannamə təqdim etməlidirlər.
MSK 21 potensial namizədin irəli surulməsi ilə əlaqədar sənədləri qəbul etmişdir. MSK ikili vətəndaşlıq, ən azı 10 il olkədə daim yaşamaq tələbinə cavab verməməsi və başqa dovlətlər qarşısında ohdəliyinin olub-olmaması ilə əlaqədar kifayət qədər əsasların olmamasına əsasında cənab Rustəm İbrahimbəyovun (DQMŞ) namizədliyini qeydə almamışdır.
Cənab İbrahimbəyov Mərkəzi Secki Komissiyasının qərarından Bakı Apellyasiya Məhkəməsinə və daha sonra, sentyabr ayının 6-da, Ali Məhkəməyə muraciət etmişdir, lakin hər iki instansiya MSK-nın qərarını quvvədə saxlamışdırlar. Bununla bərabər, DQMŞ yeni şəxsin, cənab Cəmil Həsənlinin namizədliyi irəli surmuş, və o, sentyabrın 12-də MSK tərəfindən qeydə alınmışdır.
Qeydiyyat ucun təqdim olunan sənədlərin yoxlanılması MSK-nın ekspert qrupu tərəfindən həyata kecirilir. Qanunvericiliyə uyğun olaraq, bu sənədlərin yoxlanması prosesi namizədlərin səlahiyyətli numayəndələri və muşahidəcilərin iştirakı ucun acıq olmalıdır. Lakin, bir necə namizəd iddia etmişdir ki, onlara sənədlərin yoxlanılması vaxtı haqqında məlumat verilməmişdir.
On dord potensial namizəd qanunla tələb olunan sənədləri təqdim etmişdir ki, onlardan da dordunun namizədliyi imzaların yoxlanılması zamanı etibarlı imza sayının tələb olunan həddən az olması səbəbindən qeydə almamışdır.
MSK təlimatlarında imzaların yoxlanılması uzrə təfsilatlı prosedurun olmasına baxmayaraq,
oxşar imzaların “ehtimal” əsasında etibarsız sayılması ozbaşına qərarların verilməsi ilə nəticələnə bilər.Namizədliyi qeydə alınmamış şəxslər MSK bu qərarlarından məhkəməyə muraciət etmiş, lakin hamısı uğursuz nəticə vermişdir. (bax Şikayət və Muraciətlər)
9 Secki Məcəlləsinin 59.3 maddəsinin tələbinə əsasən imza vərəqələri yoxlanılarkən muvafiq secki komissiyasında namizədlər, onların səlahiyyətli numayəndələri iştirak edə bilərlər və muvafiq secki komissiyası “imza vərəqələrinin yoxlanılması haqqında... qabaqcadan məlumat verməlidir”.
Fuad Əliyevin (mustəqil şəkildə oz namizədliyini irəli surmuş) sentyabrın 6-da; Əhməd Orucovun (Azadlıq Partiyası) və Əli Əliyev (Vətəndaş və İnkişaf Partiyası) senytabrın 8-də və İlqar Məmmədov (mustəqil şəkildə oz namizədliyini irəli surmuş) sentyabrın 9-da.
Qeydiyyata alınmayan namizədlər MSK-nın ekspert qrupunu imzaların “başqa imzaya bənzəmə” və ya “bir qrup şəxs tərəfindən imzalanmış” adı altında etibarsız hesab etməsini məhkəmədə mubahisələndirilmişdirlər. Qanuvericiliyə əsasən, MSK hər bir secicinin imza vərəqinə imza atıb-atmamasını dəqiqləşdirməli deyil, əslində secicilərin imzalarını biri-biri ilə muqayisə
etməlidir.
Seckilərdə 10 namizəd rəqabət aparacaq ki, bunlardan səkkizinin namizədliyini siyasi partiyalar, birinin namizədliyini təşəbbus qrupu və biri isə namizədliyini mustəqil olaraq ozu irəli surub. Namizədliyi irəli surulmuş şəxslər arasında qadın yoxdur.
SECKİ MUHİTİ
MSKseckiqabağı odənişsiz təşviqat tədbirlərinin kecirilməsi ucun 152 qapalı və acıq məkanın siyahısını dərc etmişdir. Umumiyyətlə, namizədlərin bu yerlərdə goruş kecirməsi ucun muraciətləri təmin olunmuşdur; muxalif namizədlər Bakıda beş mitinq təşkil etmişdirlər. Bəzi namizədlər ATƏT/DTIHB-NIN SMM-na həmin məkanları ictimai tədbirlərin kecirilməsi ucun qeyri-məqbul olması haqda məlumat vermişdirlər. Eyni zamanda, rəsmilər tərəfindən sozugedən yerlər siyahısının mufəssəl adlandırması
vətəndaşların azad toplaşma huququna luzumsuz məhdudiyyətin qoyulması anlamına gəlir. Nəzərə alsaq
ki, siyasi rəqiblərin secicilərlə unsiyyəti 22 gunluk rəsmi kampaniya muddəti ilə məhdudlaşır, goruş yerləri ilə əlaqədar yanaşma kampaniya kecirmək imkanlarını daha azaltmış olur. ATƏT/DTIHB-NIN SMM hazırkı Prezidentin tərəfdarlarının İmişli rayonunda təsdiq olunmuş yerlər siyahısından kənar məkanda kecirdiyi bir təşviqat tədbirini muşahidə etmişdir. Bir necə namizəd secki məntəqələrin yaxınlığında yerləşən xususi ayrılmış lovhələrdə oz təşviqat plakatlarını yerləşdirmişdirlər.
Təşviqat-nəşr materiallarını qəsdən məhv etmə və polisə tabe olmamaq ittihamı ilə dordə nəfər həbs olunmuş və bu hərəkətlərinə gorə 25 gundən 35 gunə gədər azadlıqdan məhrum edilmişdirlər.
ATƏT/DTİHB-nin SMM toplam 52 seckiqabağı təşviqattədbirinin muşahidəsini aparıb. Umumiyyətlə, seckiqabağı təşviqat kampaniyası konkret siyasi platforma deyil, daha cox şəxsiyyətlər uzərində qurulmuş və əsaslı debatların catışmaması ilə muşayiət olunmuşdur. Bununla belə, hazırkı Prezident təşviqat kampaniyasında prezidentliyi dovrundə əldə etdiyi regional sabitlik, iqtisadi tərəqqi və digər nailiyyətlərə diqqət yonəldirdirsə, digər namizədlər muəyyən dərəcədə sosial-iqtisadi məsələlər, korrupsiya probleminə toxunmuş, bəzi namizədlər isə vətəndaş və siyasi huquqların bərpası və prezident idarəetmə sisteminin ləğvinə cağırırdırlar.
Hazırkı Prezidentin adından YAP-ın kecirdiyi seckiqabağı təşviqat tədbirləri (mitinq və konsertlər də daxil) yaxşı təşkil və maliyyə baxımından təmin olunmuş təsəvvuru yaratmışdır. Hazırkı Prezidentin şəxsən təşviqat aparmamasına baxmayaraq, o, olkə başcısı kimi regionlara səfərlər etmiş və tez-tez ictimai tədbirlərdə iştirak etmişdir.Digər namizədlərin seckiqabağıtəşviqatı daha bəsit kecmiş, onlar kicik miqyaslı mitinqlərdən, qapı-qapı gəzərək goruşlərdən, İnternet və social mediadan və bir necə iri miqyaslı yuruşlərdən ibarət olmuşdur. Bəzi namizədlər hec bir goruş kecirməmiş və plakat cap etməmişdir.
DQMŞ-nin Bakıda 22 sentyabr tarixində kecirdiyi minitqindən sonra uc nəfər həbs olunmuş və onlara 25 gundən 35 gunə gədər azadlıqdan məhrum etmə cəzası təyin olunmuşdur. Sentyabrın 28-də isə cənab Həsənlinin (DQMŞ) plakatlarını məhv edən bir şəxs 25 gun muddətinə həbs olunmuşdur. Butun qərarlar appelyasiya instansiyası tərəfindən quvvədə saxlanılmışdır.
Kampaniya dovrundə siyasi şəxslərin ailə uzvlərinin hədələnməsi də daxil olmaqla, namizəd və secicilərə qarşı hədə-qorxu halları haqda etibarlı mənbələrdən məlumatlar daxil olmuşdur.
ATƏT/DTİHB-nin SMM YAP-ın kecirtdiyi mitinqə aşkar məcbur etmə hallarını və DQMŞ-in mitinqini pozma cəhdlərini muşahidə etmişdir. Sentyabrın 12-də mart ayından etibarən həbsdə saxlanılan yeddi gənc siyasi fəallara qarşı 12 ilə gədər azadlıqdan məhrum etmə cəzası daşıyan zorakılıqlarla muşayiət olunan kutləvi iğtişaşları təşkil etmə maddəsilə yeni ittiham irəli surulmuşdur.
ATƏT/DTİHB-nin SMM-nın muşahidə apardığı muddət ərzində, Baş Prokurorluq dindirmək məqsədilə DQMŞ-in dord uzvunu cağırmış, DQMŞ-in sentyabrın 22- də kecirdiyi mitinqlə bağlı xəbərdarlıq yaymış, və DQMŞ uzvlərinin fəaliyyəti ilə əlaqədar aparılan istintaq
barədə mətbuatda bəyantla cıxış etmişdir. Bəzi namizədlər goruşlər ucun ozəl sahibkarlara məxsus yerlərin icarəyə goturulməsində ehtimal olunan təzyiqlər səbəbindən cətinliklərlə
uzləşmişdirlər.
Umumiyyətlə baxanda, bu hallar ATƏT-in 1990-cı il Kopenhagen Sənədinin 7.7-ci bəndində tələbinə uyğun olaraq namizədlərin ədalətli muhitdə kampaniya aparması imkanları və həmcinin, secicilərin “intiqam hissindən azad” şəkildə səs verməsi uzrə narahatlıqları artırır.
Milli azlıqlar olkə əhalisinin doqquz faizini təşkil edir. Konstitusiya olkədə yaşayan azlıqların dil, mədəni, təhsil və digər huquqlarını təmin edir. Qanunvericildə secki bulletenləri və ya digər secki materiallarının milli azlıqların dilində dərc olunması ilə əlaqədar hec bir tələb movcud deyil. Azlıqlarla əlaqədar məsələr təşviqat kampaniyası dovrundə nəzərəcarpan yer tutmamışdır.
KAMPANİYANIN MALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİ
Seckiqabağı təşviqat kampaniyasını maliyyələşdirmək ucun namizədlərdən bankda xususi secki hesabı acmaq və kampaniya dovrundə olan ianə və xərclər barədə uc dəfə hesabat təqdim etmək tələb olunur: qeydiyyata alındığı gun ilkin hesabat, secki gununə 20 gundən 10 gunə qalan muddət ərzində aralıq hesabat və seckinin nəticələri rəsmi dərc ediləndən ən geci 10 gun sonra yekun hesabat.
Butun ianələr namizədin bank hesabına kocurmə yoluyla həyata kecirilməli və ianə edən fiziki şəxslər şəxsi məlumatlarını təqdim etməlidirlər.Namizədlərinyalnız xususi bank hesabı acandan sonra ianələri Sentyabrın 23-də Bakıda cənab Həsənlinin (DQMŞ) mətbuat xidmətinin rəhbərinin 16 yaşlı oğluna nəməlum şəxslər tərəfindən bicaq zərbələri endirilmişdir.
Əli Kərimlinin (AXCP sədri) oğlu sentyabrın 22-də DQMŞ-nin kecirdiyi minitqdən sonra
saxlanılan uc şəxsdən biridir. Bundan əlavə, DQMŞ-a aid təşviqat materiallarını paylayan uş şəxs polis tərəfindən saxlanılmışdır (ikisi Gəncədə, biri isə Qəbələ rayonunda), bunlardan birinə qarşı xuliqanlıq ittihamı irəli surulmuş və oktyabrın 4-də ona qarşı yeddi il azadlıqdan məhrum etmə cəzası tətbiq olunmuşdur.
ATƏT/DTİHB-nin SMM YAP-ın təşkil etdiyi mitinqin başa catmasından oncə insanların ərazini tərk etməsinin qarşısının alınması hallarını sentyabrın 20-i Qaxda, sentyabrın 23-u Şamaxıda, sentyabrın 25-i Mingəcevirdə, sentyabrın 30-da Balakəndə, oktyabrın 3-u Qusarda, və sentyabrın 27-si Butov Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının Bakıda təşkil etdiyi mitinqində muşahidə
etmişdir.
ATƏT-in 1990-cı il Kopenhagen Sənədinin 7.7-ci bəndi bəyan edir: uzv olkələr siyasi təbliğat-təşviqat Kampaniyası zamanı partiyaların və namizədlərin oz fikirlərini və hazırlıq səviyyələrini azad və ədalətli şəkildə təqdim etməsini mumkun etmək ucun qanun və dovlət siyasətini təmin etməlidirlər... və hədə-qorxu muhiti olmadan və cəza ilə uzləşmək hissi kecirmədən səs vermək
imkanı təqdim edən ədalətli və azad muhitdəkecirilməsini təmin etməlidirlər.
Namizədlərin secki fondu məbləğinin yuxarı həddi 10 milyon manatdan cox ola bilməz. Vətəndaşların konullu surətdə kocurduyu ianələr 3000 manatdan, huquqi şəxslərin konullu ianələri 50000 manatdan, namizədliyi irəli surmuş partiya və ya qrup tərəfindən isə ianə 250000 manatdan artıq ola bilməz( 1 avro 1.05 Azərbaycan manatına (yeni Azərbaycan manatı)
dəyişdirilir). Bu qadağa onların təşviqat kampaniyası ucun vəsait cəlb etmə imkanlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırır. Bəzi namizədlər butun iştirakcılara bərabər şəraitin yaradılması naminə kampaniya ucun ictimai fondların bərpasına cağırmışdırlar.
MSK-nın verdiyi məlumata əsasən, butun namizədlər hesabatlarla əlaqədar tələblərə riayət etmişdirlər. MSK namizədlərin təqdim etdiyi hesabatlardan iri ianə və ya xərclər uzrə yalnız secilmiş məlumatı dərc etməyə borculudur və bu ohdəlik namizədin fərdi maliyyə vəsaitləri və ya aktivlərinə şamil olunmur.
Namizədin kampaniya dovrundə istifadə etdiyi maliyyə vəsaitləri secki prosesinin hec bir
mərhələsində auditin predmeti olmur. İctimai araşdırma ucun məlumatın olmaması və auditin
kecirilməməsi kampaniyada istifadə olunan vəsaitlərin şəffaflığını və hesabatlılığını məhdudlaşdırır.
MEDİA
Konstitusiyada ifadə azadlığını, mətbuat azadlığını və informasiya əldə etmək huququnu təsbit edir. Lakin, bohtan uc ilə qədər azadlıqdan məhrum etmə məsuliyyəti daşıyan cinayət əməli olaraq qalmaqdadır. Konsitusiyanın 106-ci və Cinayət Məcəlləsinin 323-ci maddəsi Prezidentin şərəf və layaqətini ləkələmə və ya alcaltmanı qadağan edir, və beləliklə, beynəlxalq standartlara zidd olaraq ifadə azadlığına luzumsuz məhdiyyət qoyur.
Əksəriyyət tərəfindən İnternetin azad məkan kimi qəbul olunması və onun istifadəcilərinin sayının artmasına baxmayaraq, Cinayət Məcəlləsinə edilən son dəyişikliklər İnternet informasiya ehtiyyatlarına difamasiya muddəalarının tətbiqini təqdim etmişdir.
Həbslər, cinayət təqibi, fiziki hucumlar və jurnalistlərə qarşı digər təzyiq formaları
kampaniyanın işıqlandırılması da daxil olmaqla, mətbuatla əlaqədar vəziyyətə mənfi təsir
gostərmişdir.
Jurnalist Pərviz Həşimli odlu silahın qeyri-qanuni saxlanması ittihamı ilə sentyabrın 17-də
həbs olunmuşdur. Oktyabrın 4-də ATƏT-in Media Azadlığı uzrə numayəndəsi Dunya Miyatovic bəyan etmişdir ki: “jurnalistlərə qarşı edilən zorakılıq Azərbaycanda media azadlığının vəziyyətinin pisləşməkdə davam etdiyini gostərir”.
Siyasi məlumatların yayılması sahəsində televiziyanın əsas mənbə olmasına baxmayaraq, ATƏT/DTIHBNIN SMM-lə həmsohbət olan bir necə şəxs butun yayım şirkətlərinə hokumət tərəfindən birbaşa təsir edilməsini və bunun nəticəsində pluralizmin faktiki olmamasını qeyd etmişdirlər.
Namizəd 10,000 AZN-dən artıq vəsait xərclədiyi kimi MSK seckiqabağı təşviqat kampaniyasının xərcləri barədə məhdud məlumat dərc etməlidir. Eyni zamanda, MSK 5000 AZN-dən artıq ianə edən huquqi şəxslərin və 250 AZN-dən artıq ianə edən fiziki şəxslərin adlarını dərc etməlidir.
Cənab Həsənli MSK-ya muraciət edərək butun namizədlərin maliyyə və şəxsi aktivləri barədə məlumatlarını istəmişdir. MSK cavabında bu məlumatın acıqlanmasının qanunla qadağan olunmasını qeyd etmişdir.
ATƏT/DTIHB-NIN SMM DQMŞ-nin sentyabrın 28-də və oktyabrın 4-də kecirdiyi təşviqat tədbirləri də daxil olmaqla, jurnalistlərin mitinqləri işıqlandırmaq cəhdinin qarşısının alınması və ya onların fiziki hucuma məruz qalması hallarını muşahidə etmişdir.
İLKİN FAKTLAR VƏ NƏTİCƏLƏR UZRƏ BƏYANAT
MSK namizədlər ucun ictimai yayımcı olan İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şirkətində(İTV) dəyirmi masa formatında odənişsiz efir vaxtı ayırmışdır.
Toplam olaraq hər namizədə dəyirmi masa formatında həftəlik 36 dəqiqə odənişsiz efir vaxtı ayrılır: 18 dəqiqə televiziyada və 18 dəqiqə radioda.
Namizədlərdən ikisi MSK tərəfindən təklif olunan dəyirmi masa formatının fikirlərin catdırılması ucun səmərəli usul olmadığını iddia edərək, bu formata etiraz etmiş və onlara ayrılan odənişsiz efir vaxtının istədikləri kimi istifadə etmək huququna malik olduqlarını bildirmişdirlər.
Sentyabrın 19-u namizədlərin dəyirmi masa formatında televiziyada kecirdiyi debatdan sonra, MSK Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 106-cı maddəsi ilə qorunan Azərbaycan Respblikasının Prezidentinin şərəf və ləyaqətini və eyni zamanda onun ailə uzvlərinin şərəf və ləyaqətini alcaldan ifadələr istifadə etməsinə gorə cənab Həsənliyə “ciddi” xəbərdarlıq etmişdir.(bax Şikayət və Muraciətlər).
Odənişli siyasi reklamların yayımlanmasına icazə verilsə belə, yerləşdirmə uzrə təklif yalnız İTV-dan gəlmişdir. İTV-dan ATƏT/DTIHB-NIN SMM-ə bildiriblər ki, yalnız bir şəxs - cənab Həsənli belə bir istəklə cıxış etmiş, lakin muraciətin odənişli vaxtın ayrılması ucun qanunla muəyyən olunmuş muddətdən sonra daxil olması səbəbindən, ona rədd cavabı verilmişdir. Cənab Həsənlinin İTV-nin odənişli efir vaxtı ayırmaqdan imtina etməsindən MSK-ya verdiyi şikayəti sonuncu tərəfindən rədd edilmiş və məhkəmə MSK-nın qərarını quvvədə saxlamışdır.
ATƏT/DTIHB-NIN SMM ilə goruşundə İTV rəhbərliyi qeyd etmişdir ki, ictimai yayımcının namizədlərin xeyrinə və ya əleyhinə kampaniya aparmasına Secki Məcəlləsi ilə qoyulan qadağalar səbəbindən onlar gundəlik proqramlarda namizədlərin fəaliyyətini işıqlandırmayacaqlar.
Sentyabrın 25-də MSK-nın Mətbuat qrupu uc media orqanını − Azadlıq Radiosu, BBC və Amerikanın Səsini- Secki Məcəlləsinin xarici huquqi şəxslərə secki təşviqatında iştirak etməyi və təşviqat materiallarını yaymağı qadağan edən 74.4.1 maddəsininin tələblərini pozmağı dayandırmağa cağıran bəyanat yayıb. Bunun nəticəsində kampaniya haqqında mətbuatda reportaj tipli məlumatların sayı məhdudlaşmışdır.
Dəyirmi masa həftədə uc dəfə gundə bir saat radioda (saat 21:00-da) və bir saat televiziyada (saat 19:00-da) yayımlanır və hər namizədə altı dəqiqə efir vaxtı təmin edir.
Cənab Həsənli MSK-ya yazılı muraciət edərək, qanunvericiliyə əsasən ona ayrılmış odənişsiz vaxtın oz istəyinə əsasən “daha cox tamaşacının baxa biləcəyi vaxtda” yayımlanması tələb etmişdir, lakin MSK bu muraciəti rədd etmişdir. İTV-nin ATƏT/DTIHB-NIN SMM-a verdiyi məlumata əsasən televiziya auditoriyasının sentyabrın 17-də kecirilən dəyirmi masada izləyici payı 2.8%, sentyabrın 19-da isə 3.6% olmuşdur.
Qanunda “ciddi xəbərdarlıq” anlayışının nə ozu, nə də ehtiva etdiyi məna movcud deyil. Bundan əlavə, cənab Haciyev (Muasir Musavat Partiyası) təhqir edən mulahizələr etdiyinə və bununla da Secki Məcəlləsinin 88.1 maddəsinin tələblərini pozduğuna gorə “adi” xəbərdarlıq edilmişdir.
Muzakirələr zamanı MSK-nın media qrupu Azadlıq radiosunun DQMŞ-nin sentyabrın 22-də kecirdiyi mitinqdən apardığı birbaşa reportaja istinad etmişdir. Azadlıq ATƏT/DTIHB-NIN SMM-a məlumat vermişdir ki, onlar istinad olunan maddəni mətbuat azadlığını məhdudlaşdıran amil kimi qiymətləndirir, cünki, təşviqat kampaniyası haqqında balanslı məlumatların verilməsi kampaniyada iştirak hesab olunmamalıdır.
Muşahidə dovrundə ATƏT/DTIHB-NIN SMM-nın media monitorinq qrupu namizədlərin məhdud sayda işıqlandırılmasını və pluralizmin catışmamazlığını muşahidə etmişdir. İTV daxil monitorinqi aparılan televiziya kanalları praymtaym xəbər proqramlarında seckilərə 7 saat 42 dəqiqə vaxt ayırmışdır, bu da gundə təxminən 5 dəqiqə deməkdir. Bu vaxtın 98% hazırkı Prezidentə, 2%-dən az vaxt isə qalan 9 namizədə həsr olunmuşdur. Əsas məlumatlar seckinin texniki aspektlərinə yonəlmişdir. Monitorinqi aparılan kanalların hec biri namizədlər arasında debatların kecirilməsi və yaxud namizədlərə (hazırkı Prezident də daxil) sual vermək ucun jurnalistlərə, ekspertlərə və ya ictimaiyyətə imkan yaradan proqramlar yayımlamamışdırlar.
Ozəl cap mətbuatı seciciləri bir sıra analitik məqalələr də daxil olmaqla, namizədlər haqqında geniş məlumatlarla təmin etmişdir. Bununla belə, ozəl cap mətbuatı tirajın az və regionlarda yayımın məhdud olması ilə uzləşir. Umumiyyətlə, namizədlər ucun mətbuata kifayət gədər cıxış imkanı yaradılmamış, və siyasi alternativlər uzrə balanslaşdırılmış və acıq fikir mubadiləsi catışmamışdır. Məhdudlaşdırıcı huquqi cərcivə və kampaniya dovrundə hazırkı Prezidentin fəaliyyətinin aşkar şəkildə qeyri-mutanasib işıqlandırılması namizədlər arasında bərabər şəraitin olmamasını daha da dərinləşdirmişdir. Bu ATƏT-in 1990-cı il Kopenhagen Sənədinin 7.8 bəndinin tələbi ilə ziddiyat təşkil edir və secicilərin məlumatlı secim etmək imkanlarını məhdudlaşdırır.
ŞİKAYƏT VƏ MURACİƏTLƏR
ATƏT/DTIHB-NIN SMM praym taym zamanı altı televiziya kanalının monitorinqini həyata kecirib: dovlət televiziyasıolan AzTV, ictimai yayım şirkəti İTV, və ozəl ATV, ANS, Lider və Xəzər TV və beş qazet: Azadlıq, Azərbaycan, Yeni Musavat, Yeni Azərbaycan və Zerkalo.
ATƏT-in 1990-ci il Kopenhagen Sənədi tələb edir ki, “secki prosesində iştirak etmək istəyən butun siyasi qruplara və fərdlərə bərabər şəraitdə mətbuata cıxış imkanlarının təmin edilməsində uzv olkələrə hec bir inzibati və ya huquqi maneələr yaratmasınlar”.
Secicilər, namizədlərvə hansısa bir şəxsin namizədliyini irəli surən şəxslər secki huquqlarının pozulmasına şərait yaradan hər hansı bir qərar, hərəkət və ya hərəkətsizlikdən yuxarı secki komissiyalarına şikayət etmək huququna malikdirlər.MSK-nın qərarlarından Bakı Apellyasiya Məhkəməsinə və sonuncunun qərarından son instansiya məhkəməsi olan Ali Məhkəməyə şikayət vermək olar.2011-ci ildə aparılmış bir sıra məhkəmə islahatları nəticəsi olaraq İnzibati Prosessual Məcəllə qəbul olunmuş və Apellyasiya məhkəmələrində (Bakı) yaradılan İnzibati-İqdisadi Kollegiyalar yaradılmış ki, onlar və Ali Məhkəmə secki ilə bağlı şikayətlərə baxır. Bu islahat secki işlərininin məhkəmə aidiyyatını dəyişməklə umumi məhkəmələrdə və apellyasiya məhkəməsinin mulki işlər uzrə kollegiyasında secki işlərinə baxılması zamanı rast gəlinən cətinlikləri aradan qaldırmışdır.
MSK şikayətlərin araşdırılmaq və fərdi muraciətlərlə əlaqədar rəy vermək ucun doqquz nəfərdən ibarət ekspert komissiyası yaratmışdır. Kecmişdə olduğu kimi, bu seckilərdə də, qanunla nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, MSK ekspert komissiyalarını kənardan cəlb olunan ekspertlərdən tərtib etməmiş, əksinə MSK uzvlərini və əməkdaşlarını ekspert komissiyasına təyin etmək qərarı vermişdir. Şikayətlər ekspert komissiyanın bir uzvunə təhvil verilir ki, o, məsələni nəzərdən kecirir, ərizəcinin iddiasını araşdırır və şikayət və muraciətlərin qeydiyyatını aparır.
Seşkiqabağı dovr ərzində MSK-ya təşviqat kampaniyasının qaydalarının pozulması və kampaniyanın aparılmasına əngəllərin torədilməsi ilə əlaqədar toplam 15 şikayət daxil olmuşdur. Şikayətlər MSK-nın ekspert qrupuna daxil olan uzvlər tərəfindən şikayətcilərin iştirakı olmadan muxtəlif vaxtlarda baxılmışdır. Qanunla təmin olunmasına baxmayaraq, cənab Həsənli ekspert qrupunun işində iştirak və movqeyini əsaslandırmaq ucun əlavə dəlillər təqdim etmək imkanının yaradılmamasından şikayət etmişdir. Bundan əvvəl, digər namizədə qarşı şikayətlər olduğu təqdirdə, MSK şikayətin subyektinə şikayət olmasından məlumat verməmiş və məsələ ilə əlaqədar həmin tərəfin movqeyini oyrənməmişdir.
MSK secki gununu elan edəndən sonra Bakı Appelyasiya Məhkəməsinə əsasən namizədlərin qeydə alınması, namizədlərin iştirak etdiyi dairmi masalar və “exit-poll” aparmaq ucun akkreditasiya ilə əlaqədar 16 appelyasiya şikayəti verilmişdir. Bu instansiyanın 9 qərarından Ali Məhkəməyə muraciət olunmuşdur. Butun şikayətlər tezləşdirilmiş şəkildə, bir-iki gun ərzində baxılmışdır. ATƏT/DTIHB-NIN SMM muşahidə dovrundə kecirilən butun məhkəmə dinləmələrində iştirak etmiş və bu muddət ərzində məhkəmələr tərəfindən şikayətcinin əlavə subut gətirmək təklifinin dəfələrlə əsassız şəkildə rədd etməsinin, ərizəcinin sual vermək imkanının məhdudlarşdırmasının, MSK-nın təqdim etdiyi subutları cox əz şubhə altına almaqla bərabər şikayətcinin faktlarını ciddi sorğu-suala tutmasının, və qatnamələrdə şikayətcilərin subutlarının əks etdirilməməsinin şahidi olmuşdur. Namizədlərin qeydiyyatı uzrə MSK-nın qərarlarından şikayət edənlər əsas iki iddia irəli sururlər: qanunla tələb olunmasına baxmayaraq, imzaların yoxlanması prosesinin vaxtı barədə namizədlərə və ya onların səlahiyyətli numayəndələrinə MSK tərəfindən məlumat verilməmişdir; və MSK-nın işci qrupunun
tərkibində olan dəstxət ekspertinin imzaların saxta olması barədə “fərziyyələri” qeydiyyatdan imtina ucun tutarlı əsas hesab edilə bilməz.
Şikayətcilərin fikirlərini dinləyərkən Bakı Apellyasiya Məhkəməsi şikayətcinin imzaların yoxlama prosesində iştirak etmək marağı haqqındaMSK-ya məlumat veribverməməklərini
soruşmuşdur, halbuki qanunla namizədlərdən və ya onların səlahiyyətli numayəndələrindən MSK-ya belə bir istəklərin olması barədə məlumat verməsi qanunla tələb olunmur.
Məhkəmə hesab etmişdir ki, namizədə məlumatın verilməməsi MSK-nın qərarının ləğvi və ya imzaların yenidən yoxlanılması tələbi ucun tutarlı əsas ola bilməz.
Şikayətcilər həmcinin imzaların saxta imzaya oxşaması, digər sozlə “bir nəfərin bir necə secici əvəzinə imzalaması” ehtimalı ilə imzaların etibarsız hesab olunmasından məhkəməyə muraciət etmişdirlər.
Sozugedən mubahisəli məsələ hal-hazırda Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi (AİHM) tərəfindən baxılan bir cox işlərdə oz əksini tapır. Məsələn, Ənnağı Hacıbəyli Azərbaycan qarşı (AİHM, 2011) və Behbudov Azərbaycan qarşı (AİHM, 2011) işlərinin hər biri uzrə Məhkəmə tərəflərlə kommunikasiya aparmaqdadır və Azərbaycan Hokumətindən ozbaşına qərarların verilməsindən qorunma mexanizmi də daxil olmaqla, imzaların yoxlanması prosesi barədə daha ətraflı məlumatın verilməsini xahiş etmişdir.
Secki Məcəlləsinin 112.1.7-9 maddəsi şikayətcinin iştirak və dəlillər təqdim etmək huququ tənımasına baxmayaraq, MSK qarşısında şikayətin subyektinə şikayət barədə məlumat vermək və yaxud məsələnin baxılmasına təhkim olunmuş ekspertə şikayətci tərəfindən rəyin bildirilməsinə imkan yaratmaq tələbini qoymur. ATƏT/DTIHB-NIN SMM-nin dərc etdiyi İkinci Aralıq hesabatında sonra baxılan şikayətlərdə MSK şikayətin subyektini ona qarşı olan iddianın məzmunu ilə əlaqədar məlumatlandırmış və onlara cavab vermək imkanı yaratmışdır.
Bakı Appelyasiya Məhkəməsi eskpert qrupunun ehtimalları əsasında MSK-nın verdiyi qərarların qanuniliyinə qiymət verməmiş, əksinə namizədin qeydiyyat ucun tələb olunan sayda imza toplamamağını aşkarladığına gorə MSK-nın qərarını quvvədə saxlamışdır.
Polisə muqavimət ittihamı ilə həbs olunan uc şəxsin işi uzrə dinləmələr zamanı Bakı Appelyasiya Məhkəməsi video yazıların baxılması ilə əlaqədar mudafiə tərəfinin verdiyi vəsatəti əsassız olaraq rədd etmişdir.
Umumiyyətlə, secki məsələri uzrə şikayətcilər səmərəli huquqi mudafiə vasitələrindən yararlana
bilmirlər. ATƏT-in 1990-ci il Kopenhagen Sənədinin 5.10-cu bəndinə təsbit olunmuş ohdəliklərə zidd olaraq, seckilər uzrə şikayətlərə baxılma prosesi qərəzsizliyin catışmamasızlığı və ərizəciyə inzibati qərarlardan səmərəli huquq-mudafiə vasitələrinə malikolmaq huquqununtəmin edilməməsi şəraitində həyata kecirilmişdir.
Bundan əlavə, MSK və Bakı Appelyasiya Məhkəməsinin prosedurlara riayət etməsi uzərində muvafiq nəzarətin əhəmiyyətli dərəcədə olmaması muşahidə olunmucdur; məhkəmələrə
muraciət edilərkən onlar prosedur pozuntularını nəzərdən kecirməmişdirlər.
YERLİ VƏ BEYNƏLXALQ MUŞAHİDƏCİLƏR
Secki Məcəlləsi yerli və beynəlxalq secki muşahidəsinin aparılmasını nəzərdə tutur. Olkə vətəndaşları fərd olaraq və ya namizəd, siyasi partiya və qeyri-hokumət təşkilatlarının numayəndəsi kimi muşahidəciqismində qeydiyyatdan kecə bilərlər. Əhatəli proses şəraitində MSK və DSK-lar 51898 muşahidəcini qeydə almışdır.
Secki Monitorinqi və Demokratiyanın Tədrisi Mərkəzi (SMDT) huquqi şəxs status olmadan qalmaqdadır və bu səbəbdən təşkilatın konulləri seckini muşahidə etmək ucun fiziki şəxs
kimi akkreditasiyadan kecmişdirlər. SMDT-nın ATƏT/DTIHB-NIN SMM-na verdiyi məlumata əsasən, polis və ya yerli icra hakimiyyəti orqanları muşahidəşilər ucun evlərdə kecirilən təlim kurslarının gedişatına mudaxilə etmişdirlər. Bu hallar onların azad toplaşma huququnu məhdudlaşdırmışdır.
MSK secki gunu “exit-poll” kecirmək ucun dord fərqli təşkilatı qeydiyyata alıb. Sənədləri təqdim edən təşkilatlardan biri – “Sumqayıt Gənclərinin HuquqiMaarifləndirilməsi” İB muvafiq təcrubə ilə əlaqədar qoyulan tələbə cavab vermədiyinə gorə qeydə alınmamışdır.
MSK-nın yetərli muvafiq təcrubə anlayışını izah etməməsinə baxmayaraq, Bakı Appelyasiya Məhkəməsi və sonradan Ali Məhkəmə İctimai Birliyin şikayətini təmin etməmişdir.
6030 nəfər muşahidəci MSK və 45868 muşahidəci DSK-lar tərəfindən qeydə alınmışdır. Toplam muşahidəci sayından 26335 nəfəri fərd olaraq və ya namizədin, 5033 nəfər qeyri-hokumət təşkilatlarının və 20350 nəfər siyasi partiya və hərəkat numayəndəsi kimi qeydə alınmışdır. MSK həmcinin 1295 beynəlxalq muşahidəcini qeydə almışdır.
ATƏT-in 1990-ci il Kopenhagen Sənədinin 8-ci bəndində deyilir: “uzv dovlətlər yerli və beynəlxalq muşahidəcilərin olmasını seckilər kecirilən dovlətdə secki prosesinin daha təkmilləşdirilməsi kimi qəbul etməlidirlər”.
SECKİ GÜNÜ
Secki gunundə BSMM hesabatları yuksək secici iştirakı barədə məlumatlar vermiş; MSK-nın bu rəqəmin 72,3% səviyyəsində olmasını elan etmişdir. MSK ilkin nəticələri oz İnternet səhifəsində oktyabrın 9 saat 22:00-dan qısa muddət sonra yerləşdirmiş və gecə ərzində davamlı şəkildə yeniləmişdir. Oktyabrın 10-da saat 05:30-da MSK DSK-ların həmin vaxta ən son nəticələrini əks etdirən protokollarını oz İnternet səhifəsində yerləşdirmişdir.
Muşahidə aparılan secki məntəqələrinin 20%-də acılış prosedurları mənfi qiymətləndirilmiş; bunun əhəmiyyətli dərəcədə yuksək rəqəm olması ciddi problemlərin movcudluğuna dəlalət edir.
Ayrılan secki bulletenlərinin sayının hesablanmaması və elan olunmaması (39%) və secki qutularının mohurlərinin seriya nomrələrin qeyd olunmaması (19%) kimi prosedur catışmamazlıqları dəfələrlə muşahidə olunmuşdur.
Movcud tələblərə zidd olaraq muşahidənin əhatə etdiyi MnSK-ların 30% qeydiyyatdan
cıxma vərəqələrini ləğv etməmiş (olkə uzrə bu vərəqələrin toplam sayı 420000-nə yaxındır),və bununla da, hesabatlılığın təmin olunması ucun minimal tədbirləri gozlənilməmiş və potensial saxtakarlığın qarşısının almamışdır.
BSMM muşahidəciləri əhatə etdikləri məntəqələrinin 12%-də secki prosesini mənfi olaraq
qiymətləndirmişdirlər. MnSK-nın və secicilərin prosedur uzrə bilikləri musbət qiymətləndirilmişdir.
BSMM muşahidəciləri 37 məntəqədə secki qutularına topa bulleten atılmasının aşkar izləri haqda məlumat vermişdirlər.
Yeddi məntəqədən gələn məlumata əsasən, barmaqları artıq işarələnmiş secicilərə yenidən səs verməyə icazə verilmişdir. BSMM bir sıra prosedur pozuntuları da muşahidə
etmişdir. Ən cox yayılan və narahatcılıq doğuran məsələ bir şəxsin bir necə dəfə səsverməsinin qarşısının səmərəli alınmamasıdır: muşahidə aparılan məntəqələrin 19%-də secicilərin barmaqlarının şəffafmurəkkəblə işarələnməsi butun hallarda yoxlanılmamış, 11%-də isə murəkkəb hamıya tətbiq olunmamışdır.
Digər qanun pozuntuları arasında duzgun mohurlənməmiş secki qutularını (4%) və secici
siyahısında ehtimala gorə oxşar imzaların olmasını (4%) qeyd etmək olar. Muşahidə aparılan
məntəqələrin 7%-də qrup şəklində səsvermə muşahidə olunmuşdur. Əhatə olunan məntəqələrin 9%-də bir qism secicilər bulleteni gizli şəkildə işarələmirdilər.
BSMM muşahidəciləri tək-tək hallarda secicilərin hədələnməsi və ya onların seciminə təsir etmək cəhdlərini muşahidə etmişdirlər. Muşahidə missiyasının əhatə etdiyi və veb-kameraları olan məntəqələrin 8%-də onların quraşdırılma yeri səsvermənin gizli kecirilməsininbutovluklə qorunması təmin edə bilməmişdır.
Muşahidə aparılan məntəqələrin 10%-də secki prosesininbəzi mərhələləri MnSK və ya muşahidəcilərin gorüntüsundən kənarda olması, prosesin şəffaflığının azalması ilə nəticələnir.
Əhatə olunan məntəqələrinin 78%-də yerli muşahidəcilərin olmasına baxmayaraq, onlar əksər hallarda təmsil etdiklərini təşkilatın adını BSMM numayəndələrinə soyləyə bilmirdilər.
MnSK-ların işinə mudaxilə edən və yaxud onu yonəldən səlahiyyətsiz şəxslərlə əlaqədar 61 hal qeydə alınmışdır. BSMM muşahidəcilərinin verdiyi məlumata əsasən, baş cəkdikləri məntəqələrin 3%-də onlar məhdudiyyətsiz və yaxud MnSK-nın tam əməkdaşlığı olmaması səbəbindən oz vəzifələrini icra edə bilməmişdilər.
Səslərin hesablanması xeyli dərəcədə mənfi hallarla səciyyələnmiş, muşahidə olunan secki
məntəqələrinin 58%-da pis və yaxud cox pis kimi dəyərləndirilmiş və ciddi problemlərin olmasını numayiş etdirmişdir.
olunmuşdur. MnSK-ların boyuk hissəsi secici siyahılarında səs verən secicilərin sayının hesablanması və mutləq yoxlamalar da daxil olmaqla, rəqəmlərin muqayisəsi kimi muhum prosedurları icra etməmişlər.Adətən səslərin hesablanması prosesində yetərincə şəffaflıq təmin olunmamışdır.
BSMM muşahidəcilərinin verdiyi məlumata əsasən, baş cəkdikləri məntəqələrin 24-də səslərin hesablanması uzrə prosedurları,ucdə birində isə secki bulletenlərinin necə işarələnməsini aydın gorə bilməmişdirlər.
Muşahidə missiyasının əhatə etdiyi məntəqələrin 20-də secki bulletenləri ağlabatan və
ardıcıl usulla hesablanmamışdır. Muşahidə olunan məntəqələrin 12-də MnSK uzvlərindən kənar şəxslər səslərin hesablanmasında iştirak etmişdirlər.
Səslərin hesablanması zamanı aparılan muşahidə nəticəsində BSMM 15 məntəqədə secici siyahılarına adların daxil edilməsi, həmcinin bir namizədin aldığı səslərinin digər namizədə yazılması da daxil olmaqla, protokolların nəticələri ilə manipulyasiyala hallarınıaşkar olunmuşdur.
Muşahidə olunan məntəqələrin 42-də MnSK uzvləri yekun protokola nəticələrin daxil edilməsində cətinliklər cəkmiş və bir sıra hallarda, tələblərə baxmayaraq, yekun protokol qələmlə doldurulmamışdır.
BSMM və namizədlərin muşahidəciləri muraciət etsələr belə, adətən protokolun
surətini əldə edə bilməmişdirlər. Muşahidə olunan məntəqələrin yarısından coxunda, qanunvericiliyin tələbinə zidd olaraq, MnSK ictimaiyyətin tanış olması ucun yekun protokolun surətini muvafiq lovhəyə yerləşdirməmişdir.
Bir necə muşahidəci qeyd etmişdir ki, səslərin hesablanması və protokolun doldurulması başa catdıqdan sonra, MnSK bəlli olmayan səbəblərdən sənədlərin DSK-ya catdırılmasını
ləngitmişdir.Muşahidə olunan secki məntəqələrin 17-də DSK-ya protokol aparılarkən MnSK sədrini digər iki uzv muşaiyət etməmişdir.
Nəticələrin protokollaşdırılmasının muşahidəsi 125 DSK-dan 95-də aparılmışdır. 23 DSK-dasozugedən proses mənfi kimi qiymətləndirilmişdir. MnSK protokollarının DSK-larda doldurulması (18 hal) kimi digər prosedur pozuntuları da muşahidə olunmuşdur.
22 halda muşahidəcilərə yekun nəticələri əks etdirən protokol verilməmişdir. Məntəqə secki komissiyasının təqdim etdiyi nəticələrin yoxlanılması və emal olunması kimi muhum prosedurlara adətən riayət olunmamışdır.
ATƏT/DTİHB-nin Beynəlxalq Secki Muşahidə Missiyası
Bakı, 10 oktyabr 2013-cu il
ATƏT/DTİHB-nin SMM oz işinə 28 avqust tarixindən başlamışdır. Missiya
paytaxtda fəaliyyət gostərən 13 və Azərbaycanın muxtəlif bolgələrinə paylanan 30 uzunnmuddətli muşahidəcidən ibarətdir. Secki gunu ATƏT/DTİHB-nin 319 uzunmuddətli və qısamuddətli muşahidəci, ATƏT PA-dan 26 nəfər parlament uzvu və əməkdaşı daxil olmaqla 41 olkədən 345 muşahidəci akkreditasiya olunmuşdur. Secki muşahidəsi olkə boyu yerləşən toplam 5273 secki məntəqəsinin 1151-də aparılmışdır. Muşahidəcilər səslərin sayılması uzrə 105 proses haqqında məlumat vermişdirlər. Nəticələrin protokollaşdırılmasının muşahidəsi 125 DSK-dan 95-də aparılmışdır.
Bu hesabatın ingilis dilində olan surəti yeganə rəsmi sənəd hesab olunur. Azərbaycan dilinə qeyri-rəsmi tərcumə olunub.
Şərhlər
Hər hansısa bir şərh yazılmayıb.