BÖYÜK DOSTLUQ VƏ GƏRGİNLİK... – “Bizə ümumdünya hegemonu lazım deyil”

Bazar günü həm qərbdə, həm də şərqdə canlanma vardı. Çinin Çindao şəhərində Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının, Kanadanın Kvebek əyalətində isə “Böyük Yeddiliyin” sammiti keçirilib. Eyni vaxtda keçirilən bu tədbirlərin atmosferi bir-birindən kəskin fərqlənib. Çindaodakı vəziyyət dostluq münasibətləri ilə yadda qalsa da, Kvebekdəki münasibətlərdə gərginlik hökm sürüb.

- Rusiya və Çin münasibətlərindəki yaxınlıq

Son günlər Putin barəsindəki məlumatlar Çin KİV-lərini dordurub. Özünün Çinə səfəri ərəfəsində Rusiya prezidenti eksklüziv müsahibəsində Si Çzinpinlə dostluğundan danışıb. Hətta bir dəfə cənəb Si onunla doğum gününü qeyd ediblər. Putin hesab edir ki, ”Rusiya arzusu” və “Çin arzusu” bir çox məsələlərdə oxşardır və o, Rusiya–Çin əlaqələrinin perspektivinə və Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) genişlənməsinə inanır.

8 iyunda Si Çzinpin Putinə Çinin Dostluq ordenini təqdim edib. Bu yüksək mükafat sosializmin modernləşməsinin reallaşmasına böyük töhfələr verməsinə, Çin ilə digər ölkələr arasında qarşılıqlı əməkdaşlıqda mühüm rol oynadığına və dünyadakı sülhün qorunmasındakı fəaliyyətinə görə xarici vətəndaşlara təqdim olunur.

Rusiya və Çin arasındakı istilik müəyyən mənada Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı ölkələri liderlərinin sammitində də özünü göstərib. Faktiki olaraq qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığı təşkilatın yeni iştirakçıları ilə qurulan münasibətlərdə də görmək olar.

Məsələn, Hindistan və Pakistan kimi ölkələr eyni səhnədə çıxış edəcəklər. Bu iki qonşu dövlətin bir-birini düşmən hesab etmələrini anlamaq lazımdır. Britaniya Hindistanının bölünməsindən sonra onlar arasında üç dəfə silahlı toqquşma olub. Amma hər halda Hindistan və Pakistan Cənubi Asiyanın ən güclü ölkələridir, ona görə də Cənubi Asiyadakı sabitlik və təhlükəsizlik məsələləri onlardan ayrı təssəvvür edilə bilməz. Çinin səyləri hesabına düşmənçilik edən bu iki qonşu ölkə indi bir səhnədə yer alırlar və onların münasibətlərinin necə olacağını gələcək göstərəcək.

Digər nümunə - İran prezidenti Ruhanı sammit zamanı Çinə gəlməsidir. Bu, ABŞ-ın nüvə sazişindən çıxmasından sonra İran liderinin Çinə ilk səfəridir. Bundan öncə İranın xarixi işlər naziri Zərif Çini ziyarət etmişdi. Bütün dünya İranın nüvə proqramı ətrafındakı vəziyyətin necə inkişaf edəcəyini diqqətlə izləyir. Aydındır ki, qarşılıqlı fəaliyyət göstərməklə Çin və İran digərlərinə siqnal göndərirlər. Bir çox xarici analitiklər Pekinin İrana “sakitləşdirici” verməsindən danışır.

- “Böyük yeddilk”də gərginlik

Sakit okeanın o biri tərəfində keçirilən “G-7” sammiti daha çox dəmiryolu qəzasına oxşayır. Bu görüşdən öncə “G-7” ölkələrinin xarici işlər nazirlərinin və Mərkəzi Bank rəhbərlərinin keçirdikləri yığıncaqda gömrük tarifləri ilə əlaqədar məsələlərdə dərin fikir ayrılığı yaranmışdı. Yığıncağın sədri ümumi yekunda Trampın hərəkətlərindən məyusluq duyduğunu bildirmişdi.

Kvebekdəki görüşdən öncə Makron ABŞ barəsində sərt danışaraq demişdi: ”Bizə ümumdünya hegemonu lazım deyil”. Həm də ki, Fransa prezidenti Trampla sirlərini bölüşən yeganə Avropa lideri hesab olunur.

Almaniya kansleri Angela Merkel bildirib: ”Çox güman ki, yekun sənədlərin formalaşdırılması məsələsində “Böyük yeddilik” çətin ki, konsensusa gələcək. Vəziyyətdən ən yaxşı və real çıxış yolu rəsmi bəyanatın dərc edilməməsi olardı”.

Böyük Britaniyanın baş naziri Tereza Meyə və Kanadanın baş naziri Castin Trüdoya Trampla təklikdə danışmaq müyəssər olmayıb.

Altı ölkə liderlərinin ABŞ-la çəkişmək niyyətində olduğunu anlayan Tramp, Şimali Koreya lideri Kim Çen Inla görüşlə əlaqədar hazırlıq işlərini bəhanə gətirərək sammiti vaxtından öncə tərk edib.

- İdeya müxtəlifliyi

Haqqında danışlan sammitlərdə Çin və ABŞ başlıca rol oynayırlar. İki platformadan istifadə edərək onlar bir-birindən tamamilə fərqli inkişaf ideyalarını və həmçinin də dünya nizamı barəsindəki düşüncələrini irəli sürürlər.

Son bir neçə ildə Çin həmişə “ümumi tale”nin mənasını anlatmağa çalışaraq, ölkələr arasında ümumi bir ortq məxrəc axtarıb. Böyük və kiçik, güclü və zəif olmalarına baxmayaraq, bütün dövlətlər bir-birlərinə təsir edirlər və ona görə də, məsləhətləşmələr aparmaq vacibdir.

Güclü dövlətlər öz regionlarında və bütün dünyada sülhə görə böyük məsuliyyət daşıyırlar və onlar beynəlxalq məsələlərdə heç də inhisarçı olmamalıdırlar. Bu, bütün dövrlər üçün müdrik ideyadır.

Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı - Çinin inkişaf üsulunun göstəricisidir. Təhlükəsizlik məsələləri ilə bağılı yaranmış bu təşkilat 17 il ərzində böyük inkişaf yolu keçib və indi Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı təhlükəsizlik məsələləri ilə yanaşı, iqtisadi, humanitar mübadilə və müxtəlif sferalarda əməkdaşlıqla məşğul olur. Hindistan və Pakistan kimi yeni üzvləri öz sıralarına qəbul etdiyinə görə, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı diqqətini daha böyük coğrafiyaya yönəldib.

Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatında müşahidəçi qismində İran, Əfqanıstan və Türkiyə kimi dövlətlər iştirak ediblər. Bu isə təşkilatın Yaxın Şərq məsələlərinə toxunmasına imkan verib. Görünür ki, Çin mübahisəli məsələlərdə vasitəçi olmaq üçün əlindən gələni etməyə çalışır.

“Böyük yeddilik” əsas rəhbər kimi ABŞ-ın çıxış etdiyi beynəlxalq təşkilatdır və digər altı ölkə isə onun ətrafında ümumi maraqlar axtarırlar. Əvvəllər bu ölkələr yerdə qalan dünyanı onların rəhbərliyini qəbul etməyə və istismara dözməyə məcbur qoyaraq, xarici siyasətdə eyni istiqaməti tuturdular. İndi onların dövrü keçib və aralarında daxili çəkişmə başlayıb. Əslində bu o deməkdir ki, Qərb dünya görüşü əvvəlki kimi yalnız və yalnız öz maraqlarının qayğısına qalır. Ümumi yekunda “Böyük yeddilik” özünün rəhbər ideyası olan “qalib hər şeyi götürməlidir” kimi cəngəllik qanunu təfəkkürü üzündən məğlubiyyətə düçar olacaq.

Haqqında danışlan sammitlərdə hökm sürən atmosferə diqqət etməklə, dünyanın inkişaf istiqaməti haqqında nəticə çıxarmaq olar. Sözsüz ki, yüksək ideyalar insanları cəzb edir və gələcəkdə daha çox dövlət bölünmə ilə birləşmə, mühafizəkarlıqla açıqlıq arasında seçim edəcək.

(Çzinji Toutyao-Çin)