Zindana atılan, güllələnən baş prokurorlarımız...

Oktyabrın 1-də Azərbaycan Prokurorluğunun yaradılmasının 100 illiyi tamam olur. “AzPolitika” mövzunun aktuallığını nəzərə alaraq, təqaüddə olan baş ədliyyə müşaviri, sabiq prokuror Ələmdar Məmmədovun prokurorluğun tarixindən bəhs edən maraqlı məqaləsini təqdim edir:

PROKURORLUĞUN TARİXİNDƏN...

Ələmdar Məmmədov,

Təqaüddə olan baş ədliyyə müşaviri, prokurorluğun fəxri işçisi

Yaxınlarda saytların birində sovet dövründə prokurorluğun yalnız rejimə qulluq etməsi barədə yazını oxuyarkən xeyli təəccübləndim. Sanki Amerikanı kəşf edən və ya velosiped icad edən müəllifin, görünür ki, dövlət və hüquq məsələlərindən xəbəri yoxdur.

Dövlət - cəmiyyət üzərində duran və xüsusi məcburiyyət aparatına malik olub, əhalinin ərazi bölgüsü ilə xarakterizə olunan, sərəncamları bütün əhali üçün ümumi məcburi qüvvəyə malik hakimiyyətin suveren təşkilatıdır. Hüquq isə dövlət tərəfindən müəyyən edilən və sanksiyalaşdırılan, dövlət məcburetməsi ilə təmin olunan ümumi məcburi normalar sistemidir. Bu normaları tətbiq edən qurumlara əvvəllər cəzaverici, sonralar hüquq-mühafizə orqanları deyilirdi. Prokurorluq da digər hüquq-mühafizə orqanları kimi təbii ki, dövlətə xidmət edirdi. Lakin prokurorluq heç vaxt repressiya aparatı olmayıb, repressiyalarda iştirak etməyib və statusuna görə iştirak edə də bilməzdi. Əksinə…

Mən prokurorluğun tarixini yazmaq və yaxud yeni bir söz demək iddiasında deyiləm. Sadəcə olaraq, şüurlu həyatının çox hissəsini bu orqanda keçirən adam kimi bəzi məsələlərə dair fikirlərimi çatdırmaq istəyirəm.

1920-ci ilin aprel ayında bolşevik işğalından sonra ittifaq dövlətinin tərkibində olduğumuzdan 71 il əsasları Moskvada hazırlanan qanunlar və onların tətbiq olunma mexanizmi ilə əlaqədar verilmiş əmr və sərəncamlarla işləmişik. Ona görə də, hesab edirəm ki, Azərbaycan prokurorluğunun tarixini ayrıca, təcrid olunmuş şəkildə öyrəmək düzgün olmazdı.

Sovet dövlətinin qurucusu Lenin 20 may 1922-ci ildə sovetlər qurultayına “İkiqat tabeçilik və qanunçuluq haqqında" məktub göndərir (O, həmin məktubu telefonla Stalinə diqtə etmişdi.). Lenin yazırdı: “Qanunçuluq Kaluqa qanunçuluğu və Kazan qanunçuluğu ola bilməz... Bütün ölkə üçün vahid qanunçuluq olmalıdır”. Lenin həmin məktubunda daha sonra prokurorluğun cəmiyyətdəki yeri və roluna toxunaraq yazırdı: “Prokuror... yerli fərqə baxmayaraq və hər hansı yerli təsirə baxmayaraq, bütün respublikada qanunun həqiqətən bir cür başa düşülməsinə göz qoymalıdır. Prokuror cavabdehdir ki, heç bir yerli hakimiyyət orqanının heç bir qərarı qanuna zidd olmasın və yalnız bu nöqteyi-nəzərdən prokuror hər bir qanunsuz qərara protest etməyə borcludur”.

Marksizmdən yalnız proletariat diktaturasını qəbul edib, bunu “imperializm zəncirinin ən zəif həlqəsi olan” Rusiyada həyata keçirən, “Ağ terrora qarşı qırmızı terror” elan edən, vətəndaş müharibəsində misli görünməmiş qəddarlıqla yadda qalan əmr və göstərişlər verən, “Zəbt edilənləri qarət et!” prinsipini həyat normasına çevirən, yaratdığı Fövqəladə Komissiyaya (ÇK) bütün cəzaverici funksiyaları həvalə edən Leninin bu məktubu hansı zərurətdən irəli gəlirdi? Utopik kommuna yaratmaq məqsədi ilə tətbiq olunan “Hərbi kommunizm” idarəçilik üsulunun iflasa uğradığını görən Lenin və silahdaşları, istəməsələr də “Yeni iqtisadi siyasətə” (NEP) keçməli oldular. Necə deyərlər, “Ərzaq sapalağı” “Ərzaq vergisi” ilə əvəz olundu. Beləliklə, ölkədə çoxukladlı təsərrüfat sistemi formalaşmağa başladı. 1922-ci ilin fevral ayında ÇK ləğv edilir və onun doğranmış səlahiyyətləri əvvəlcə DSİ-nə (QPU), 1923-cü ildən isə Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsinə (OQPU) həvalə olunur. Məhz belə bir şəraitdə heç bir yerli orqandan asılı olmadan bütün ölkədə qanunların eyni cür başa düşülməsini və dürüst icrasına nəzarəti həyata keçirməli olan prokurorluğun yaranması zərurəti ortaya çıxdı. Lakin Leninin bu arzusu, necə deyərlər, ürəyində qaldı. Prokurorluq sözün əsl mənasında “ümumittifaq nəzarətçisi” ola bilmədi. Məsələ burasındadır ki, bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən az sonra - 1917-ci ilin noyabr ayında XKS-nin “Məhkəmə haqqında” 1 saylı dekreti ilə prokurorluq ləğv edilmişdi və ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi xalq hakimlərinə, tribunallara, istintaqın aparılması isə xüsusi komissiyalara tapşırılmışdı. 1922-ci ilin may ayında MİK-nin qərarı ilə Xalq Ədliyyə Komissarlığı nəzdində “Dövlət Prokurorluğu” yaranır və Prokurorluq haqqında Əsasnamə qəbul edilir. 1923-cü ilin noyabr ayında “SSR İttifaqı Ali Məhkəməsinin Prokurorluğu” adlı qurum yaranır. Beləliklə, prokurorluq bərpa olunsa da, məhdud hüquqlarla bir çox məsələlərdə məşvərətçi səs hüququna malik olur. 1933-cü ilin iyun ayında MİK-nın və XKS-nin birgə qərarı ilə müstəqil qurum kimi SSRİ Prokurorluğu yaranır və həmin ilin dekabr ayında qəbul edilmiş Prokurorluq haqqında Əsasnamə ilə prokurorluğun səlahiyyətləri artırılır. Prokurorluq ali qanunverici orqan olan MİK-a və sessiyalar arası dövrdə Rəyasət Heyətinə hesabat verməklə yanaşı, ali icra orqanı olan XKS qarşısında da hesabat verməli olur (İkiqat tabelik.).

Haşiyə: Burada iki qürurverici məsələyə toxunmaq istəyirəm. Birincisi, Leninin təbirincə desək, “Mədəni Avropa”ya bizdən 2000 km yaxın olan Rusiyada bolşeviklər hakimiyyətə gələndən sonra yuxarıda qeyd edildiyi kimi, məhkəmə hakimiyyəti haqqında ilk dekret ilə prokurorluq bir orqan kimi ləğv olundu. Lakin varlığını 28 may 1918-ci ildə elan etmiş, yalnız 18 sentyabr 1918-ci ildə paytaxt Bakı şəhərinə köçmüş Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurasının 1 oktyabr 1918-ci il tarixli qərarı ilə Bakı Dairə Məhkəməsinin nəzdində prokurorluq yaranmışdı.

İkinci məsələ, 1933-cü ildə SSRİ prokurorluğu yarandıqdan sonra yalnız Azərbaycan və Gürcüstan respublikalarının prokurorluğu öz nisbi müstəqilliyini saxlaya bilmişdi. Görünür həmin vaxt Respublika Prokuroru işləmiş və sonradan repressiya qurbanlarından biri Ayna Sultanovanın nüfuzunun və mərkəz qarşısında ötkəmliyinin bu məsələdə rolu olmuşdu. 1936-cı ildə qəbul edilmiş SSRİ Konstitusiyasının 113-cü maddəsi ilə ilk dəfə ali nəzarətin SSRİ Prokuroru tərəfindən həyata keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Bununla da prokurorluq orqanlarının digər orqanlardan asılılığına son qoyuldu. Lakin buna baxmayaraq, prokurorluq orqanları səlahiyyətlərinin azlığından və digər subyektiv səbəblərdən qanunçuluğun möhkəmləndirilməsində əhəmiyyətli rol oynaya bilmirdi. Bəzən repressiya illərində prokurorluğun fəaliyyətsizliyi barədə fikirlər səslənir. Gəlin real gerçəkliyə bu günki prizmadan yanaşmaqla baxaq. O vaxtlar sözdə ədalət mühakiməsinin yalnız məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilməsi, ”məhkəmənin qərarı və prokurorun sanksiyası olmadan heç kim həbs edilə bilməz” prinsipi Konstitusiyada təsbit olunsa da, kütləvi qanunsuzluq baş alıb gedirdi. Belə ki, məhkəmədənkənar qurumlar – Üçlüklər, Xüsusi müşavirələr prokuror nəzarətinin təsiri altına düşmürdü. Bu qurumlar NKVD adlı nəhəng təşkilatın yurisdiksiyasında olduğundan toxunulmazlıq statusuna malik idilər.

Üçluklər (troyka), xüsusi müşavirələrin və digər məhkəmədənkənar cinayətkar qurumların fəaliyyəti yuxarıların göstərişi və dəstəyi ilə həyata keçirilirdi. Üçlüyə “öz mülahizəsinə” əsasən cəza vermək, hətta yerində güllələmək hüququ verilirdi. 1937-ci ildə XDİK-nın yubileyində A.Mikoyanın çıxışından:

- Hər bir sovet vətəndaşı XDİK-nın əməkdaşıdır (Gurultulu alqışlar).

Və yaxud Xalq Daxili İşlər Komissarı Yejovun çıxışından:

- Mənə tez-tez yoldaşlar zəng edirlər: Həbsə aldığınız filan yoldaş yaxşı iqtisadçıdır, yaxşı neftçidir, yaxşı alimdir və.s. Heç bir dəfə zəng edib demisinizmi ki, filan mütəxəssis casusdur, xalq düşmənidir. Mən sizdən bunu gözləyirəm! (Uzun sürən gurultulu, sürəkli alqışlar).

Bax, burada K.Marksın məşhur kəlamı yada düşür: “Xalqın əxlaqı iki halda pozulur: cinayət görüb cəza görmədikdə, cəza görüb cinayət görmədikdə”. Görün siyasi rejim xalqı hansı günə sala bilirmiş.

İ.Stalinin partiya təşkilatı rəhbərlərinə, Xalq Daxili İşlər Komissarlığına ünvanlanmış gizli məktubundan:

“ÜİK(b)P MK izah edir ki, Xalq Daxili İşlər Komissarlığının işində 1937-ci ildən başlayaraq fiziki təsir metodlarından istifadə etməyə icazə verilmişdir...ÜİK(b) MK hesab edir ki, fiziki təsir metodu bundan sonra da müstəsna hallarda xalq düşmənlərinə qarşı tətbiq olunmalıdır (Bax: “30-50-ci illərin siyasi prosesləri”. Moskva,1991-ci il,səh.40-41)”.

Bu fiziki təzyiqlər - Günlərlə ayaqüstü vəzyyətdə saxlanılan insanların dindirilməsi, rütubətli karserlərdə uzun müddətli saxlamalar, müxtəlif üsullarla və vasitələrlə döymə və işgəncə vermə, ayaqlarının altına taxta, dəmir parçaları ilə vurma, bədənlərinin ”bəzi yerlərindən” çəki daşları asma, ayaqları yuxarı vəziyyətdə başı üstündə fırlatmaq və.s.bu cinayətkar istintaq üsulları rejim üçün arzuolunmaz şəxslərə tətbiq edilirdi (Bax: Azərbaycan Respublikası Prokurorunun AKP Mərkəzi Komitəsinə göndərdiyi 3 may 1955-ci il tarixli məktub). Yəqin ki, xüsusi həvəslə baxılan və bu gün də dəyərini itirməyən “Baharın on yeddi anı” filmindəki Gestapo təcridxanalarından görüntülər hamının yadındadır. Görünür filmin ssenari müəllifi Y.Semenov sovet təcridxanalarında tətbiq olunan fiziki təsir üsullarından xəbərdar idi.

Qeyd: Bu gün sənədlərlə sübut olunmuşdur ki, 1933-cü ildə hakimiyyətə gələn hitlerçilər SSRİ-nin QULAQ sistemində təlim keçərək işin təşkilini öyrənmişdilər.

Başqa sözlə, cinayətkarlıqla mübarizədə qanunlar deyil, şəxsi mülahizələrə əsaslanan göstərişlər işləyirdi.

Yejovun Stalinə ünvanladığı məktublardan birinə nəzər yetirək: “”Tam məxvi”. Yoldaş Stalinə. Birinci kateqoriyadan olan hərbi tribunala verilməli şəxslərin siyahısını Sizə göndərirəm. Yejov.26.VII.1938-ci il”.

Məktubun üzərində belə bir dərkənar var: “138 nəfərin hamısının güllələnməsinə razıyam. İ.Stalin, Molotov”.

Göründüyü kimi, insanların təqsirlilik dərəcəsini və verilməli cəzanı məhkəmə deyil, partiya orqanları həll edirdi. Yalnız Stalin öldükdən sonra SSRİ DİN-nin 0068 saylı 04.04.1953-cü il tarixli əmri ilə “İstintaq zamanı məcburedici və fiziki təsir tədbirləri” qadağan edildi. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1 sentyabr 1953-cü il tarixli fərmanı ilə məhkəmədənkənar cinayətkar qurum olan xüsusi müşavirələr ləğv edildi. XDİK (NKVD) dedikdə milis orqanları başa düşülməməlidir. Belə ki, xalq milisi bu orqanın məhz bir idarəsi idi. Hədsiz səlahiyyətlərlə yüklənmiş və heç bir məhdudiyyət tanımayan bu orqan faktiki olaraq ölkənin bütün sahələrinə nəzarət edirdi. Bunu başa düşmək üçün həmin təşkilatın strukturuna baxmaq kifayətdir:

Dövlət Təhlükəsizliyi Baş İdarəsi

Fəhlə Kəndli Milisi Baş İdarəsi

Sərhəd və Daxili Mühafizə Baş idarəsi

Yanğından mühafizə Baş İdarəsi

İslah əmək düşərgələri

QULaq, VVAQ Baş İdarəsi.

Hər idarənin çoxlu sayda şöbələri, hər şöbənin əlavə bölmələri mövcud idi. Təkcə Dövlət Təhlükəsizliyi Baş İdarəsinin 8 şöbəsi var idi. Təsadüfi deyil ki, mərkəzi aparatın işçilərinin sayı 8000 nəfərdən çox idi. Müharibə vaxtı Hərbi Əsirlər və Köçürmələr üzrə Baş İdarə də yaradılmışdı. Başqa sözlə, Xalq Daxili İşlər Komissarlığı dövlət içərisində dövlət idi. Təsadüfi deyil ki, 1937-ci ildə prokurorlar özləri repressiyanın qurbanı oldular. Təkcə Azərbaycandan 21 prokurorluq işçisi repressiyaya məruz qaldı. 1939-cu ildə bir qrup prokurorluq işçisi ÜİK(b)P MK-nin siyasi büro üzvü, Leninqrad vilayət və şəhər partiya komitəsinin I katibi, RSFSR Ali Sovetinin sədri A.Jdanova müraciət edirlər. Həmin müraciətdə deyilirdi ki, SSRİ XKS-nin və ÜİK(b)P-nin “Həbslər, prokuror nəzarəti və istintaqın aparılması haqqında” 17 oktyabr 1938-ci il tarixli birgə qərarında XDİK-də baş vermiş qanunsuzluqlar, kütləvi həbslər, istintaq işlərinin aparılması zamanı kütləvi qanun pozuntularına yol verilməsi və prokuror nəzarətinin düzgün təşkil edilməməsi qeyd olunub pislənmişdir. XDİ Komissarı Yejov vəzifəsindən çıxarılsa da, günahsız insanların məhkum olması barədə verilmiş protestlərin baxılması hansı səbəbdənsə XDİK-nın nəzdində yaradılmış Xüsusi Müşavirəyə tapşırılmışdır. Həmin müşavirənin işinə isə xalq komissarı L.Beriya sədrlik edir. SSRİ prokuroru M.Pankratov isə mövqesizlik göstərir, Siyasi büro üzvlüyünə namizədin qarşısında acizlik edir. Sanki ona yarınmaq istəyir. Məktubda daha sonra göstərilir ki, orta əsr üsulları ilə insanlara əzab vermiş XDİK-nin əməkdaşlarının haqqında cinayət işi başlanması məsələsi əvvəlcə xüsusi müşavirədə müzakirə olunur, yalnız bundan sonra icazə verilərsə prokurorluq müvafiq qərar qəbul edə bilir. Burada L.Beriya təbii ki, ”mundir şərəfini” qoruyur, M.Pankratov isə mövqesizlik göstərir.

Haşiyə: Həmin dövrdə xalq düşmənlərinə qarşı mübarizə pərdəsi altında Azərbaycanda da kütləvi qanusuzluqlar baş verirdi. Şamaxıda baş vermiş hadisəni xatırlamaq kifayətdir. XDİK əməkdaşları tərəfindən təşkil edilmiş bu ”qiyamda” xeyli insan məsuliyyətə cəlb olunaraq güllələnmişdi. Əllərdə olan silahların çoxunu əməkdaşlar özləri vətəndaşlara vermişdilər. Bəzən cinayət törətmiş şəxsləri axtarıb tapıb, ədalət mühakiməsini həyata keçirmək əvəzinə yerində güllələyir, meyidin əlinə silah qoyaraq müqavimət göstərməsi görüntüləri yaradırdılar. Prokurorluq isə bu qanunsuz hərəkətlərə qarşı heç bir tədbir görmürdü. Məktubda həmçinin kadrlara qarşı göstərilən ayrıseçkilikdən bəhs olunaraq göstərilir ki, 15-20 il prokurorluqda işləyən əməkdaşlar 650-700 manat əmək haqqı aldıqları halda təzə işə başlayan XDİK-nın gənc əməkdaşı 1200-1300 manat maaş alır, geyimlə təmin olunurlar.

Haşiyə: SSRİ vaxtında həqiqətən prokurorluğun əməkdaşları digər hüquq-mühafizə işçilərindən az maaş alırdılar. Rütbə dərəcəsinə görə əvvəllər ümumiyyətlə pul hesablanmırdı. Bütün bu məsələlər müstəqilliyimizin sonrakı dövründə - 2002-ci ildə öz müsbət həllini tam şəkildə tapdı.

Bu məktub Siyasi büroda müzakirə olundu. Bir neçə aydan sonra SSRİ Prokuroru M.Pankratov vəzifəsindən kənarlaşdırıldı. 3 fevral 1941-ci ildə əlində hədsiz hakimiyyət toplamış XDİK-ı iki yerə - L.Beriyanın rəhbərlik etdiyi XDİK və V.Merkulovun rəhbərlik etdiyi XDTK-na bölündü. Lakin müharibənin başlanması ilə əlaqədar XDİK yenidən birləşdirildi. 1943-cü ilin sentyabr ayında SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə prokurorluq və istintaq işçilərinə rütbə dərəcəsi verildi və geyim forması müəyyən edildi. 1946-cı ildə SSRİ Ali Sovetinin qəbul etdiyi qanunla SSRİ Prokurorunun adı dəyişdirilərək SSRİ Baş Prokuroru adlandırıldı. 24 may 1955-ci il tarixdə “SSRİ-də prokuror nəzarəti haqqında Əsasnamə” qəbul olundu. Bu Əsasnəmə ilə SSRİ Baş Prokuroruna qanunların icrasına ali nəzarəti həyata keçirmək üçün heç bir ölkədə analoqu olmayan geniş səlahiyyətlər verilirdi. SSRİ Baş Prokuroru 7 il müddətinə seçilir, yanız Ali Sovetə, sessiyalar arası dövrdə isə Ali Sovetin rəyasət heyəti qarşısında hesabat verirdi. Ali Sovetə seçkilərin 4 ildən bir keçirilməsini nəzərə alsaq, Baş Prokurorun 7 il müddətinə təyin edilməsini onun heç bir yerli orqandan asılı olmadan fəaliyyət göstərməsini təmin etmək məqsədi ilə edildiyini görərik. Prokurorluq bütün ölkə ərazisində qanunların icrasına ali nəzarəti həyata keçirməklə yanaşı dövləti cinayətlərdən başqa bütün işlərin istintaqını aparırdı (Yalhız 1963-cü ildə SSRİ Ali Soveti Rəyasət heyətinin fərmanı ilə İctimai Asayişi Mühafizə Nazirliyinə müəyyən kateqoriya işlərin istintaqını aparmağa icazə verildi). Qanunla heç bir orqandan asılı olmasa da, partiyalılıq deyilən bir məsələ prokurorluğun tam fəaliyyət göstərə bilməsinə mane olurdu.

Fikrimi konkret misallarla izah etmək istəyirəm. Kecən əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində üç nəfər gənc vətəndaş “Valyuta əməliyyatı haqqında qaydaları pozma” ilə məsuliyyətə cəlb edilirlər. Həmin dövrdə bu əmələ görə 8 il azadlıqdan məhrumetmə cəzası tətbiq olunurdu. Bu məsələ sovet rəhbərliyini narahat etdiyindən 1961- ci ilin may və iyul aylarında RSFSR Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddəsinin, o cümlədən, Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 81-ci maddəsinin sanksiyası artırılaraq əvvəlcə 15 il, daha sonra ölüm cəzası həddinə çatdırılır. Məhkəmədə hər üç müttəhimə prokuror ölüm cəzası təyin edilməsini xahiş edir. Məhkəmənin hökmü ilə hər üç müttəhim ölüm cəzası ilə cəzalandırılır və hökm icra olunur. Ədalət prinsipinin əlifbası sayılan və 2000 il əvvəl qədim Roma dövlətində qanunvericiliklə öz təsbitini tapan “Ağırlaşdırıcı halda qanunun geriyə qüvvəsi yoxdur” qaydası kobud şəkildə pozulur.

Başqa bir misal: Sov.İKP MK və SSRİ Nazirlər Sovetinin hər-hansı birgə qərarı (Məsələn: “Möhtəkirliyə qarşı mübarizə tədbirlərini daha da gücləndirmək haqqında”) elan olunan kimi SƏDM əməkdaşları üç-beş ayaqqabı satan, on-on beş dəstə göyərti satanların hərəkətini protokollaşdırır, istintaq orqanı da məcbur qalıb cinayət işi başlamalı olurdu. Buradan o nəticə cıxır ki, hətta ən yüksək səlahiyyətlərə malik prokurorluq da sistemə qarşı çıxa bilmirdi. Prokurorluğu yüksək səlahiyyətlərlə yükləməkdənsə ayrıca istintaq orqanı yaradılmalı və səlahiyyət bölgüsü düzgün aparılmalı idi. 1977-ci ilin oktyabr ayında SSRİ-nin yeni Konstitusiyası qəbul edildi. Konstitusiyaya uyğun olaraq 1979-cu ilin noyabr ayında “SSRİ Prokurorluğu haqqında qanun” qəbul olundu. Qanunda prokurorluğa əlavə səlahiyyətlər verildi.

Əvvəla, “Əsasnamə”də ali nəzarətin SSRİ Baş prokuroru tərəfindən həyata keçirilməsi nəzərdə tutulurdusa, “SSRİ prokurorluğu haqqında Qanun”-un 1-ci maddəsində göstərilirdi: “SSRİ Konstitusiyasına uyğun olaraq bütün nazirliklər, dövlət komitələri və baş idarələr, müəssisə, idarə və təşkilatlar, yerli xalq deputatları Sovetlərinin icra və sərəncam orqanları, kolxozlar, kooperativ təşkilatları və digər ictimai təşkilatlar, vəzifəli şəxslər, habelə vətəndaşlar tərəfindən qanunların dürüst və eyni qaydada icra olunmasına ali nəzarət SSRİ Baş prokuroru və ona tabe olan prokurorlar tərəfindən həyata keçirilir”. Göründüyü kimi, ali nəzarətin həyata keçirilməsi Baş prokurorla yanaşı respublika, vilayət, rayon şəhər prokurorluqlarına da həvalə edilirdi. İkinci önəmli cəhət bu idi ki, prokurorluğa cinayətkarlığa və digər hüquq pozuntularına qarşı mübarizədə hüquq-mühafizə orqanlarının işini əlaqələndirmək vəzifəsi həvalə edilirdi. Daha sonra digər dövlət orqanları ilə birlikdə cinayətlərin və digər hüquq pozuntularının qarşısının alınması üzrə profilaktiki tədbirlərin işlənib hazırlanması, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və təbliğində iştirak etmə kimi vəzifələr müəyyən edilirdi. Yeniliklərdən biri kimi də “Qanun pozuntusunun yol verilməsi barədə xəbərdarlıq” normasının, tələb etmək hüququnun (Tələbnamə) təsbit edilməsini göstərmək olar. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 16 iyun 1987-ci il tarixli Fərmanı ilə “Prokurorluq haqqında qanuna” əlavə və dəyişiklik edilir. Həmin dəyişikliyə görə qanunsuz aktdan protest verilməsi protestə baxılana kimi aktın icrasını dərhal dayandırırdı. Prokuror nəzarətinin predmetinin artırılması, prokuror səlahiyyətinin ən yüksək zirvəsi SSRI Xalq Deputatları qurultayının 26 dekabr 1990-cı il tarixdə qəbul etdiyi “Dövlət idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar SSRİ Konstitusiyasına (Əsas Qanununa) dəyişiklik və əlavələr haqqında” SSRİ Qanununun qəbulu ilə başa çatdı. Bu qanunla prokurora yerli Xalq Deputatları Sovetlərinin, siyasi partiyaların və kütləvi hərəkatların fəaliyyətinə nəzarəti də həyata keçirmək səlahiyyəti verilirdi.

Haşiyə: Prokurorluğun səlahiyyətlərinin durmadan artırılması ölkədə istehsal münasibətlərində baş verən nisbi dəyişikliklərin (19 noyabr 1986-cı il tarixli “Fərdi əmək fəaliyyəti haqqında”, 30 iyun 1987-ci il tarixli “Dövlət müəssisələri (birlikləri) haqqında”, 26 may 1988-ci il tarixli” Kooperasiya haqqında” qanunların qəbul edilməsi), məhsuldar qüvvələrin artan tələbinə cavab verə bilməməsi nəticəsində üstqurum kimi siyasi hakimiyyətin laxlaması, nəticədə ölkədə hərc-mərcliyin yaranması, başqa sözlə, yuxarıların əvvəlki qaydalarla idarə edə bilməməsi, aşağıların əvvəlki kimi yaşamaq istəməməsi dövrünə təsadüf etdiyindən prokurorluq üzərinə qoyulan və bir çox hallarda prokuror nəzarətinə xas olmayan vəzifələrin öhdəsindən təbii ki, gələ bilməzdi.

Prokurorluğun və ümumiyyətlə, hüquq-mühafizə orqanlarının işinə mənfi təsir edən bir məsələni də qeyd etmək lazımdır. Sov.İKP MK-nın “Sosialist qanunçuluğunun və hüquq qaydalarının daha da möhkəmləndirilməsi, vətəndaşların hüquq və qanuni mənafelərinin qorunmasını gücləndirmək tədbirləri haqqında” 1986-cı il tarixli qərarında xətaya yol vermiş istintaq və prokurorluq işçiləri nəinki intizam tənbehinə, həmçinin partiya tənbehinə məruz qalırdılar. Məsələn, Qəbələ rayonunda bir qrup şəxs (ikisi erməni olmaqla) qabaqcadan əlbir olub xüsusilə külli miqdarda dövlət əmlakını mənimsədiklərinə görə, Ali Məhkəmənin hökmü ilə məhkum olunmuşdular. Sonradan SSRİ Ali Məhkəməsi plenumunun qərarı ilə hökm ləğv olunduğuna görə, həmin işdə iştirakı olmuş prokurorluq və istintaq işçilərinin demək olar ki, hamısı – başda Respublika prokurorunun birinci müavini Ə.Sultanov olmaqla, ağır partiya cəzası alaraq, SSRİ Baş Prokurorunun əmri ilə prokurorluq orqanlarından xaric edilmişdilər.

Bu qərar hüquq-mühafizə orqanlarını partiya orqanlarından asılı vəziyyətə salırdı. Prokurorluq və istintaq içiləri səhvsiz işləməyə məhkum edilmişdilər. Heç kim risqə getmək istəmirdi. Bunun nəticəsidir ki, tezliklə bütün ölkə üzrə cinayətkarlıqla mübarizə zəiflədi. Bağlı cinayətlərin sayı sürətlə artmağa başladı (Statistik göstəricilər bunu təsdiq edir). Nəticə: Heç bir orqan həzm edə bilmədiyi səlahiyyətlərlə yüklənməməlidir.

Keçən əsrin 30-cu illərində Xalq Daxili İşlər Komissarlığını (NKVD) az qala bütün cəzaverici funksiyalarla yükləyən siyasi rejim, hakimiyyətini saxlaya bilsə də, 80 ildir nifrətlə anılır, xatırlanır. 80-90-cı illərdə prokurorluğu həddindən artıq səlahiyyətlərlə yükləyən sovet hakimiyyəti özünü qoruya bilmədi, yəni SSRİ adlı dövlət dağıldı. Xaqımız çoxdan gözlədiyi müstəqilliyini əldə etdi.

“Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya aktının 4-cü maddəsinə əsasən keçmiş SSRİ qanunları Azərbaycan Respublikasının suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə zidd gəlməyən həddə, müvafiq qanun qəbul edilənədək hüquqi qüvvəsini saxlayırdı. Ona görə də, 7 dekabr 1999-cu il tarixli “Prokurorluq haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu” qəbul edilənədək 30 noyabr 1979-cu il tarixli “SSRİ prokurorluğu haqqında qanun”-un müddəaları ilə işləməli olduq. Müstəqilliyimizin ilk illərində Prokurorluq orqanlarında da inqilabi dəyişiklik etmək meyillləri, partokrat-demokrat oyunları, əsassız işdən çıxartmalar, meydanda olduğuna görə ayrı-ayrı insanların peşəkarlıq tələb edilən vəzifələrə təyin edilməsi və.s.barədə çox deyilib, çox yazılıb. Ona görə də, mən, praktiki işçi kimi qarşılaşdığım bir neçə məqama toxunmaq istəyirəm.

Təəccüblü məsələlərdən biri prokurorluq işçilərinin səlahiyyətlərinə aid olmayan işlərə cəlb edilməsi idi. Yay aylarının birində həftənin şənbə günü telefonla zəng edərək sabah saat 12-də Baş Prokurorluqda olmaq haqqında göstəriş verilmişdi. İstirahət günü saat 12-də akt zalında Baş Prokurorun müavinləri bizə - 50 nəfərə yaxın rayon prokuroruna kənd təsərrüfatı işləri ilə ciddi məşğul olmaq barədə göstəriş verib, 10 dəqiqə davam edən müşavirəni yekunlaşdırdılar. Belə misallardan çox danışmaq olar.

Cəbhə hakimiyyəti döründə buraxılan ən ciddi səhvlərdən biri heç bir zərurət olmadan ştat vahidinin artırılması idi. Təkcə mərkəzi aparatda şöbələrin sayı qısa müddətdə ikiqat artırılmış, eyni adlı qurumlar Naxçıvan MR Prokurorluğunda, Bakı Şəhər Prokurorluğunda, Respublika Nəqliyyat Prokurorluğunda da yaradılmışdı. Bu qurumların yerlərə göndərdiyi göstərişlərin sayı-hesabı yox idi. Bu tapşırıq və göstərişlərə cavab vermək iş vaxtının az qala yarısını aparırdı. 1993-cü ildə Əli Ömərovun Baş prokuror təyin edilməsi ilə bu şöbələrin sayının azaldılması sahəsində müəyyən işlər görülsə də, bu iş tam başa çatdırılmadı.

Bir qədər də Azərbaycan Prokurorluğunun tarixinə dair

1 oktyabr 2018-ci ildə Azərbaycan Prokurorluğunun yaranmasının 100 ili tamam olur. Azərbaycan Demokratik Respublikasının Nazirlər Şurasının 1 oktyabr 1918-ci il tarixli qərarı ilə Bakı dairə məhkəməsinin nəzdində yaradılmış prokurorluğa məhkəmədə ittihamı müdafiə etmək səlahiyyətləri verilmişdir. Həmin vaxtdan Azərbaycan Prokurorluğu səlahiyyətindən və tabelik aidiyyatından asılı olmayaraq, şərəfli bir yol keçmişdir.

Azərbaycan Prokurorluğunun rəhbərləri:

1. Xasməmmədov Xəlil bəy - 28.05.1918-17.06.1918

2. Xoyski Fətəli xan - 17.06.1918-07.12.1918

3. Makinski Teymur bəy - 26.12.1918-14.03.1919

4. Səfikürdiski Aslan bəy - 14.03.1919-22.12.1919

5. Xasməmmədov Xəlil bəy - 22.12.1919-01.04.1920

6. Qarayev Əliheydər Ağakərim oğlu - 28.04.1920-1921

7. Çvanov Sergey Timofeyeviç - 1921-1922

8. Vəlibəyov Bahadur Qasım oğlu - 1922-1926

9. Talıblı Böyükağa Mirqasım oğlu - 1926-1930

10. Hacıyev Hüsü Hüsynalı oğlu - 1930-1931

11. Talıblı Böyükağa Mirqasım oğlu - 1931-1932

12. Sultanova Ayna Mahmud qızı - 1933-1934

13. Məmmədov Yaqub Məmməd oğlu - 1935-1936

14. Vəlibəyov Bahadur Qasım oğlu - 1936-1937

15. Əlihüseynov Ağahüseyin Mehdi oğlu - 1938-1941

16. Cəbrayılzadə Cəbrayıl Həşim oğlu - 1941-1943

17. Əfəndiyev Xəlil Sədrəddin oğlu - 1943-1948

18. Əliyev Əliabbas Nəcəf oğlu - 1948-1951

19. Rəhimov Hacı Məmməd oğlu - 1951-1954

20. Babayev Adil Salman oğlu 1954-1959

21. Əkbərov Seyfulla Əkbər oğlu - 1959-1963

22.Məmmədov Qambay Ələsgər oğlu - 1963-1976

23. Zamanov Abbas Tağı oğlu - 1976-1985

24. İsmayılov İlyas Abbas oğlu - 1985-1990

25. Qayıbov İsmət İsmayıl oğlu - 1990-1991

26. Babayev Murad Köçəri oğlu - 1991-1992

27. Şirinov İxtiyar Əlibala oğlu - 1992-1993

28. Ömərov Əli Ömər oğlu - 1993-1994

29. Həsənov Eldar Hümbət oğlu - 1994-2000

30. Qaralov Zakir Bəkir oğlu 2000-ci ildən hazırkı dövrə qədər.

Göründüyü kimi, Azərbaycan Prokurorluğuna yarandığı vaxtdan 27 nəfər rəhbərlik edib. Xasməmmədov Xəlil bəy, Bahadur Vəlibəyov və Böyükağa Talıblı iki dəfə Respublika Prokuroru olublar. Bir nəfər qadın - Ayna Sultanova prokuror olub. 4 nəfər ADR dövründə, 18 nəfər sovet hakimiyyəti dövründə, 5 nəfər isə müstəqillik dövründə Respublikanın Baş prokuroru vəzifəsinə təyin ediliblər. Prokurorluğun öz yetirmələrindən, yəni əmək fəaliyyətinə prokurorluqda başlamış şəxslərdən 3 nəfər Baş prokuror olub. Bunlar Murad Babayev (1991-1992), İxtiyar Şirinov (1992-1993) və 2000-ci ildən hazırkı Baş prokuror Zakir Qaralovdur. Ən gənc Respublika Prokuroru Əliheydər Qarayev (25 yaş), Bahadur Vəliyev (28 yaş), Böyükağa Talıbov (29 yaş), Hüsü Hacıyev (33 yaş) və Adil Babayev (33 yaş) olublar. Ən yaşlı prokurorlar isə Xəlil Xasməmmədov və Teymur Makinski (45 yaş) idi.

Talesizlik yaşayan prokurorlar: Xəlil Xasməmmədov 19 iyun 1920-ci ildə Tiflisdə terrora məruz qalıb yaralanır, 1947-ci ildə İstanbulda vətən həsrətilə dünyasını dəyişir. Fətəli xan Xoyski 19 iyun 1920-ci ildə erməni terrorçuları Aram Erkanyan və Musak Kirakosyan tərəfindən qətlə yetirilir. Aslan bəy Səfikürdski - 27 aprel 1920-ci ildə parlamentdə sosialist fraksiyasının rəhbəri kimi hakimiyyətin bolşeviklərə verilməsinin qızğın tərəfdarlarından biri olsa da, 1922-ci ildə saxta ittihamlarla 3 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilir. Cəzasını çəkib qurtardıqdan sonra Bakıya qayıdaraq vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olur, daim stress keçirir və 1937-ci ildə xəstəlikdən dünyasını dəyişir. Əliheydər Qarayev uzun müddət partiya-sovet orqanlarında yüksək vəzifələrdə çalışır, 1937-ci ildə əksinqilabı fəaliyyətdə təqsirləndirilərək 41 yaşında güllələnir. Yeganə qadın prokuror olan Ayna Sultanova da 1938-ci ildə əksinqilabi fəaliyyətdə təqsirləndirilərək, həyat yoldaşı Həmid Sultanov və qardaşı Qəzənfər Musabəyovla eyni gündə güllələnir. Böyükağa Talıblı 1938-ci ildə saxta ittihamlarla 41 yaşında güllələnir. Bahadur Vəlibəyov 1937-ci ilin iyul ayında vətənə xəyanətdə təqsirləndirilərək həbs edilir. Başqalarından fərqli olaraq, B.Vəlibəyov heç bir ittihamı qəbul etmir, bütün işgəncələrə mətanətlə dözür. 1938-ci ilin dekabr ayında onun haqqında toplanmış materiallar XDİK-nın nəzdindəki xüsusi müşavirəyə göndərilir. 21 iyun 1939-cu ildə XDİK-nın xüsusi müşavirəsi B.Vəlibəyovun haqqında olan cinayət işinin müzakirədən çıxarılaraq əlavə istintaq aparılması üçün qaytarmaq barədə qərar qəbul edir. Repressiyanın başa çatdığı zamanda bu bəraət hökmünə bərabər idi. Lakin məlum olmayan səbəblərdən SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyası işi icraatına götürərək 16 fevral 1940-cı il tarixdə qapalı məkəmə iclasında baxaraq B.Vəlibəyovu ölüm cəzasına məhkum edir. Hökm həmin gün icra olunur.

1991-ci ilin noyabr ayının 20-də Qarakənd üzərində Azərbaycana məxsus Mİ-8 vertolyotu erməniər tərəfindən vuruldu. Vertolyotda olan 22 nəfərin hamısı həlak oldu. Respublikanın Baş prokuroru İsmət Qayıbov da həlak olanlar arasında idi.

Baş prokurorlardan ən çox vəzifədə olan indiki Baş prokuror Zakir Qaralov (19 ilə yaxın), sonra Qambay Məmmədov (13 ilə yaxın), Abbas Zamanov (8 il doqquz ay), İlyas ismayılov (5 il səkkiz ay), Bahadur Vəlibəyov və Eldar Həsənov (hər biri 5 il altı ay) olublar. Göründüyü kimi, bu 6 nəfər ümumilikdə 56 il Azərbaycan Prokurorluğuna rəhbərlik ediblər.

Ən az rəhbərlik edənlər: F.Xoyski - 20 gün, T.Makinski - 3 ay 20 gün. X.Xasməmmədov - 4 ay, İ.Şirinov - 8 ay, M.Babayev - 11 ay, Ə.Qarayev - 1 il, H.Hacıyev - 1 il.