Üç bəndlik şeirdə yatan dərinlik

Heydər Oğuz

[email protected]

Türk dilli xalqların klassik ədəbiyyatında ürfani şeirlər mühüm yer tutur. Mətbu orqanların olmadığı zamanlarda ürfan əhli öz fikirlərini şeirlər vasitəsilə yaydığından ədəbiyyatımızda bu ənənə formalaşmış, daha sonra təkfirçi firqəçilərin repressiyaları bu ənənənin ezop dilində ifadəsinə yol açmışdır. Beləcə eşq-məhəbbət simvollarına bürünmüş ürfani ədəbiyyat da şəkil dəyişdirmiş, şəkil dəyişdirə-dəyişdirə də zənginləşmişdir.

Nəsimidən, Yunus Əmrədən, Şah İsmayıl Xətaidən başlayaraq bu günlərimizə qədər uzanan tarixi yolçuluqda lirik bir ədəbi cərəyana çevrilən bu ənənə son zamanlar xeyli zəifləmişdir. Onun zəifləməsində xüsusilə ateist düşüncəyə əsaslanan sovet ədəbiyyatşünaslığının mühüm rolu olmuşdur. Füzulini az qala, göbəkdən aşağı məhəbbət şairi kimi təqdim edən sovet ədəbiyyatşünaslığının ədəbi dünyagörüşümüzə vurduğu zərbənin öz təsir gücünü hələ də saxlamasına baxmayaraq, bəzi müasir şairlərimizin əsərlərində də dərin ürfani məna qatlarına rast gəlirik.

Müasir şairlərdən Məmməd Tahir yaradıcılığı belə nadir nümunələrdəndir. Onun bir sıra şeirlərində rastlaşdığımız mütəssəvvif cizgilər haqqında uzun-uzadı danışmaq olar. Nə yazıq ki, zamanım məhdud olduğundan, özüm isə əsasən siyasi publisistikada ixtisaslaşdığımdan ədəbi tənqidçilərin sahəsinə çox müdaxilə etmək fikrində deyiləm. Sadəcə şairin son günlərdə qələmə alıb facebook səhifəsində paylaşdığı 3 bəndlik bir şeiri üzərində dayanmaq istəyirəm.

Məmməd Tahirin paylaşdığı “Gedir” rədifli gəraylısını oxuduqca fikirlərim məni klassik ənənələrdə yazıb yaradan Yunis Əmrə yaradıcılığına apardı. Etiraf edim ki, bu gəraylı da Yunis Əmrə şeirləri kimi rəvan, oxunaqlı, şirin və dərin məzmunlu idi. Şeirin ilk bəndində şair belə deyir:

Bu dərdimi mələklərə

Nədəndi, bildirib gedir.

Adım Lövhü-məhfuzdaydı.

Pozdurub, sildirib gedir.

Göründüyü kimi bu bənddə sevgilinin öz aşiqinin dərdlərini mələklərə bildirməsindən, onun adını lövhi-məhfuzdan sildirməsindən söhbət açılır. Təbii ki, bu qeyri-adi istedada malik varlıq bizim düşündüyümüz maddi sevgili ola bilməz. Üstəlik, mələklərlə danışan yeganə varlığın Allah-Təalla olduğu bilinir. Müqəddəs kitabımız Qurani-Kərimə görə, O, hələ insanı ilk yaradanda mələklərdən Adəmə xidmət etməyi tapşırmış və bu barədə onların fikrini dinləmişdir. İblisin cənnətdən qovulması hadisəsinin baş verdiyi həmin toplantıda Adəmin mələklərdən üstün tutulması əslində ilahi bir məhəbbətin göstəricisidir. Görünür, şair də bəndin ilk iki misrasında məhz bu hadisəni nəzərə çatdırır. Adəmin yaradılışı ilə bağlı Quran ayəsinə (Əraf 11) istinad edən şair burada klassik ədəbiyyat nəzəriyyəsində çox rast gəlinən təlmih sənətindən istifadə etmişdir.

Bəndin son iki misrası isə haqqında söhbət açılan sevgilinin məhz Allah olduğunu tam mənasıyla ortaya qoyur. Belə ki, “lövhü-məhfuz” sirri yalnız Allaha məxsus lövhədir. Yaradılışın bütün kodlarının yazıldığı, olmuş və olacaqların sirlərini daşıyan həmin lövhədə qeydə alınanları silmək də yalnız Allaha məxsusdur. Bu barədə Qurani-Kərimin Rad surəsinin 39-cu ayəsində deyilir- “Allah (o yazıdan) istədiyini silər, (istədiyini) sabit saxlayar. Ana kitab (olan Lövhü-məhfuz) Onun qatındadır”

Bənddə tam mənasıyla deyilməsə də adının lövhü-məhfuzdan silinməsi əslində şair tərəfindən də arzulanır. Burada şikayət yox, sevinc ifadə olunur. Bu da səbəbsiz deyil. Təsəvvüf ədəbiyyatında “fəna - fillah” deyilən bir anlayış var. Bu anlayışa görə, İlahi sevginin ən son niyyəti Allahda yoxoluşdur. Quranın ən məhşur ayələrindən olan “Ondan gəldik, ona dönəcəyik” (Bəqərə 156) həqiqətini əldə rəhbər tutan sufilər bu qayıdışın ən ali formasının Allahda yoxoluş olduğuna inanıblar. Şair də bu bəndə adının lövhü-məhfuzdan silinməkdə olduğunu ifadə edərək təsəvvüfi fikirlərini ortaya qoyur. İlk bəndə yardılışı, son bənddə isə geri dönüşü dilə gətirməklə Məmməd Tahir sanki Adəmdən qiyamətə qədər uzanan bəşər ömrünü sadəcə bir bəndə sığışdırmağa can atır. Bununla da bir növ lövhü-məhfuzun icmalını, qısa məzmununu yaradır.

“Gedir” rədifli şeirin ən gözəl hissəsi ikinci bənddir:

Eşqi edib bihuş məni

Dərdim qurudur çeşməni.

Ara yerdə dost-düşməni,

Üstümə güldürüb gedir - deyən şair ilk misrada ilahi eşqdən bihuş olduğunu dilə gətirir. Bihuş sözü bildiyimiz kimi özündən getmək deməkdir və burada ruhun bədəndən çıxması assosasiyasını yaradır. İlk bənddəki “fənafillah” nəzəriyyəsindən bu misraya baxanda şairin niyə bihuş olduğu anlaşılır. Bəndin ikinci misrasındakı “dərdin çeşməni qurutması” fikri də gözəl tapılıb. Bilindiyi kimi əski inanışda insanın qarnını deşən sirlər sulara deyilirdi. Suya danışılan qorxulu yuxuların yaşanmayacağına inanılırdı. Yarıdini rəvayətlərimizdə İsgəndərin buynuzu haqqında həqiqət də bir quyuya danışılmışdı. Suya bu cür inanış türk mənəvi dünyasının müqəddəslik anlayışından gəlir. Müqəddəs hesab edilən su türk inanışına görə mənfi ruhları yuyur, onu neqativliklərdən arındırırdı. Şairin dərdi isə o qədər böyükdür ki, suların mənbəyi olan çeşmə belə öz arındırıcılıq missiyasını həyata keçirmək gücündə deyil. Məhz buna görə də şairin dəri onu qurudur.

Çeşmə həm də farsca çeşm sözündən əmələ gəlib göz deməkdir. Göz yaş tökməsi etibarilə də çeşməyə bənzəyir. Çox ağlayan gözlərin də çeşmə kimi quruması mümkündür və təsəvvüf ədəbiyyatında xüsusi anlam daşıyır. Bilindiyi kimi, insanı günaha, maddi həvəsə çəkən əsas bədən üzvü gözdür. İnsan görməsə maddi varlığı arzulaya bilməz. Odur ki, mütəsəvviflər kor olana qədər Allah yolunda ağlamağı “fəna-fullahın” əsas şərtlərindən hesab ediblər. Şair də bu bənddə dərdinin çeşməni qurutmasını deməklə bəlkə də buna işarə etməkdədir.

Sözü gedən misrada həm də klassik şərq fəlsəfəsindəki həyatın 4 ünsürü düşüncəsinə də eyham var. Bu düşüncəyə görə, dörd ünsürdən biri su, digərləri isə od, hava və torpaqdır. Bənddə çeşmə sözüylə suya işarə edilməkdədir. Qurutmaq sözündə isə həm od, həm də torpaq anlayışları gizlənib. Zira qurutmaq bir başa odla bağlıdır. Od, istilik olmasa, təbii ki, yaş əşyalar qurumaz. Torpaq sözünün bir başqa adının quru, Yer kürəsinin qurudan və sudan ibarət olduğunu düşünsək bu sözlə həm də torpağa eyham vurulduğu anlaşılar. Şairin dərdi dünya həvəsindən qurtulmaqdır. Həvəsin ürfani ədəbiyyatda digər adı isə havadır. Göründüyü kimi üç sözdən ibarət misraya şair həyatın dörd ünsürünü sığışdırmaq istəyib. Bununla da aşiq üçün həyatın dərddən başqa heç nə olmadığını, ömrün mənasının Allahda yoxoluş olduğunu ifadə edib.

İkinci bəndin son iki misrası da xeyli maraqlı məzmunlarla doludur. Əvvəla, ondan başlayaq ki, bu misralardakı ilk söz təsadüfən seçilməyib. Şair “ara yerdə” deməklə klassik nəzəriyyədə ən çətin sənətlərdən olan tövriyyədən istifadə edib. Tövriyyə sənəti bir sözün iki və daha artıq mənaya gəlməsindən yaranır. Ara yerdə söz birləşməsinin ilk mənası boş-boşuna deməkdir. Yəni demək istəyir ki, ilahi sevgili öz aşiqini fənafillaha yüksəltmək üçün ən qısa yolu qoyub, onu imtahana çəkir. Aşiq çəkdiyi əziyyətlər, tökdüyü göz yaşı nəticəsində aşiq dost-düşmən arasında rəzil olur, hamı ona gülür.

Ara yerdə söz birləşməsinin digər mənası aşiqin dayandığı yeri ifadə edir. Fənafillah yolçuluğuna çıxan istənilən sufi haqq dünyasıyla bu dünya arasındakı bir mərtəbədədir. Buna bədii şəkildə “ara yerdə” də demək olar.

Zaman azlığından üzərində çox dura bilmədiyim sonuncu bənd belədir:

Arısı yoxdu şan versin,

Yağı yoxdu, yavan versin,

Gəlmişdi cana can versin.

Bilmir ki .öldürüb gedir.

Qısa olaraq sadəcə bunu demək istərdim ki, son bənddə şair şeirin ümumi məzmunundan danışır. Bildiyimiz kimi, sufiliyin əsas məğzi ölmədən öncə ölməkdir. Buna nəfsini öldürmək də demək olar. Şair də ilahi eşqin cana can verdiyini bildirməklə yanaşı həm də onun öldürüb getdiyini dilə gətirir. Məhz fənafillah anlayışı da elə bu deməkdir.

Türk ürfani ədəbiyyatının çeşməsindən su içən, onu bu günlərə daşıyan şair dostum Məmməd Tahirə yaradıcılıq uğurları arzulayıram.

635x100

Şərhlər

Hər hansısa bir şərh yazılmayıb.

Son yazılar