Nə edək ki, təhsilimizə baxışımız, yanaşma tərzimiz dəyişsin?

Tənqid etmək başqa şeydir, “mız” qoymaq, “qulp” qoymaq tamam başqa şey...

Nadir İsrafilov

«İnsanın ömrünün yarısını mübahisələrdə keçirəcək qədər zamanı yoxdur…»

Avraam Linkoln

Bu yaşa çatmışam, təyinatla ucqar bir kənddə müəllimlik etməkdən başlamaqla, təhsilin müxtəlif yuxarı idarəetmə orqanlarında məsul vəzifələrdə calışmış, uzun bir həyat məktəbi keçmişəm, ancaq son 20-25 illik təcrübəmdə təhsil sahəsində hansısa edilən bir yeniliyin, bu sahədə atılan hansısa bir addımın birmənalı şəkildə qarşılanmasının hələ ki, şahidi olmamışam.

Yəni, təhsilimiz də zaman-zaman mübahisəli fikirlərdən, ziddiyətli yanaşmalardan heç də xali olmayıb. Uğurlarımız uğursuzluqlarımızla paralel inkişaf edib. Nailiyyətlərimizi qismən də olsa qəbul etmişık, uğursusluqlarımıza gələndə isə dərhal və çəkinmədən səbəb və bəhanə axtarıb, bir-birimizı günahlandırmışıq. Bir qismimiz uğurları, digər qismimiz qüsurları qabartmışıq. Təhsilimizin problemlərində bəzən təhsil alanları, bəzən təhsil verənləri, əksər halda isə təhsilə rəhbərlik edənləri hədəf seçmişik. Təhsilə tətbiq olunan və müasir hesab edilən yanaşmalar kiminsə tərifinə, kiminsə tənqidinə tuş gəlib. Kimlərsə, artıq zamanın sınaqlarından çıxmış təhsil ənənələrimizi qoruyub saxlamağı və tədricən inkişaf etdirməyi, kimlərsə tərəddüd etmədən uzun illərdən bəri toplanmış potensialı birdəfəlik “arxivə” göndərib, “qərbsayağı” yeniləşməyi inkişafın əsas amili hesab ediblər və etməkdədirlər.

Elə götürək Təhsil naziri Mikayıl Cabbarovun “Təhsil TV”-nin “Media ilə üz-üzə” verlişinə müsahibəsindəki açıqlamalarını: "Hazırda müəllimlərin mərkəzləşdirilmiş qaydada işə qəbulunun ən uğurlu yol olduğuna inanmıram. Çünki müasir məktəbin müəllimini həmin məktəbin müasir direktoru seçməlidir”.

Nazir deyir ki, məktəb direktorlarının muxtariyyəti daha çox olmalıdır. Akademik göstərici, fəallığın şəffaflığı, idaretmənin keyfiyyəti yüksək olan məktəblərə həmin hüququ ötürmək niyyətindəyik. Heç kim məktəbin ab-havası, imkanları, mühiti və digər vacib detallara direktor qədər peşəkar şəkildə bələd ola bilməz. Bu pilot layihə çərçivəsində biz 50 məktəbə o hüququ verəcəyik. Əgər müəllim imtahan verib biliyini təsdiqlədibsə, o, müasir məzmunlu pedaqogikanı, psixologiyanı bilirsə, artıq məktəb direktorunun hüququdur ki, onu seçsin. Bu yanaşmanın reallaşması üçün real addımlar atacağıq və bir sıra məktəblərdə belə bir hüququn qısa müddətdə təqdim edilməsi məsələsini nəzərdən keçiririk.

Məsələ hələ heç nəzərdən keçirmə prosesini “bismillah” etməmiş, dərhal sərt və aqressiv reaksiyalar gəldi: “Direktorlara muxtariyyət verməklə onlara hegemonluq vermiş oluruq”, “Azərbaycan məktəblərində məktəb direktorunun müəllim seçməsi qeyri-mümkün məsələdir”, “Direktora təsir ve təzyiq edən “n” qədər vəzifəli səxs var”, “Qohumbazlıq, dostbazlıq, vəzifəli şəxslərin sifarişləri, rüşvətxorluq burada çox önəmli olacaq”, “Bu yenidən direktotların cibinə xidmət edəcək”, “Məktəb rəhbərliyi o qədər də peşəkar deyil”, ”Hazırda əksər direktorlar vəzifələrini icra edə bilmirlər“, “Bizim məktəbləri idarə edən direktorların böyük əksəriyyəti buna hazır deyil”, “Sivil ölkələrdə... “ və s. və i.a.

Başlayaq elə “Biz hələ buna hazır deyilik” statusundan. Niyə hazır deyilik və hazır olmamalıyıq? Məgər Sovet adlanan 70 illik bir dönəmda müəllimlər Nazirliyin mərkəzləşdirilmiş imtahanından keçib müstəqil peşə fəaliyyətinə qədəm qoyurdular, yoxsa ali məktəbin astanasından birbaşa ixtisasları üzrə məktəblərə təyinat alırdılar? Bəlkə ali və orta ixtisas məktəblərini bitirən müəllimlərin rayon təhsil şöbələri tərəfindən yerlərə göndərilməsi və direktorların rayon və şəhər təhsil şöbələri və idarələrinin təqdimatı əsasında rəhbər vəzifəyə seçilməsi yadımızdan çıxıb? Hətta bir ara müəllimlərin işə qəbulunu məktəb rəhbərlərinə, direktorların seçimini isə kollektivlərə də həvalə etmişik. Hazırda əksəriyyətimiz həmin məktəb direktorlarının rəhbərlik etdiyi kollektivdə çalışan müəllimlərin yetirmələri deyilikmi?

Müəllimlərin işə qəbulu rayon təhsil şöbələri və direktorların səlahiyyətindən çıxarıldıqdan bir müddət sonra Təhsil Nazirliyinin 21 aprel 2014-cü il tarixli, 445 saylı əmri ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi sisteminə daxil olan ümumi təhsil müəssisələrində və peşə liseylərində müəllimlərə tələbatın müəyyənləşdirilməsi, pedaqoji kadrların yerdəyişməsi və işə qəbulu qaydaları”nın həddən artıq yüklü olması ilə yanaşı, onun anti-demokratik, anti-humanist xarakterinə, müəllimlərin işlə təmin olunmasında ciddi problemlər yaşanmasına, xeyli vakant yerlərin boş qalmasına, məzunların sayının vakant yerlərlə müqayisədə qat-qat çox olduğu və nəticədə müəllimlərdən ibarət "işsizlər ordusu" yaranmasına dəfələrlə diqqət çəkildikdən sonra “Qaydalar”dakı 70 maddə ixtisar edilərək 41, daha sonra isə 35 maddəyə endirildi. Hazırda bu qaydalar dəfələrlə dəyişdirilib və yenilənməsi bir daha qaçılmaz olub. Göründüyü kimi bütün mümkün və mümkünsüz variantlar dəfələrlə bilavasitə tətbiqetmə yolu ilə yoxlanılıb və sınaqdan keçirilib.

Digər tərəfdən Nazirin bu açıqlaması hər şeydən əvvəl “təhsilin demokratikləşdirilməsi və humanistləşdirilməsi”, “səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi”, “funksiyaların yuxarıdan aşağıya paylanması”, “təhsil sisteminin idarə olunmasının inhisarsızlaşdırılması” və digər bu kimi prinsiplər hələ 1999–cu ildə Dövlət islahat komissiyası tərəfindən hazırlanmış və Prezidentin sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində islahat Proqramı”nın mühüm müddəaları ilə tam uzlaşmaqla bərabər, həm də “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nın təhsildə nəticələrə görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli idarəetmə mexanizmlərinin yaradılması vəzifəsinin həyata keçirilməsi istiqamətində atılacaq növbəti bir addımdır. Yəni, təhsilə dair bütün normativ hüquqi aktlarda, təhsilin idarəetmə sisteminin yenidən qurulması, bu sahədə insan resurslarının inkişaf etdirilməsi və müəllim peşəsinin nüfuzunun artırılması zəruriliyi önə çəkilir.

O da məlumdur ki, təhsil sahəsində idarəetmə islahatlarının başlıca istiqamətlərini təhsil prosesinin iştirakçıları arasında münasibətlər sisteminin, eləcə də tənzimləmə orqanlarının funksiyaları, səlahiyyətləri və cavabdehliyinin dəqiq müəyyən olunması, təhsil müəssisələrinin idarəetmə səlahiyyətlərinin və təhsilin nəticələrinə görə cavabdehliyinin artırılması, Strategiya”da nəzərdə tutulmuş beş strateji istiqamətdə həyata keçiriləcək genişmiqyaslı tədbirlərdən biridir.

Daha nəyi gözləməliyik? Gözləməliyik ki, “direktorlar hegemonluq vərdişlərindən nə vaxt əl cəkəcələr”, “onlara təsir və təzyiq edənlərin kökü nə vaxt kəsiləcək”, “qohumbazlığa, dostbazlığa, vəzifəli şəxslərin sifarişlərinə nə vaxt son qoyulacaq”, “kimlərsə nə vaxt ciblərini güdməyəcək”, “məktəb rəhbərləri nə vaxt peşəkarlaşacaq”, ”direktorlar vəzifələrini icra edə bilməyi nə vaxt öyrənəcək“, “nə vaxt buna hazır olacağıq”, “nə vaxt sivil ölkələrin sırasına daxil olacağıq”...??? Bu kimi yanaşmalar təhsilimizin ətrafında inamsızlıq mühiti yaradır. Bir də ki, tez-tez istinad etdiyimiz sivil dövlətlərdən nəyimiz və haramız əksikdir? Özümüz təyin etdiyimiz rəhbərlərə etibar etməmək və etimad göstərməmək nə vaxta qədər davam edə bilər axı?

Bir məsələni də unutmayaq ki, təhsildə dövlət siyasətini ali icra hakimiyyəti orqanı olaraq Təhsil Nazirliyi həyata keçirir və bu siyasətin gerçəkləşməsinə məsuliyyət daşıyır. Digər tərəfdən təhsil ümumdövlət işi olmaqla yanaşı, həm də ümumxalq işi və ümummilli məsələdir. Əgər təhsilimizin gələcək inkişafına və tərəqqisinə yardımçı olmaq, bu məsuliyyətli missiyaya hansısa töhfə vermək istəyiriksə, hətta dövlət səviyyəsində dəstəklənən fikir plüralizminin imkanlarından istifadə edərək nə dərəcədə tənqidi olsa belə, irəli sürülən istənilən yeniliyə, onun daha da təkmilləşdirilməsinə yönəldilən rəy və təkliflərlərimizi verək. Qaldırlan məsələyə siyasi don geyindirmək, məsələnin predmetinə ambisioz motivasiya vermək, loru dildə desək “mız” qoymaq, “qulp” qoymaq isə, məni bağışlayın, nə dəstəkdir, nə tənqiddir, tamam başqa şeydir...

İstistisna etmirəm ki, fikirlərimlə razılaşmayanlar olacaq. Bu da təbiidir. Hər halda dediklərim mənim subyektiv fikirlərimdir. Son olaraq Əbülqasim Firdovsinin bir kəlamına diqqət çəkmək istərdim. Dəqiq tərcümədən ehtiyatlanaraq rus dilində təqdim edirəm: «Если путь твой к познанию мира ведет, kак бы ни был он долог и труден - вперед!»

Fürsətdən yararlanaraq, əziz və hörmətli oxucularıma əməkdar elm xadimi, professor Şahlar Əsgərovun “Kamilləşən düşüncə” kitabını (rus və ya Azərbaycan variantında) oxumağı tövsiyyə edərdim. Daha irəli addımlamaq, yeni uğurlara imza atmaq üçün istəsək də, istəməsək də düşüncəmiz kamilləşməlidir.