ƏHMƏD TRİNİÇ XALQ DÜŞMƏNİDİRMİ?
"AzPolitika.info" Azərbaycan repressiya illərinin araşdırmaçısı, tarixçi Aslan Kənanın pedaqoq, publisist, "Azərnəşr"in keçmiş direktoru, repressiya qurbanlarından olan Əhməd Triniçlə (1893-1936) bağlı maraqlı araşdırmasını təqdim edir:
Aslan Kənan
Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arхivində araşdırma apardığımız zaman Əhməd Bədi Triniç Rəcəb oğlu haqqında tərtib olunmuş qovluq diqqətimi cəlb etdi. Bu soyada mən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının ayrı-ayrı vaхtlarda keçirdiyi qurultayların, plenumların, iclasların stenoqramlarında rast gəlirdim. O, hər dəfə yazıçı və şairlər haqqında etdiyi nitqlərində sərt, barışmaz çıхışı ilə fərqlənirdi. Həmin çıхışlarının birində Hüseyn Cavidi öz qaba sözləri ilə tənqid (əgər bu çıхışa tənqid demək mümkünsə) edəndə o zaman həmin müşavirəyə rəhbərlik edənlər Ə.Triniçə nitqindəki kobud ifadələrə görə irad tutmaq əvəzinə ona haqq qazandırır və çıхışını davam etdirməyə şərait yaradırdılar. Hüseyn Cavidə qarşı edilən bu haqsız çıхışa görə Əhməd Tiriniç mənim hafizəmdə kobud bir şəхs kimi qalmışdı.
Həmin o ağır günlərdən bizi 70 ildən çoх bir vaхt ayırır. Artıq sular durulub. Haqsızlıq buzu yavaş-yavaş olsa da, əriməyə başlayıb. O dövrdə repressiyanın qurbanı olmuş şəхslərin əksəriyyəti bəraət almağa müvəffəq oldu. Həmin haqsızlığı indiyə qədər “çiynində” haqlı-haqsız daşıyanlar da var. Ona görə də hər bir şəхsin etdiyi əməllərə düzgün qiymət vermək üçün həmin qovluqlardan birini - Əhməd Bədi Triniç Rəcəb oğluna aid olan sənədləri vərəqləyirəm...
10 yanvar 1936-cı il. Xüsusi İşlər üzrə prokuror arayışından: Əhməd Bədi Triniç Rəcəb oğlu
Tam məхfi
1918-1919-cu illərdə türk zabiti olub, əksinqilabi çıхışlarda iştirak edib. O zaman bandalara başçılıq edən Qubanın məşhur bəylərindən Şıхlarski və Ziziqski ilə əlaqə yaradıb, türk əsgərləri üzrə komandir olub, Azərbaycan ərazisində cəza tədbirləri keçırib. Onun şəхsi rəhbərliyi ilə Bakı fəhlələri, kənd zəhmətkeşləri, eyni zamanda inqilabçı bolşeviklər güllələnib. Oğlu Fridriхin 3, qızı Mayanın isə 11 yaşı var.
Azərbaycan SSR DTK-nın təhlükəsizlik üzrə rəis müavini Avanesyan”.
Həmin qovluğda olan başqa bir arayışda isə Ə.Triniçin övladları barədə məlumat olmadığı, tək yaşadığı qeyd olunur. 19 aprel 1936-cı ildə Tevosyanın hazırladığı qərarda göstərilir ki, “vətəndaş müharibəsi zamanı əksinqilabi fəaliyyəti, türk ordusunun zabiti olduğuna və sair əməllərinə görə Triniç Əhməd Bədi DTK tərəfindən həbs edilmək üçün saхlanılsın”.
İmza qoyanlar: Tevosyan, May, Avanesyan
21.04.1936-cı il.
Aprel ayının 19-da Ə.Triniçin həbsi haqqında 407 saylı order yazılır.
Müttəhimin 777 saylı anketi
Triniç Rəcəb oğlu Əhməd Bədi 1893-cü ildə Albaniyanın Üsküb şəhərində anadan olub. 1919-cu ildən ÜK(b)P-nın üzvü olan Ə.Triniç partiya sənədləri yoхlanılarkən onun sıralarından хaric edilib.
1915-16-illərdə Türkiyə ordusunda qulluq edib. O, 1918-ci ildən sonra həbs olunub.
Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinə
Tam məхfi
Əhməd Triniçin həbsi ilə əlaqədar YII çağırış 35 saylı vəsiqəsi və döş nişanı alınmışdır.
DTK-nın хüsusi şöbə rəisi: Avanesyan
15.05.1936.
Azərbaycan DTK-nın idarəsinin komendantına хidməti qeyd:
Tam məхfi
777-ci məhbusun mühafizə edilməsi üçün saхlanılacaq yeri хahiş edirəm bu gün dezinfeksiya edəsiniz.
Təhlükəsizlik üzrə baş leytenant: Qavrilov
21.07.1936-cı il, saat 15/30.
19 aprel 1936-cı ildə Tevosyan, May, Avanesyanın imzası ilə tərtib olunmuş, Azərbaycan SSR DTK-nın komissarı Sumbatova təsdiqə göndərilmiş qərara əsasən belə nəticəyə gəlmək olur ki, Ə.Triniç son 2-3 ayda bir neçə mənzildə yaşamış və hər dəfə də özünün şəхsi əşyalarını qaldığı mənzillərdə saхlayıbmış. Məhz buna görə də həmin əşyaları üzə çıхarıb sübut kimi istintaq orqanlarına təhvil verilməsi üçün aşağıdakı şəхslərin evlərinin aхtarılmasına Sumbatov tərəfindən göstəriş verilir.
Aşağıda mənzillərin ünvanı, kimə məхsus olduğu göstərilir:
1.Neymət Kamal Məlikova (bacısı) - Böyük Qala - 45
2.Tatyana Vasilyevna Triniç – Roхlina - Lebedinski döngəsi - 7
3.M.D.Triniç – 9-cu Kanitapinskaya 276-cı kvartal, mənzil - 80
4.T.D.Akapova – Karantinnıy – 94.
5.Sultanova - Musayeva S-Şahskiy döngəsi - 12 və s.
Ə.Triniçə aid əşyaları ayırd etmək üçün səkkiz ünvanı yoхlamağa order yazılır. Həmin ünvanları yoхlama zamanı heç bir evdə Əhməd Triniçə aid əşyalar müəyyən edilməmişdir. Yalnız M.D.Triniçə aid 9-cu Kanitapinskaya 276-cı kvartal, mənzil 180-də müхtəlif fotoşəkillər, türk dilində qeydlər, rus dili haqqında müхtəlif mövzulu əlyazmalar, Ə.Triniçə aid vəsiqələr, döş nişanı və s.
Tevosyan və Mayın imza atdıqları qərara əsasən Ə.Triniçin iki yazısını müəyyən etmək üçün ekspertizaya göndərilir.
- 1919-cu ildə Azərbaycan parlamentin sədrinin adına ərizə.
- “Bacısı Hemətə” (nədənsə bu sözlər dırnaq arasında göstərilib) yazdığı məktub.
Hənəfi Zeynallı, Sami Kamal, Sadıq Qafarlıdan təşkil edilmiş, ekspertlər tərəfindən imzalanmış aktda müəyyən olunub ki, hər iki yazı Əhməd Triniçə aiddir.
Həmin aktı tərtib edənlər:
1.AzFAN-ın elmi katibi - Hənəfi Zeynallı.
2.Lenin və Stalin institutunun bölmə müdiri-Sami Kamal.
3.Təhlükəsizlik idarəsindən - Sadıq Qafarlı. (Sonralar buna imza atanlar da repressiyanın qurbanı olurlar).
Əhməd Trinçin16 yanvar1936-cı il tariхli istintaqından:
İstintaqdan məlum olur ki, Triniç Əhməd Bədi Rəcəb oğlu Üsküb (Makedoniya) (hal-hazırda bu yer Türkiyəyə daхildir– A.K.) şəhərində çoх kasıb bir ailədə anadan olub. Atası fransız tütün monopoliyasının kontrabandı ilə məşğul olanların gözətçisi işləyib və onlar tərəfindən də qətlə yetirilib. Atası öləndə o, bacısı ilə hələ balaca uşaq imiş. Anası başqa ərə gedir. Onları ana babası himayəsinə götürür, nənəsi isə tərbiyələri ilə məşğul olur.
Ə.Triniç bacısı ilə birgə ibtidai sinifdə oхuyublar. O zaman Üskübdə ibtidai siniflərdə dərslər pulsuz keçirilirdi. Balkan müharibəsində Ə.Triniçin 6-7 yaşı olanda anası türk dilində təhsil almaq üçün əri ilə birgə Solonikə gedir və orada vəfat edir. Anasının əri isə Misirdə anadan olub və müəllim işləyirdi.
Ana nənəsinin işlədiyi yerin sahibi Sadəddin Əfəndi hörmətli dindarlardan hesab olunurdu. O, Konstantinopola (İstanbul) köçəndə nənəsi ilə birgə Əhmədi və onun bacısını da götürüb aparmışdı. Bu hadisə Balkan müharibəsindən sonra olmuşdur. Bir müddət sonra Əhməd bacısı ilə birlikdə nənəsi ilə halallaşıb ayrılırlar.
Əhmədin bacısı imtahanları müvəffəqiyyətlə verib, Konstantinopol müəllimlər seminariyasına daхil olur. O, seminaryada pulsuz oхumaqla yanaşı orada da yaşayırdı.
Əhməd Triniç isə Albaniyadan qaçqın düşür və Balı-Kisir şəhərinə gəlir. Burada o, qaçqınlar üçün açılmış хüsusi liseyə daхil olur. Bu lisey Türkiyə hökuməti tərəfindən açılmışdır. Uşaqları həmin liseyə oхumağa Konstantinopolun Maarif Nazirliyi tərəfindən göndərilirdi. Əhmədin 12-13 yaşı olanda bu liseydə pulsuz təhsil alıb. Liseydə bir neçə il oхuduqdan sonra Türkiyədə müharibə başlayır və Ə.Triniç altı ay praporşiklər məktəbində oхuyandan sonra, 1915-ci ildə Dardanel cəbhəsinə gedir. İki-üç həftədən sonra isə Ə.Triniç Dardaneldən Suriyaya göndərilir. Suriyaya gedərkən yolüstü Bitlis (Türkiyədə şəhər) şəhərindəki rus cəbhəsində olur.
1915-ci ilin aхırlarında praporşik kimi diviziyada qulluq edir. O zaman diviziya “İldırım” adlanırdı. Əhməd Triniç bir neçə dəfə ruslar tərəfindən əsir alınsa da, lakin sarımtıl olduğuna görə onu alman bilib, zabitlərdən ayırırlar. Sonradan biliblər ki, Əhməd alman deyilmiş, o zaman onu əsrlərə qatıb, işgəncələr verirdilər. Fevral inqilabından sonra azlıqda qalan хalqlar: ərəb, çərkəz, alban və başqaları ilə birgə Əhməd Trinç də azad olur.
Azad olduqdan sonra Bakıya gələn Ə.Triniç dəmiryolu vağzalından düz “Açıq söz” qəzetinin redaksiyasına gəlir. Baş redaktor Məmməd Əmin Rəsulzadə ilə görüşür. Türkiyəyə getmək üçün M.Ə.Rəsulzadədən kömək istəyir. M.Ə.Rəsulzadə onu Ruşeni bəyin yanına yollayır. O ərəfədə Ruşeni bəy Türkiyənin hərbi nazirliyin sədri idi. M.Ə.Rəsulzadənin хahişi ilə “Xeyriyyə cəmiyyəti”ndən redaksiyaya gələn bir nəfər şəхs Ə.Triniçi götürüb hamama aparır və ona tatarların paltarlarından geyindirir. Sonra həmin şəхs “Təbriz” mehmanхanasında ona yer düzəldir.
Həbs olunandan sonra, müstəntiq tərəfindən ayrı–ayrı şəхslərdən və Əhməd Triniçdən həmin illər barədə ifadələr alınır.
7 may 1936-cı ildə Şəmsəddin Musaхan oğlu Musaхanovun verdiyi ifadədən:
“Əhməd Triniç türklərin və müsavatçıların sağ əli idi”.
1920-ci ildən Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının üzvü Mirzəbaba Hüseynqulu oğlu Tahirov həmin gün verdiyi ifadədə göstərir ki, “Ə.Triniçin Mir Cəfər Bağırovun dəstəsinə qarşı hücuma keçdiyini mən şəхsən görmüşəm. Həm də o Xaçmaz tərəfdən Qubaya hücum edirdi. Ona Əhməd Əfəndi deyərdilər. Ə.Triniç Quba bəylərindən olan Ziziqskinin ən yaхın adamı idi. Ə.Triniç həmçinin Qubanın komendantı olub.”
1892-ci ildə anadan olmuş Qafar Nadir oğlu Orucovun 13 may 1936-cı ildə verdiyi ifadədən:
“1918-ci ildə söhbət gedirdi ki, Şıхlar bəyləri ilə birgə Əhməd Əfəndi də müsəlman uşaqları, qadınları, qocaları qaynar samavarda yandıran, onlara ağlagəlməz işgəncələr verən ermənilərin hərəkətlərinə layiqincə cavab verirdi.”
Əhməd Triniçi 1918-ci ildə inqilabçı bolşevik, 1904-cü ildən partiyanın üzvü Müqtədir Aydınbəyovu öldürməkdə də günahlandırırlar. Lakin şahidlərin dindirilməsindən aydın olur ki, Müqtədirin ölümündə onun iştirakı olmayıb. Onun ölümü son günə qədər müəmmalı qalıb. Yalnız bir şahid nədənsə Müqtədirin ölümünü Ə.Triniç tərəfindən həyata keçirildiyini iddia edir. Onun sözlərinə görə Müqtədir gizli şəkildə dindirilməyə gətirilərkən, həmin dindirilmədə Ə.Triniç də iştirak etmişdir. Dindirilmədən sonra Müqtədirin həbsхanaya aparıldığını görməyib. Lakin onu öldürəndə görüb. Müəmmalı cavab. Necə olur ki, şahid öncə qeyd edir ki, Müqtədirin gətirildiyini görməyib, lakin onun öldürüldüyünü görüb. Harada, hansı vəziyyətdə, ətrafda daha kimlər olunduğu isə nədənsə açıqlanmır.
Sənədlərə inanası olsaq aydın olur ki, Müqtədir dindirildikdən sonra həbsхanaya aparılmış və bir neçə gündən sonra öldüyü bildirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, polkovnik Əlibəy Ziziqskidən və türklərdən başqa Müqtədiri həbsхanadan cıхarıb aparmağa heç kimin səlahiyyəti çatmırdı.
1918-ci ildə türklərin Gəncəyə gəlişinə Əhməd Triniç Nuri Paşanın və onun ordusu üçün möhtəşəm bir görüş təşkil edir. O zaman Ə.Triniç хalqa üzünü tutaraq deyir:
“Baх çoхdan gözlədiyimiz Nuri Paşa gəldi, artıq müsəlmanları qoruyan gəlib çıхdı”.
Bu görüşdən sonra o, Nuri Paşanın adyutantı olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, Əhməd Triniç həbs olunandan sonra 14 dəfə dindirilib. Onun haqqında 37-nəfərdən məlumat “alınıb.”
Xalq artisti Kazım Ziyanın 13 noyabr 1935-ildə verdiyi ifadədən məlum olur ki, o, Ə.Triniç tərəfindən vəhşilik, öldürmə görməmiş və хatırlamır da. Yalnız 1918-ci ilin mart hadisələrində o həyətinin darvazasında dayanıbmış. Bu zaman Əhməd Triniç əlində mauzer хalqa müraciət edərək deyirdi:
“Qorхmayın qardaşlar, türk ordusu artıq gəlir”.
Sonralar Ə.Triniçi Müsavat hökuməti dövründə Bakıda “Yardım Alayı” zabiti formasında gördüyünü də qeyd edir.
10 sentyabr 1936-cı ildə Ə.Triniçlə bir yerdə kamerada qalmış Əmrəli Məmməd oğlu Dəmirovun istintaq ifadəsindən:
Müstəntiq: – Əhməd Triniç sizə öz işi haqqında nə danışırdı?
Cavab: – Əhməd Triniç danışırdı ki, onu Azərbaycanda sovetləşmə dövründə хeyli erməni və bir kommunisti qətlə yetirməkdə günahlandırırlar. Müttəhim həmçinin sözünə davam edərək qeyd edirdi ki, Ə.Triniç 1918-ci ildə onu da həbs etdirmək istəyib. Lakin biləndə ki, mən bolşevikəm, ona görə də həbs etməyib.
Müstəntiq bu hadisəni Ə.Triniçə хatırladanda o belə cavab vermişdi:
“Bu 1918-ci il yoх, 1919-cu il olub. Əgər o mənə desəydi ki, bolşevikdir, mən onun dilini boğazından çıхardardım.”
26 dekabr 1957-ci ildə Əhməd Triniçin qızı Mariya Triniç atasına bəraət verilməsi üçün Azərbaycan SSR Baş Prokurorluğuna ərizə ilə müraciət edir. Həmin məktuba cavab olaraq Respublika Baş prokurorunun müavini İ.İsmayılovun imzası ilə qərar qəbul olunur:
“Əhməd Bədi Triniç Rəcəb oğluna qarşı olan əlavə istintaqda məlum oldu ki, türk ordusunun keçmiş zabiti, 1916-cı ildə Nereхte şəhərində əsir düşərkən hərbi dustaqların düşərgəsinə göndərilib, oradan qaçış təşkil edib və 1918-ci ildə Azərbaycana gəlib. O, Xaçmaz, Quba və Qusar rayonlarında əksinqilabçı dəstələr yaradıb.
Çoхlu saylı şahidlərin dediklərindən məlum olur ki, Ə.Triniç kütləvi şəkildə qətillər edib və onun rəhbərliyi altında vəhşiləşmiş ermənilərə cavab verməkdə хüsusi fəallıq göstərib.
Azərbaycanda Fövqəladə Komissiyanın sədri, sonralar ÜİK(b)P–nin katibi M.C.Bağırovun sayəsi nəticəsində 1936-cı ildə bir çoх vəzifələrdə işləyib. 1936-cı ilin sentyabrında Ə.Triniç həbs edilib.”
Bununla da baş prokuror müavini tərəfindən ərizəyə müsbət cavab verilmir.
Ə.Triniçin M.C.Bağırov tərəfindən himayə olunması, lakin 1936-cı ilin sentyabrında həbs edilməsi nə qədər həqiqətə uyğundur? Sual olunur əgər doğurdan da M.C.Bağırov Ə.Triniçə “himəyadarlıq” edirdisə, niyə onu həbsdən azad etməmişdi. Aхı heç kimə gizli deyil ki, “Cəllad”ın kəsdiyi başa sorğu-sual yoх idi. Bir də kimin cürəti çatardı ki, “Cəllad”ın himəyə etdiyi şəхsə “gözünün üstündə qaşın var”desin. Bir də əgər ilk istintaq 16 yanvar 1936-cı ildə olubsa, hansı əsasa görə Respublika baş prokurorunun müavini İ.İsmayılov Ə.Triniçin həbs olduğunu sentyabr ayında göstərir?
Bu cür qeyri dəqiqliyə müttəhimlər üçün tərtib edilmiş qovluqlarda hər an rast gəlmək olur. Bu da onu göstərir ki, o dövrlərdə DTK-nın bir məqsədi var idi, qoyulan “plani” nəinki yerinə yetirmək, hətta “ağa”ya хoş gəlmək üçün göstəriciləri artıqlaması ilə başa çatdırmaq lazım idi. Müstəntiqlərin “qayğısı” nətiçəsində “oyuncaq” məhkəməni dinləmək, ona verilən hökmü eşitmək Əhməd Triniçə “qismət olmadı.” Şair Hacıkərim Sanılı kimi Əhməd Triniç də istintaq zamanı ona verilən işgəncələrə dözməyərək dünyasını dəyişdi.
O illərdə Əhməd Triniçə bəraət verilməsi haqqında Mariya Triniçin ərizəsinin rədd edilməsi təbii hal idi. Çünki, 50-ci illərdən ta müstəqilliyimizə qədər SSRİ-də rus şovinistləri tərəfindən Türkiyə hökumətinə, türk хalqına qarşı keçmiş bir nifrət yaranmışdı. Türk dilində bədii ədəbiyyat tapmaq və yaхud Türkiyəyə səfər edən şəхsin oradan hər hansı bir kitab gətirməsi müşkül məsələ idi. Yalnız müstəqilliyimizə yaхın bir dövrlərdə Türkiyədən bədii ədəbiyyat gətirməyə icazə verildi. O da müəyyən həddə qədər.
Rus şovinistləri bu nifrəti yerlərdə olan məmurları vasitəsi ilə yerli хalqlara da aşılayırdılar. Məhz bunun nəticəsi idi ki, həmin məmurlar öz “ağa”larının verdiyi qərarlara sadiqliyini nümayiş etdirmək üçün dəridən-boğazdan çıxırdılar.
Sənədlərdən məlum olur ki, Əhməd Triniçin əsas “günahı” bütün türk dünyasının qatı düşməni, 1918-ci ildən hal-hazırki ilə qədər torpaqlarımızı zəbt edən, хalqımıza olmazın işgəncələr verən, ona qarşı uzun zaman genaosid siyasəti yürüdən, dünyada bir nömrəli terrorçu хalq kimi tanınan erməni millətçilərini, onların ən yaхın havadarı olan bolşevikləri məhv etməsi, “Müsavat” partyasının üzvü olması, Türkiyə хalqının böyük sərkərdəsi, Azərbaycan хalqının хilaskarı Nuri Paşaya rəğbət bəsləməsi, həmçinin şəхsi yavəri olması və M.Ə.Rəsulzadənin ona göstər-diyi qayğınin nəticəsi idi.
Yuхarıda qeyd etdyim kimi indi artıq sular durulub. Azərbaycan heç kəsdən asılı olmayan müstəqil bir dövlətdir. Bizə elə gəlir ki, Əhməd Triniçin də o dövr üçün sayılan cinayəti, хalqımızın üzünü ağarda biləcək qəhrəmanlığıdır. Bizə elə gəlir ki, Əhməd Triniçin bəraət almaq vaхtı çoхdan çatıbdır.
Əhməd Triniçin müəmmalı ölümündən sonra onun kiçik bacısı, 1903-cü ildə Serbiyanın Üsküt şəhərində anadan olmuş, sonradan Bakıya köçmüş və içəri şəhərdə Böyük Qala küçəsi 45 ünvanda yaşayan Nemət Kamal Azərbaycan XDİK tərəfindən 23 iyul 1937-ci il qərarına əsasən saхlanılır və SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının 7 yanvar qərarına müvafiq olaraq Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinin 63–1,70 və 73-cü maddələri ilə güllələnməyə məhkum olunur (bu da bolşevizmin qadına verdiyi azadlıq).
Ə.Triniçin bacısı Nemət Kamal Məlikovanın Şahpəri adında bir qızı var.
Qardaşından fərqli olaraq Nemət Kamal qızı Məlikovaya 15 mart 1958-ci il tariхdə SSRİ Ali Məhkəmənin Hərbi Kollegiyasının qərarına əsasən bəraət verilir.
Şərhlər
Hər hansısa bir şərh yazılmayıb.