BU KİTAB ELMİ NAİLİYYƏT DEYİL, ƏKSİNƏ....

Xatirə QULİYEVA

Fəlsəfə elmləri doktoru

(Müqayisəli təhlil)

Fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərlinin “Azərbaycan Türk Fəlsəfəsi və İctimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlər) I hissə” kitabı Azərbaycan fəlsəfə elmi sahəsinə, Azərbaycan fəlsəfə tarixi kitabxanasına dövlətçilik mövqeyi, elmi-akademik tələblər baxımından və səviyyə etibarı ilə dəyərli elmi töhvə deyil, hətta necə deyərlər “xəcalət” əlavəsidir.

Məlumdur ki, tarixi mövzularda elmi monoqrafiyanın məzmununu bu və ya digər xalqın, millətin, dövlətin tarixi, o dövrün mütəfəkkirlərinin irsi və bu irsə nəsil-nəsil tədqiqatçıların yanaşmaları, dəyərləndirmələri təşkil edir. Deməli, tarixi mövzuda tədqiqat əsəri yazan müəllifdən həm ciddi elmi səviyyə və səriştə, həm də məsuliyyət hissi tələb olunur. Ənənə və varislik məsələsinə elmi-obyektivliklə, vətənpərvərlik hissi ilə yanaşma isə sözsüzdür ki, müəllifin peşəkarlığından da artıq vətəndaşlıq mövqeyini müəyyənləşdirir.

Azərbaycan Fəlsəfə tarixi tədqiqatları da beləcə, bu sahəni araşdıran müəlliflərin qarşısında ilk növbədə vətəndaşlıq, dövlətçilik mövqeyi, bununla bərabər tədqiqat obyektini, bu istiqamətdə mövcud olan milli və dünya kitabxanasını da dərindən öyrənmək, mövzunu əvvəlki tədqiqatçılar qədər, hətta onlardan da artıq yeni, müasir elmi yanaşmalar istiqamətində qiymətləndirmələr aparmaq vəzifəsi dayanır.

Belə ki, Azərbaycan Prezidenti Adminstrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev 2009-cu ildə yazdığı “İctimai və Humanitar Elmlər: Zaman Kontekstində Baxış” oçerkində elmi əsərlərin dövlətçilik mövqeyindən uzaqlaşması kimi məsələləri təhlil edərkən göstərirdi ki, “İş o yerə çatıbdır ki, bəziləri Azərbaycan xalqının guya heç nəyə qadir olmadığını təsdiqləmək həvəsinə düşüblər. Onlar guya vahid millət kimi formalaşmadığımızı və zamanın tələblərinə adekvat cavab vermək iqtidarında olmadığımızı sübuta yetirməyə çalışırlar. Digərləri isə açıq-aydın yazırlar ki, bizim bütün problemlərimiz adımızın “azərbaycanlı” olmağından və ya bizə kiminsə “azərbaycanlı” adını verməyindən irəli gəlir. Onların fikrincə, bəlkə millətimizin adı başqa olsaydı, problemlərimiz də olmazdı. Bu, çox təhlükəli mövqedir. Faktlar göstərir ki, bir sıra alimlər elmdən uzaqlaşaraq və siyasi oyunların qurbanlarına çevrilərək, hətta danılmaz həqiqətləri belə öz siyasi maraqlarına qurban verməyə hazırdırlar”.

AMEA-nın Fəlsəfə institutunun əməkdaşı, fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərlinin 2018-ci ildə nəşr olunmuş “Azərbaycan Türk Fəlsəfəsi və İctimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlr) I hissə” kitabını ələ alıb, vərəqlədikdə akademik Ramiz Mehdiyevin 10 il əvvəl yazmış olduğu bu fikirlərin, bu qənaətin aktuallığını bu gün də hifz edib saxladığının şahidi oluruq. Beləki, Faiq Ələkbərlinin kitabı Müstəqil Azərbaycan Dövlətinə, onun dinamik uğurlu inkişafına, Ulu öndər Heydər Əliyev siyasi irsində,Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin idarəçilik strategiyasında, tədqiq olunan mövzunun qiymətləndirilməsinə, eləcə də ölkənin nüfuzlu alimlərinin, həmçinin gənc tədqiqatçılarının əsərlərində işlənmə dərəcəsinə, ümumilikdə milli ideyamız olan Azərbaycançılıq konsepsiyasına tamamən biganəlik xarakteri, tarixi-xronoloji yanaşmaya uyğun olmayan strukturu, yanlış təhlil səpkisi, müəllifin siyasi mövqeyi, bəsit elmi baxışları, hətta elementar elmi-nəşr çatışmamazlıqları baxımından ciddi narahatlıq doğurur.

Faktdır ki, Azərbaycançılıq ideyasını, milli məsələni tədqiqata cəlb ediyini vəd edən Faiq Ələkbərli öz kitabında nəinki konkret olaraq Azərbaycan xalqının Ulu öndəri Heydər Əliyevin uzun onilliklər boyu müdrik siyasətlə yaradıb formalaşdırdığı Azərbaycan milli dövlətçilik ideyası, Azərbaycançılıq məfkurəsi, ölkə rəhbərimiz, cənab İlham Əliyevin bu ideyanı inkişaf etdirməsi ilə bağlı real gerçəkləri, İctimai elmlər tariximizin, ölkədə siyasi fəlsəfə sahəsinin yaradıcısı, Milli ideya ilə bağlı ən sanballı əsərlərin müəllifi akademik Ramiz Mehdiyevin elmi konsepsiya düşüncələrini tədqiqata cəlb etməmiş, hətta onların ad-soyadlarını belə yazmamışdır. Həm də maraqlıdır ki, o, təhlilləri istiqamətində M.Ə.Rəsulzadənin, Ə.Elçibəyin fikirlərinə istinadlar etdiyi halda Ulu Öndər Heydər Əliyevin, akademik Ramiz Mehdiyev və digər siyasi fəlsəfə mövzusunda əsərlər yazan alimlərin bir cümləsini belə misal gətirməmişdir.

İkincisi, kitabın ilk olaraq adında ifadə olunmuş “Azərbaycan Türk fəlsəfə tarixi” başlığı,- sadə desək F.Ələkbərlinin “öz konsepsiya”sı bizə ilk andaca dərk edib qəbul etdiyimiz, reallıqda təsdiqlənən “Bir millət-iki Dövlət”, Müstəqil Dövlət siyasi-mənəvi ideyasından ucalan düşüncələrin gölgələndiyini diktə edir.

Sözsüzdür ki, Azərbaycan sözü, bizim üçün bu müqəddəs məfhum xalq, milli identiklik mahiyyətində türk varlığını ifadə edir. Heç kim Azərbaycanlılar dedikdə bu xalqın, bu millətin tarixi kökünün türk olduğunu danmır, buna zidd getmir. Ulu Öndər Heydər Əliyevin Siyasi idarəçilik proqramında ana xətti təşkil edən xalq, onun tarixi ilə bağlı müdrik düşüncələr arasında türkçülük ideyası, qardaş Türkiyə Respublikası ilə birlik və həmrəylik əlaqələrinın möhkəmləndirilməsi xüsusi yerdə dayanır. Məsələn, bir çox dövlət liderlərinin və hətta çoxdan gözlədikləri Atatürk Beynəlxalq Sülh Mükafatının məhz Heydər Əliyevə verilməsi iki qardaş respublikanın türkçülük və həmrəylik ideyasında birliyinin bariz nümunəsi kimi əhəmiyyət kəsb edir. Heydər Əliyev Atatürk Beynəlxalq Sülh Mükafatını alarkən söylədiyi nitqdə də türk birliyini "Mustafa Kamal Atatürkün həyatı, yaradıcılığı, onun qoyduğu irs sizin üçün örnəkdir və bizim üçün, Azərbaycan üçün də böyük örnəkdir. Biz özümüzü sizdən ayırmırıq” ,- kimi yüksək dəyərləndirmişdir.

Beləcə, təbiidir ki, Azərbaycan və Azərbaycanlılar dedikdə ağla türk mənsubiyyəti, türk milli identikliyi gəlir. Ancaq bu da bir həqiqətdir ki, Azərbaycanlı adı və Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan tarixi, Azərbaycan fəlsəfəsi, qəhrəmanlıq, şəhidlik - hər şey Azərbaycan türklərinin olduğu kimi bu torpaqlar üzərində minillər boyu məskunlaşıb yaşamış başqa millətdən olan vətəndaşlara da aiddir və təsadüfi deyil ki, Azərbaycan ədəbiyyatını, Azərbaycan tarixini, bu sırada Azərbaycan fəlsəfəsini yazan alimlər Azərbaycanı türklər və başqa millət, etnik qrup, başqa dildə yazan, danışan insanlar qruplarına ayırmayıblar və bu çox həssas məsələ bizim ölkəmizdə yeridilən tarixin təcrübəsindən çıxaraq formalaşmış, artıq sistem, siyasi idarəçilik modeli səviyyəsində qəbul olunan, siyasi idarəçilikdə tətbiq edələn Azərbaycançılıq adlanan– milli məsələmizə bütünlüklə ziddir.

Azərbaycan xalqının milli məsələsi Faiq Ələkbərlinin kitabında önə çəkilməsə də Heydər Əliyevin tarixi təcrübədə təsdiqlənmiş və bu gün Müstəqil Azərbaycanın milli strategiyasını təşkil edən elə Ulu öndərdən iqitibas gətirdiyimiz “Bizim hamımızın bir vətəni var- bu Azərbaycandır. Hamımız bir torpaqda yaşayırıq - bu Azərbaycan torpağıdır. Azərbaycan torpağının hər guşəsi hər birimiz üçün müqəddəs yerdir!”. Yaxud da “Azərbaycançılıq öz milli mənsubiyyətini qoruyub saxlamaq, milli-mənəvi dəyərlərini qoruyub saxlamaq, eyni zamanda onların ümumbəşəri dəyərlərlə sintezindən, inteqrasiyasından bəhrələnmək və hər bir insanın inkişafının təmin olunması deməkdir”- müdrik nəsihət-vəsiyyətidir.

Həmçinin də Tarixi dövrlərdə xalqımızın yetirdiyi mütəfəkkirlər daim diqqətdə olub, dəyərlənib və unudulmazlıq qazanıblar. Kim deyə bilər ki, Fəlsəfə tarixi kitablarında Azərbaycan xalqının ictimai fikrinin inkişafında xidmətləri ol¬muş (F.Ələkbərlinin türk, deyib ayırdığı-X.Q) bir mütəfəkkir, bir ədəbiyyat nümayəndəsi, bir filosof unudulub, onun haqqında heç bir tədqiqat işi yazılmayıb?... Belə olan təqdirdə Faiq Ələkbərlinin Azərbaycan tarixini, Azərbaycan ədəbiyyastını, o cümlədən fəlsəfəsini yazan alimlərdən narazı olub “öz kitabına” Türk sözünü əlavə edib, hətta istər sovet dövründə, istər müstəqilliyimizi əldə etdiyimiz son 28 ildə meydana çıxarılmış ciddi əsərləri tənqid etməsi haqlı iradlara gətirib çıxarır.

Təəssüf doğuran, haqlı ittihamlara səbəb olan məsələlərdən biri bundan ibarətdir ki, F.Ələkbərli Milli məsələ, Milli ideya, Azərbaycançılıq, Türkçülük, Turançılıq haqqında yazmış mötəbər alimlərin,eləcə də gənc tədqiqatçıların təhlilinə diqqət yönəltmədən, öz düşüncələrini (düşüncə demək olarsa!) bir mənalı surətdə irəli atır, hamını “düşmən” kimi təqdim etməklə özünü qəhrəman türkçü, turançı obrazında tanıtmağa çalışır. Onu da qeyd edək ki, F.Ələkbərlinin mövzu istiqamətində yazılmış tanınan, sayılıb-seçilən əsərləri tədqiqata cəlb etməməsi özünü bu sahədə ilk təşəbbüskar göstərməsindən başqa onun elmi məlumatının bəsitliyini də təsdiqləyir.

Halbuki, Azərbayacanda Milli məsələni. Milli ideyanı dərindən tədqiq-təhlil etmiş akademik Ramiz Mehdiyev bu məsələyə hələ 1993-cü ildə, ölkəmiz ikinci müstəqillik dövrünə yeni qədəm basdığı illərdə yazdığı “Türkçülük tarixin gözü ilə, yaxud milli ideya əsrlərin qovuşuğunda” əsərində elmi-obyektiv mövqedən münasibət bildirmişdir. Bu mövzu akademikin 2001-ci ildə çap olunmuş “Azərbaycan: Tarxi irs və müstəqilli fəlsəsəsi” məqalələr toplusundakı elmi oçerklərində, 2011-ci ildə Modern.az saytına verdiyi “Bu bəyanatların elmlə heç bir əlaqəsi yoxdur” adlı müsahibəsində, “Humanitar və ictimai elmlər zaman konteksstində” oçerkində, 2016-cı ildə çap olunmuş “Yeni dünya nizamı və milli ideya” monoqrafiyası və onlarla başqa əsərində, nitqində tarixi-xronoloji səpkidə və elmi məntiqi mənbələrə əsaslılıqla tədqiq-təhlil olunub qiymətləndirilmişdir.

F.Ələkbərlinin kitabında isə Müstəqil Azərbaycan dövlətinin, onun inkişaf strategiyasının, Azərbaycançılıq konsepsiyasının arxa plana keçirilməsi müşahidə olunur: “Əgər biz tariximizi doğru şəkildə yeni nəslə çatdıra bilmiriksə, deməli Azərbaycanın bütövlüyü, bunun timsalında da yeni Türk dövlətinin qurulması söz olaraq qalacaqdır. Bu anlamda Azərbaycanın bütövləşməyinin, o cümlədən yeni Türk dövlətini qurmağın ilk prinsipi bugünkü nəslin Nadir şahlara, Ağa Məhəmməd şahlara, Abbas Mirzələrə sahib çıxmaları və onların törəmələri, davamçıları olduğunu bilmələridir”.

Sual yaranır məgər F.Ələkbərli bizim bu gün gələcəyə doğru inamla addımlayan 28 yaşlı Müstəqil, suveren, hüquqi dövlətimiz olduğunu bilmir və ya bu realığı, gerçəkliyi qəbul etmir ? Yoxsa “Bir millət, ki dövlət” prinsipi ona bəlli deyil? Yuxarıdakı iqtibasdan bəlli olur ki, F.Ələkbərli ən yaxşı, mülayim yanaşmada populi çıxışlar etməkdədir.

Təəssüf hissi ilə bildirməliyik ki, F.Ələkbərlinin müasir dünya elmi fikrinin, həmçinin xalqımızın nüfuzlu alimlərinin əsərlərindən əsaslandırmalara rast gəlmədiyimiz, milli ideya bu gün necə anlaşılır –sualına cavab tapa bilmədiyimiz bu kitabında, əksinə, Azərbaycanın tarix, fəlsəfə elminin inkişafına fayda verən alimlər, tədqiqatçılar arasında “doğma və yad tədqiqatçılar” ifadəsi ilə ciddi ayrı-seçkilik təzahürü ilə qarşılaşırıq. F.Ələkbərlinin özünəxas - qeyri-akademik üslubda nəsil-nəsil görkəmli alimləri Azər¬bay¬can məsələsini düzgün şərh etməməklə Azərbaycan Türk xalqını natamamlıq kompleksinə doğru sürüklənmiş, “antitürk” adlandırması Azərbaycançılıq ideyasının əsl mahiyyətinə zidd bir mövqe olaraq qarşılanır. O, hətta çox tez-tez milli ideyanı anlamayan hesab etdiyi ölkəmizin nüfuzlu alimlərinin ünvanına “Çox yazıqlar olsun ki....” kimi qeyri-elmi ifadəsi ilə başlayan əsassız tənqidlərini ünvanlayır. Buyurun tanış olun:

“Çox yazıqlar olsun ki, bütün bunlar bu günə qədər 7 cildlik “Azərbaycan tarixi”ndə və digər kitablarda, vaxtilə də yazdığımız kimi, ümumiyyətlə ictimai-siyasi və fəlsəfi fikir tariximizdə öz doğru-düzgün əksini tapmamışdır. Bu məsələylə bağlı hökmən deməliyik ki, nə vaxta qədər “Türk (Azərbaycan) xalqının tarixi”ni deyil, “Azərbaycan tarixi”ni, yəni yalnız coğrafi bir ərazinin tarixini yazaraq buna uygun olaraq eklektik bir tarix uyduracağıqsa, o zaman Nadir şah Əfşarlar, Ağa Məhəmməd şah Qacarlar, Abbas Mirzələr, Fətəli şah Qacarlar bizlər üçün doğma deyil, yad olacaqlar. Bu gün Azərbaycan tarixçilərinin əksəriyyətində də milli iradə yoxdur ki, “Azərbaycan” coğrafiyasının tarixini yazmaqdan birdəfəlik əl çəkib Türk xalqının, yəni Azərbaycan türklərinin tarixini yazsınlar ”.

Digər bir misal, “Çox yazıqlar osun ki, 19-cu əsrin ikinci yarısında Quzey Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi proseslər, xüsusilə Azərbaycan türklərinin milli istiqlal mücadiləsi yolunda daha sıx şəkildə birləşməyə başlamaları Sovetlər Birliyi dövründə olduğu kimi, Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra da dünyada yeni bir millətin təşəkkülü kimi dəyərləndirilməkdədir”.

Beləcə, “Son iki əsrdir ki, Azərbaycan Türk xalqı da məhz maddi-fiziki və milli-mənəvi parçalanma nəticəsində natamamlıq kompleksinə doğru sürüklənmiş, bu natamamlıq çərçivəsində də əsasən hər hansı doğma və yad tədqiqatçılar onun tarixini, fəlsəfəsini, mədəniyyətini, hüququnu, ədəbiyyatını yazmışlar və yazmaqdadırlar”, kimi yanlış siyasi və elmi mövqedən çıxış edən F.Ələkbərli öz kitabında görkəmli alimlərimizin zəhmətinə, Ulu öndər Heydər Əliyevin ideyasından ucalan Müstəqil Azərbaycanın milli ideyasına hörmətsizlik nümayiş etdirir.

Məlumdur ki, Azərbaycanda yaşayan xalqın, statistikaya görə ümumi əhalinin 80 faizindən çoxunu azərbaycanlılar-azərbaycan türkləri təşkil edirsə deməli, böyük əksəriyyətlə hamımız milliyyətcə türkük və öz milli mənsubiyyətimizlə qürur duyuruq. Bu mənada F.Ələkbərlinin əsərini və kitabını “Azərbaycan Türk Fəlsəfəsi” kimi düşünüb təqdim etməsini onun romantik millətçilik hissi olaraq bəlkə də qəbul etmək olardı. Lakin o bütün kitabın hətta təqdir olunmalı bir yenilikləri varsa, onları da kölgədə qoyacaq qədər türk olmayan bütün Azərbaycan əhalisini mələz kimi insanı nüfuzdan salan, insana yaraşmayan və elmi dilə uyğun olmayan bir sözlə ifadə etmişdir ki, bu onun artıq bizim Azərbaycançılıq ideyasından ifrat dərəcədə uzaqlaşmasını təsdiq edir ki, bu amil dövlətçilik mövqeyinin zəifliyi, vətənimizdə yaşayan başqa millətlərə mənsub insanlar arasına nifaq salacaq qədər bizə yad təsirlər olaraq bağışlanmazdır. Çünki Mələz sözünün dilçilər tərəfindən əsaslandırılmış termin izahını – “Müxtəlif irqdən törəmiş; metis,- Mələz adam; Başqa-başqa cinslərin birləşməsindən törəmiş, qarışıq olan; hibrid”- kimi mənalarını diqqətə alanda Faiq Ələkbərlinin Azərbaycanın türk olmayan əhalisinə necə şəxsiyyətsiz varlıq münasibəti bəsləmiş olduğu aydın görünür. Məsələn, o on dəfələrlə mələz sözünü işlətməklə təsəvvürdə əgər özünü türklüyü önə çəkən alim kimi qəhrəmanlaşdırmaq istəyirsə, digər tərəfdən ayrı-seçkilikdən başqa, bununla bərabər ölkəmizdə yüzillər yaşayıb xalqımıza qaynayıb qarışmış hətta dini bir millətləri ikinci dərəcəli hesab etdiyini təsdiqləmiş olur, bunula da dövlətçilik, siyasi idarəçilik strategiyamıza zidd mövqedən çıxış nümayiş edir. Bu isə elmi- obyektiv, eyni zamanda elmi-akademik təhlil-qiymətləndirmə üsulu deyil. Buyurun diqqət edin, bu da F.Ələkbərli düşüncəsi, mövqeyidir: “bu gün “Azərbaycan fəlsəfəsi”, “Azərbaycan tarixi”, “Azərbaycan dili”, “Azərbaycan ədəbiyyatı” dedikdə, birmənalı şəkildə onu Türk kimliyindən uzaq tutub, mələzləşdirilmiş bir “xalq”a aid etmək kökündən yanlışdır”.

Yaxud da aşağıdakı iqtibasdakı fikirlər: “Çox yazıqlar olsun ki, tarixi-coğrafi Azərbaycanımızın çox az bir hissəsində müstəqilliyimizi bərpa etdikdən (1991) sonra da milli metodologiyaya əsaslanan milli tarix, milli fəlsəfə, milli ədəbiyyat,milli mədəniyyət yazmaqdan çox mələz, kosmopolit “Azərbaycan” kimliyi çərçivəsində kitablar, dissertasiyalar yazmaqda davam edirik. Ən acınacaqlısı da odur ki, bunu edənlərin xeyli bir qismi də “Azərbaycan məsələsi” nin əsil mahiyyətinə varmadan, “Azərbaycan” anlayışını antitürk, antiislam ideoloqlarının planlı şəkildə ortaya atdıqları siyasətlərə uyğun olaraq türklüyə, Azərbaycan türklüyünə zidd olaraq təbliğ edirlər. Bunun da nəticəsində “Azərbaycan tarixi”, “Azərbaycan fəlsəfə tarixi”, “Azərbaycan mədəniyyət tarixi”, “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” və buna oxşar kitablarda əsasən Azərbaycan Türk xalqının tarixi, fəlsəfəsi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı bir çox hallarda naməlum, “mələz” bir xalqın məhsulu kimi ortaya çıxmaqda davam etməkdədir”.

Bütünlükdə kitabda, həmçinin də bu iqtibasda .... “mələz, kosmopolit, naməlum “Azərbaycan” kimliyi, xalq ifadələrinin gen-bol işləndiyi öz yerində ““Azərbaycan” anlayışını antitürk, antiislam ideoloqlarının planlı şəkildə ortaya atdıqları siyasətlərə uyğun olaraq türklüyə, Azərbaycan türklüyünə zidd olaraq təbliğ edirlər”- fikrinin hara, hansı ünvanlara gedib çıxdığı öz yerində, müəllifin bunu doqma kimi tətbiqə çalışması təəssüf hissi doğurur.

Əslində elmi-obyektivlik prinsipi ilə F.Ələkbərli bu iqtibasda hansı antitürk, antiislam ideoloqlarından bəhs edir, kimi və kimləri nəzərdə tutur, bunu sirr kimi saxmamalıdır. Üstəlik əgər o, Azərbaycan türk tarixi qarşısında belə möhtəşəm “qəhrəmanlığı” öz üzərinə götürmüşdür, onda o, ona məlum olan bu antitürk, antiislam ideoloqların adlarını açıq yazmalıdır. Ancaq onun belə iddealı mövqeyi heç bir konkret ideoloq misalı ilə təsdiqlənməyincə elmi obyektivlikdən uzaqlaşır ki, bu da onun elmi əsər kimi təqdim etdiyi kitabın əhəmiyyətini əyani surətdə heçə endirir.

Bu məqamda mən müqayisə üçün akademik Ramiz Mehdiyevin daha bir dəyərli düşüncə misalını yada salmaqla “mələz” kimi ekstrimist düşüncənin kökündən əsassızlığını sübut etməyi məqsədəuyğun hesab edirəm. Ramiz Mehdiyev 2011-ci ildə “Modern.az” saytına vermiş olduğu "Bu bəyanatların elmlə heç bir əlaqəsi yoxdur" adlı müsahibədə Azərbaycan məsələsini etnogenez hadisəsindən başlayaraq dərindən və elmi-nəzəri mahiyyətdə geniş izah edərək yazmışdır: “Azərbaycan milləti Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün etnosların tarixi yolunun vəhdətini əks etdirən qaynar qazan kimi formalaşmışdır. Burada güclü türk təməli ilə yanaşı İran, ərəb başlanğıcları, alban layı, digər qədim etnoslar mövcud olmuş, onlar hamısı əsrlər boyu təbii şəkildə vahid xalq kimi assimilyasiya olmuş, azərbaycanlıların milli identikliyinə xas cizgilər, komponentlər kəsb etmişlər. Qətiyyətlə demək olar ki, hər bir azərbaycanlı müasir Azərbaycanın ərazisində yaradılmış qədim dövlətlərin varisidir. Azərbaycanlıların damarlarında bizim bu qədim əcdadlarımızın da qanı axır. Bu, reallıqdır. Bunu etiraf etməyi antropologiya – insanın mənşəyi və təkamülü, irqlərin yaranması və insanın fiziki quruluşunun normal variasiyaları haqqında elm öyrədir”.

Fikrimizcə, Azərbaycan fəlsəfə tarixinin tədqiqatçısı kimi meydana inamla atıldığını zənn edən F.Ələkbərli akademik Ramiz Mehdiyevin bu elmi düşüncələrindən xəbərsiz deyildir. Əgər xəbərsizdirsə daha böyük çatışmamazlıq. Ancaq burada bir məsələ xüsusilə maraqlıdır ki, R.Mehdiyevin misal gətirdiyimiz fikirlərini tədqiqata cəlb etməyən, ümumiyyətlə belə məqamlarda, atmacalarla, “başqaları” vurğuları ilə çıxış edən F.Ələkbərli fəlsəfə elmimizə 60 il xidmət edən Zümrüd Quluzadənin aşağıdakı eyni məzmun və mahiyyətdə olan fikirlərini, onunla eyni mövqeli digər alimləri də ürəklə tənqid edir. Tanış olaq: “Bu baxımdan “Azərbaycan fəlsəfə tarixi”nin ilk iki cildində razılaşmadığımız əsas məqamlardan biri, Azərbaycan xalqının bir neçə xalqdan (qafqazdilli, irandilli və türkdilli) törəmiş mələz bir xalq kimi qələmə verilib “Azərbaycan fəlsəfəsi”ni də həmin mələz xalqın məhsulu kimi dəyərləndirilməsidir: “...Azərbaycan fəlsəfəsi dedikdə əsas etibarilə Azərbaycanda məskunlaşmış qafqazdilli, türkdilli, irandilli etnosların üzvi birləşməsi zəminində formalaşmış Azərbaycan etnosunun (xalqının) fəlsəfi görüşləri nəzərdə tutulur. Azərbaycan xalqının fəlsəfəsi və bütövlükdə mədəniyyəti etnik kökləri sayəsində tarixən qafqazdilli, türkdilli, irandilli mədəni bölgələrin mədəni ənənələri ilə əlaqədar olmaqla yanaşı eyni zamanda onların müəyyən mənada davamı olmuşdur”. Bu sətirlərin müəllifi, əməkdar elm xadmi, f.e.d. Zümrüd Quluzadə Azərbaycan fəlsəfə tarixi elmi qarşısında duran problemlərə həsr etdiyi başqa bir məqaləsində də təxminən eyni fikirləri irəli sürmüşdür: “Qarşımızda duran problemlərdən biri də Azərbaycan fəlsəfə tarixini türkdilli, irandilli və Qafqaz dilli xalqların fəlsəfə tarixləri ilə əlaqədə tədqiq etməkdir”.

Bu da yenə Azərbaycan xalqının ümumi mənafeyinə toxunan, nüfuzlu alimlərimizin elmi-obyektiv qənaətlərinə zidd F.Ələkbərlinin növbəti m ə l ə z təhqiri: Hesab edirik ki, “Azərbaycan fəlsəfə tarixi” adlı kitablarda ya da digər əsərlərdə (o cümlədən, Azərbaycan tarixi, Azərbaycan ədəbiyyatı və b.) çar Rusiyası-Sovet Rusiyası-Avropa ənənəsinin davamı olaraq, Azərbaycan Türk xalqını üç ayrı-ayrı etnik qruplardan törəmiş mələz bir xalq kimi təqdim edib, “Azərbaycan fəlsəfəsi”ni də həmin mələz xalqın adına yazmaq birmənalı şəkildə yolverilməzdir. Çünki “Azərbaycan” ideyası, ya da “Azərbaycan məsələsi” Türklüyün eyniyyəti kimi meydana çıxmışdır, qafqazdilliliyin ya da irandilliliyin yox”.

Bu iqtibasda Faiq Ələkbərli Heydər Hüseynov kimi cəfakeş fəlsəfə -ictimai fikir tarixçimizi antitürk mövqeli adlandırır: “Sovetlər Birliyi dövründə yaşamış H.Hüseynov, 1949-cı ildə işıq üzü görmüş “Azərbaycanda XIX əsr ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” əsərində Azərbaycan Türk mütəfəkkirlərindən A.A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh, M.F.Axundzadə, Mirzə Kazım bəy, H.Zərdabinin dünyagörüşlərini hərtərəfli şəkildə tədqiq etməklə yanaşı, dövrün şərtləri altında onların türk və müsəlman kimliyini deyil, antitürk Sovet ideologiyasına uyğun olaraq daha çox mələz bir “Azərbaycan” kimliyini, üstəlik də bolşevizm ideologiyasına uyğun olaraq da “ateist”, “materialist” dünyagörüşlü baxışlarını ön plana çıxarmağa çalışmışdır”.

Kitabdan bu məsələ- bu bizim həmkarımızın bizim fəlsəfə tarixinin korifey tədqiqatçılarının zəhmətini kölgələyən fikirlərrinə başqa bir misal. F.Ələkbərli yazır : “Sovetlər Birliyi dövründə H.Hüseynovla başlayan “Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi”ni bu yöndə yazmaq ənənəsini davam etdirən Ziyəddin Göyüşov da Quzey Azərbaycanın “sovetləşməsi”ndən sonrakı dövrə aid yazdığı «Sovet Azərbaycanında fəlsəfi fikir» (1979) kitabında fəlsəfə tariximizi araşdırarkən eyni müddəalardan çıxış etmişdir. ... Bir sözlə, bu kitabları oxuduqda əsasən məlum olmur ki, “Azərbaycan fəlsəfə tarixi” adı altında hansı xalqın fəlsəfə tarixi yazılmışdır”.

Beləcə, H.Hüseynovu, M.İmayılovu, Z.Göyüşovu, Z.Quluzadə və başqalarını dövrün ideologiyasına zidd gedə bilməməkdə günahlandıran F.Ələkbərli özü Azərbaycançılıq konsepsiyasında opponentləri ilə birbaşa polimikaya girə bilmir, bununla da başqa bucaqdan “günahlı, düşmən, zəif” alimlər sırasına düşür. Bu məsələdə çox dərinlərə getmədən akademik Ramiz Mehdiyevin öz elmi düşüncəsini tarixdən misallarla əsaslandırarkən gəldiyi nəticəni diqqətə çatdırmaq yerinə düşər. Akademik yazır:

“Skeptiklərə məsləhət görərdim ki, insanın təkamülünün müasir nəzəriyyəsi ilə yaxından tanış olsunlar. Bəlkə onda onlar Azərbaycan xalqının minilliklər boyu formalaşması prosesinin necə getdiyini daha dərindən başa düşərlər.

Azərbaycan tarixi Azərbaycan xalqının vahid etnogenez sisteminin təhlili və formalaşması üçün zəngin material verir.

Elm istər dəqiq elmlər istiqaməti olsun, istər humainar-ictimai sahə olsun, riyaziyyat dəqiqliyinə malik olmalıdır. Sistemlilik hər bir elm və alim-tədqiqatçı üçün şərtdir. Bu baxımdan sual yaranır: gələcək tədqiqatçılar nəsli və eləcə də kütləvi oxucu indi Faiq Ələkbərliyə əsaslanmalıdır, yoxsa Heydər Əliyevin uzun onilliklər boyu yaradıb formalaşdırdığı, siyasi nəzəriyyə səviyyəsində qəbul olunan Azərbaycançılıq məfkurəsinə, “”Əziz həmvətənlər! Öz ürəyimdən gələn fikirləri bir daha bildirmək istəyirəm ki, hər bir insan üçün milli mənsubiyyəti onun qürur mənbəyidir. Həmişə fəxr etmişəm, bu gün də fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin əsas ideyası azərbaycançılıqdır. Hər bir azərbaycanlı öz milli mənsubiyyətinə görə qürur hissi keçirməlidir, düşüncəsinə, həmçinin “Ərazimizdə yaşayan azərbaycanlı da, ləzgi də, avar da, kürd də, talış da, udin də, kumık da, başqası da – bütünlükdə hamısı azərbaycanlıdır”. - müdrik düşüncəsindən ucalan ideyaya, habelə akademik Ramiz Mehdiyevə məxsus “Bütün Azərbaycan xalqı - azəri türkləri, ruslar, talışlar, ləzgilər, kürdlər, tatarlar, avarlar, bir sözlə, AZƏRBAYCANLILAR əsl dövlətçilik ruhu ilə yaşasalar, millətçiliyin yeni peyda olmuş "novatorları" ilə mübarizədə bu ruhu qorusalar, - yalnız bu zaman keçmişin canlı ənənələri, indiki və gələcək nəsillərin quruculuq fəaliyyəti əsasında mənəvi və iqtisadi cəhətdən güclü, dinamik, müstəqil, sivilizasiyalı AZƏRBAYCAN DÖVLƏTİ yaradılacaqdır”- düşüncəsinə ?! Bu baxımdan Faiq Ələkbərlinin kitabı diqqətlə oxunub həm dövlətçilik mövqeyindən, həm elmi səviyyə nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilməlidir.

Başqa bir tərəfdən, məsələyə daha böyük düşüncə müstəvisindən yanaşdıqda “böyük qardaş” Türkiyə Respublikasında tarix yazan, fəlsəfə tarixi yazan alimlər-tədqiqatçıların əsərlərində də “Türkiyə türk tarixi” və ya “Türk türk fəlsəfəsi” və s. və i.a. yazılmış kitablarla rastlaşmırıq. Yaxud digər türk dövlətlərinin elmi fikir tarixində bu səpkidə “Özbək Türk tarixi, Qırğız Türk fəlsəfəsi, Qazax Türk ədəbiyyatı” və s. səpkidə əsərlər yoxdur.

Eləcə də Rusiyada, Avropa və digər qabaqcıl dövlərlərdə bu istiqamətdə yazılan əsərlər məsələn, Rusiya, Almaniya və başqa avropa dövlətlərinin yəhudi alimlərsiz sırf milli tarixi, fəlsəfəsi və s.milli ideya kontekstində araşdırılıbmı?

Akademik Ramiz Mehdiyevin hələ 1993-cü ildə yazmışdır ki, “Azərbaycanın tarixi müqəddəratı o dərəcədə qeyri-adidir ki, Azərbaycan "milli ideyası"nı araşdıranlar nəinki onun ayrı-ayrı ünsürlərini birləşdirməkdə, hətta bu ideya haqqında real bir fenomen kimi ümumi təsəvvür yaratmaqda çətinlik çəkmişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu, təkcə bizim "milli ideyamız" üçün səciyyəvi deyildir. Rus ictimai fikir tarixinin bilicilərindən biri olan M. Karpoviçin etirafı bu baxımdan səciyyəvidir. O yazır: "Mən "Rusiya ideyası"nın nə demək olduğunu ümumiyyətlə bilmirəm, necə ki, alman, amerikan, fransız, yaxud hər hansı digər milli ideyaya bələd deyiləm. Mən müxtəlif rus ideyalarının mövcudluğundan xəbərdaram, məhz bu ideyaların məcmusu və qarşılıqlı təsiri rus ideyaları tarixinin məğzini təşkil edir" (bax: Karpoviç M. - Bir daha rus messiyaçılığı barədə. "Novı jurnal", 1958, № 54, səh. 277).

Hələ Azərbaycanda türklərin Faiq Ələkbərli düşüncəsi ilə “süzgəcdən” keçirilməsi məsələsinə ümumiyyətlə, tarixən bu və ya digər səbəbdən assimlyasiyaya uğramış, xüsusilə, “dinləri”-ni, dilləri-ni itirmiş türk xalqlarını yada salmaqla qiymət verməli olsaq Azərbaycan adının qarşısına Türk sözü yazmağa heç ehtiyac qalmır. Azərbaycan adında birləşən qədim xalq olaraq dilimizi, dinimizi, milli-mənəvi dəyərlərimizi qoruyub yaşatmaqla biz elə türk mənşəyimizi təsdiq edirik. Hətta bizi efirlərdə, mətbuatda, görüşlərdə kütləvi surətdə, azəri adlandıran türk qardaşlarımıza, - azəri yox, Azərbaycan türkü olduğumuzu daim biz xatırladırıq.

Mələz məsələsi ilə bağlı bir məsələni də diqqətə çatdımaq istəyirəm. Bu ondan ibarətdir ki, məsələn, klassik söz ustadlarımızdan Əfzələddin Xaqaninin anası nasturi xristian məzhəbindən olmuşdur. İslam din-şəriət qaydalarına əsasən əgər ana milləti müəyyən edən faktordursa o zaman F.Ələkbərlinin qənaətinə görə Xaqani, mələz hesab olunmalı və tədqiqatdan kənarda qalmalıdır? M.F.Axundzadənin nəsil kökünün iranın Hindistanla sərhəddində pars əyalətlərinə gedib çıxması versiyasını, Əfqaninin “əfqan” ləqəbini götürməsinə söykənib onun ərəb olduğunu qəbul etsək necə, onları türk mütəfəkkiri kimi tədqiqata cəlb etməməliyik? Yaxud Azərbaycanda geniş yayılmış ayrımlar haqqında müxtəlif fərziyyələr vardır və onların türk mənşəli olduqları ilə bərabər qafqaz xalqları qrupundan, həmçiniin alban olduqları haqda versiyalar vardır. Bu əsas ola bilərmi ki, ayrımların geniş şəkildə məskunlaşmış ərazilərdən çıxmış mütəfəkkirlərini, o cümlədən filosoflarını mələz, deyib-diqqətə almayaq? Axtarsaq Faiq Ələkbərlinin də şəcərəsində ayrım izləri üzə çıxa bilər. Qafqaz xalqlarından və ya Alban kökəni versiyasını seçib, Faiq Ələkbərlini mələz hesab etsələr necə olar ? Mənim də ulu nənəm rus millətindən olub, dədə-babam azərbaycan türkü. İndi mənim türk adlanmağa, gələcəkdə öyrənilib, qiymətlənməyə haqqım yoxdur?.. Çoxdan eşitdiyim - kürd adlandırılmış bir xalq yazıçımızın demiş olduğu fikir yadıma düşdü: “Mənə kürd olduğum sübut edilsə bütün külliyatımı od vurub yandıracağam!”. Bu əsl vətənpərvərlik, Faiq Ələkbərovun inqilabi romantizminin anlamadığı Azərbaycançılıqdır.

Beləcə, Fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərlinin “Azərbaycan Türk Fəlsəfəsi və İctimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlr) I hissə” başdan-başa fəlsəfə, həmçinin tarix elmi tariximizə, Azərbaycançılıq ideyamıza, milli məsələmizə, xalqımızın fəlsəfə tarixi üçün can qoyub əsərlər yazmış filosof alimlərimizə, hazırda gecəni gündüzə qatıb tədqiqatlar aparan alim nəslinin zəhmətinə hörmətsizlik nümunələri ilə müşahidə olunmaqla yanaşı, elmi monoqrafiya, akademik kitab metodikasına zidd, dilimizi, elmi üslubiyyatı yadlaşdıran kitab formasında bir vəsaitdir.

Məsələn, F.Ələkbərlinin kitabında Azərbaycan fəlsəfə və ictimai fikir tarixinin dövrlərə bölünməsi prinsipi də əvvəlki tədqiqatlarla uyğunluq təşkil etmir. Bu məsələ ilə bağlı da akademik Ramiz Mehdiyevin 2011-ci ildə Modern.az saytına verdiyi “Bu bəyanatların elmlə heç bir əlaqəsi yoxdur” adlı müsahibəsində irəli sürdüyü 7 mərhələ haqqında dəyərli elmi-obyektiv qənaətlərini xatırlatmaqla Faiq Ələkbərlinin bilərəkdən, ya bilməyərəkdən elmi-təcrübi əhəmiyyət kəsb edən akademik tövsiyyələri nəzərə almadığını qeyd etmək istərdik.

Bundan başqa F.Ələkbərli Kitabının Giriş hissəsində təkcə Milli ideya və və Azərbaycançılıq məsələsinə aludə olub 502 səhifəlk tədqiqatın aktuallığını şərtləndirən, yeniliyini təşkil edən məsələləri işıqlandırmayıb. “Əsas məqsəd” kimi göstərdiyi məsələlər isə əvvəlki fəlsəfə tarixi kitablarında işlənmişdir. Həmçinin tədqiqat hansı nəzəri-metodoloji səpkdə yerinə yetirilib, – bu da göstərilməyib. Tədqiqatın məqsədi konkretləşdirilməyrək,

İkincisi, sözsüzdür ki, elmi tədqiqat əsərini, monoqrafiyanı bədii əsərdən fərqləndirən ilkin şərt Ədəbiyyat Siyahisidir. F.Ələkbərlinin müəllifi olduğu bu kitabda Ədəbiyyat siyahisi yoxdur. Müasir Ədəbiyyat metodikası – kodlaşdırılmaya əməl edilməyib. İstinadlar hər səhifənin sonunda verilir və əsas da hər səhifədə ədəbiyyat adı yazılmadan “yenə orada” qeydi verilir. Ədəbiyyatların səhifə sayı göstərilmir.

Daha bir məsələ, F.Ələkbərlinin kitabı Fəlsəfə tarixindən çox, tarix və ədəbiyyat tədqiqatı səpkisindədir. I Fəsildə sırf Qacarlar dövlətinin tarixi, döyüşlər, qalibiyyət, məğlubiyyət. I Fəsil, müntəxabat materialları. İki cümlə təhlil, yarım səhifə şer... Belə də ədəbiyyat tarixindən nə fərqi fəlsəsəfətarixinin? Həmçinin də kitab dil-üslub baxımından iki müəllifin əsəri təəssüratını yaradır. Tarix təsvir olunan I Fəsil başqa müəllifin yazısı təəssüratını doğurur. Faiq Ələkbərlinin məqalələrindən tanış dil-yazı üslubu, mövzusunun məzmunu və türk dilində sözlərin çoxluğu bu təəssüratı yaradır. İkinci Fəsildə sərlövhə-başlıqlardan tutmuş bütün materialda sanki başqa Faiq Ələkbərli qələmi, azərbaycan dilində terminlər, təhlillər diqqəti cəlb edir. Məsələn, birinci Fəsildə güney, quzey ifadələrini başlıq seçmiş, demək olar ki, hər səhifədə bu sözləri işlədən müəllif, II Fəsildə Şərq (deməli davamda da qərb gəlir) təyinatını önə çəkir ki, bu sözsüz olaraq onun batı, doğu sözlərini bilmədiyi fikrindən artıq əvvəldə az qala unutduğu ana dilimizi yaxşı bildiyini göstərir.

Kitabın üzərində tədqiq olunan dövr - XIX-XX – rum rəqəmləri ilə yazılsa da, kitabın içərisində çox yerdə adi rəqəmlə göstərilir. Bütün kitabda tavtologiyanın təsiri müşahidə olunur və abzasların eyni söz və söz birləşmələri ilə başlaması, bir abzasda eyni sözləri, hətta cümlələri təkrarlaması çox yorucudur. Kitabda elmi dil qaydaları pozular, “qeyrət, əsla, guya ki, bir ara” kimi onlarla bədii, publisist termin, hətta loru sözlər diqqəti cəlb edir ki, bu bir daha F.Ələkbərlinin tədqiqatı üzərində ciddi işləmədiyini göstərir.

Məlumdur ki, elmi əsərlər tədqiqatın yerinə yetirilmə səviyyəsinin dəyərlənməsi, müəllifin əməyinə düzgün qiymət verilməsi məqsədi ilə müzakirəyə çıxarılır, çapa məsləhət bilinirsə ona elmi redaktor, redaktor, korrektor təyin olunur və kitab elmi müəssisəsinin Elmi Şurasının müzakirəsinə təqdim olunur. İkincisi, sözsüzdür ki, bütün elmi kitabların bir qayda olaraq elmi redaktoru mövzu üzrə sanballı alimlər seçilir. Əsas məsələ F.Ələkbərlinin kitabı onun çalışdığı şöbədə və institutda müzakirə olunmadan çapa getmiş, elmi redaktoru da mövzu üzrə mütəxəssis deyildir. Görünür bu da əsərdə ilk baxışda gözə dəyən nöqsanların aradan qaldırılmamasını şərtləndirmişdir.

Məsələn, fikrimizcə F.Ələkbərlinin kitabı ciddi müzakirə olunsaydı aşağıdakı iqtibasdakı yanlış düşüncə səhifələri fəlsəfə tariximizə hörmətsizlik gətirməzdi. “Ancaq ümumilkdə “Fəlsəfə” ya da “Fəlsəfənin əsasları” kitablarının əksəriyyətində “Azərbaycan fəlsəfəsi”ndən bəhs olunarkən çox zaman məlum olmur ki, burada konkret hansı xalqın fəlsəfəsindən ya da fəlsəfə tarixindən bəhs olunur. Daha doğrusu, bu kimi kitablardan belə bir nəticə çıxarmaq olur ki, “Azərbaycan fəlsəfə tarixi” adı altında xaotik ya da mələz bir fəlsəfə tarixi şüurlara yeridilir”. İqtibasdakı sonuncu cümləyə xüsusilə diqqət edin: “Azərbaycan fəlsəfə tarixi” adı altında xaotik ya da mələz bir fəlsəfə tarixi şüurlara yeridilir”. Artıq keçmiş zamanlardan getmir söhbət, bu gündən, F.Ələkbərlinin həmkarlarının, bizim hamımızın fəaliyyətindən bəhs olunur. Bu isə ağır iddiadır!

Beləliklə, bu fikirlər də daxil olmaqla yuxarıda sadalanan məsələlər və həmçinin müəllifin vətəndaş, alim mövqeyindən irəli gələn yanlışlıqları, dil-üslub, texniki nöqsanlar deməyə əsas verir ki, AMEA-nın Fəlsəfə institutunun əməkdaşı, fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərlinin “Azərbaycan Türk Fəlsəfəsi və İctimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlər) I hissə” kitabı Fəlsəfə elminin NAİLİYYƏTİ hesab oluna bilməz və müəllifin başqa tədqiqatlar üçün yazdığı kimi “mələz bir fəlsəfə tarixi olaraq şüurlara yeridilir”. Pardon şüurlara yeridilməsinə start verilmişdir.

Onu da xüsusi olaraq vurğulamaq istərdik ki, bu təhlillərimiz elmin populyarlaşması istiqamətində medya üçün məqalə tipində nəzərdə tutulub və bu halda həcm şərtləri imkan vermir ki, bütün kitabı, tədqiq-təhlil olunan mövzuların, fəsil-yarımfəsillərin işlənmə səviyyəsi daxil, bütünlüklə qiymətləndirək.

Mən bu yazımı müqayisə forma və məzmununda başladığım kimi bu səpkidə də bitirirəm və görkəmli akademik Ramiz Mehdiyevin 10 il əvvəl yazdığı, lakin tənqid ünvanı, tələblər baxımından bu gün də aktual olan, hətta bu gün daha da aktual olan aşağıdakı fikirlərini böyük narahatçılıq hissi ilə paylaşıram: “Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu (hazırda Fəlsəfə institutu-X.Q) Azərbaycanda ictimai və humanitar elmlərin yeni konsepsiyasının formalaşdırılması prosesinə başçılıq etməli və yeni ideyaların, bir növ, bayraqdarı olmalıdır. Lakin bu hal hələ ki, baş vermir. İnstitutun bəzi əməkdaşları istər tarixi perspektiv, istərsə də gerçəklik baxımından Azərbaycan xalqının nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsində, yumşaq desək, bir qədər anlaşılmaz mövqe tuturlar”.

Son olaraq qeyd etmək istərdim ki, Fəlsəfə institutunun bəzi alimləriniin əsərlərindəki belə anlaşılmazlıqların bir əsası da məhəlli münasibətlərdir. Məsələn, elə bu kitabın müzakirə edilmədən çap olunması, çapından sonra oxumadan, müzakirə etmədən AMEA-nın “Nailiyyətlərinə” təqdim olunması elmi mövqeyi deyil, şəxsi hissləri təmsil edirdi. F.Ələkbərlinin bu kitabla Fəlsəfə institutunun “Fəlsəfə tarixi” şöbəsinin bütün potensialının görməli olduğu iş təkbaşına yerinə yetirən məcazi mənada dahi kimi dəyərləndirilib, Nailiyyətlərə təqdim edilməsi həm də ona görə məhəlli münasibətlərdir ki, F.Ələkbərlinin doktorluq dissertasiyası müdafiəsi məqsədi ilə, deməli, öz marağı (dövlətimizin Azərbaycançılıq siyasətinin səmtini dəyişən ideyası) üçün meydana çıxardığı, yuxarıda obyektivliklə təhlil olunan “Azərbaycan Türk Fəlsəfəsi və İctimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlər) I hissə” kitabı Fəlsəfə institutunun “ürəyi” olmalı bütün “Fəlsəfə tarixi” şöbəsinin “çulunu sudan çıxaran”, həmçinin də böyük bir institutun Nailiyyəti hesab olunur. Budur, F.Ələkbərlinin kitabı oxuyanların haqlı iradlarından sonra “Nailiyyətlər” təqdimatından “geri çağırıldı”- Elmi Şura iki iclasında ge¬niş¬ müzakirələrlə kitabın ciddi nöqsanlarının aradan qaldırılması şərti ilə onun ye¬nidən çap olunması qərarını verdi.

Baxmayaraq ki, bu müzakirələr zamanı Fəlsəfə sahəsində az qala 100 illik tendensiyaya uyğun olaraq F.Ələkbərlini müdafiəyə gələn, lap qoç Koroğlunun qoçuları misalı öz yerlilərini haqlı-haqsız “izm”-lərin qurşunlarından hifz edənlər oldu, hətta İzzət Rüstəmov mənə “Kitabın üstündə yazılmış ad Ulu Öndərin müəllifi olduğu Azərbaycançılıq ideyasına, “Bir millət, iki dövlət ideyasına” uyğun deyil və AMEA-nın bir institutunun nailiyyətlərini, akademik Yaqub Mahmudovu tənqid edən kitab digər bir institutun, yəni bizim institutun Nailiyyəti hesab oluna bilməz”- haqlı sözümün deyəsən təsir gücünə dözməyib “Əcəb eləyib Faiq” – hayqırdı, amma reallıq, həqiqət budur ki, Faiq Ələkbərlinin kitabı qeyri-dövlətçilik mövqeli elmi baxışlarla, yanlışlıqlarla, nöqsanlarla doludur və uşaqlıqda öxuduğumuz “Turp” nağılındakı kimi bir nəsil adam da yığışsa F.Ələkbərlinin kitabını, elə özünü də nə tənqidlərin altından çıxara bildi, nə “izm”lərin. “Turp” nağılına başqa bucaqdan baxsaq – Fəlsəfə elmimizi yerin altına batmış Turpa bənzətsək, heç Faiq Ələkbərli də çıxara bilmədi...

P.S. Fikrimcə, F.Ələkbərlinin özü və kitabı haqqında səslənmiş haqlı-haqsız “izm”-lərlə, tənqidlər, ittihamlarla müqayisədə mənim bu məqaləm və bu mülahizələrim o qədər də insafsız sayılmaz. Faiq Ələkbərli ilə düşmən deyiləm və təhlilim dövlətçilik hisslərimdən qaynaqlanır və elmi-obyektivliyə əsaslanır.