Mahiyyəti anlayanlara və anlamayanlara

Müasir dünyanın çoxşaxəli və getdikcə dərinləşən böhranı, bəşəriyyətin mövcudluğuna ciddi təhlükə yaradan problemlər, beynəlxalq münasibətlərdə ortaya çıxan ziddiyyətlərin hədsiz dərəcədə şiddətlənməsi, insan varlığına və xalqların gələcəyinə qənim kəsilmiş təhdidlər, danılmaz faktlar kimi, bu gün çoxlarını narahat etməkdə və düşündürməkdədir. Bir çox alim-mütəxəssislər, siyasi və ictimai xadimlər, dövlət rəsmiləri, ekspert-analitiklər yaranmış bəşəri vəziyyətlə bağlı öz fikir və təkliflərini bildirməyə çalışsalar da, ortada yekdil qənaət, ümumi məxrəcə gəlmə, bir-birini səmimi anlama və qarşılıqlı razılaşma yoxdur. Müəyyən mənada bu fikir müxtəlfliyini təbii saymaq olar, belə ki, açıq-aşkar ziddiyyətlərlə, qarşıdurmalarla zəngin olan gerçəkliyin inikası üzərində qaynaqlanan baxışlar da, müxtəlif məsələlərə münasibət də, müvcud reallıqlara müvafiq surətdə, ziddiyyət və əksliklərlə səciyyələnməlidir. Bu səciyyə bu gün də qalmaqda və artmaqdadır. Lakin aydındır ki, belə vəziyyət qaneedici ola bilməz və onun uzunmüddətli davamı xoşagəlməz, hətta fəlakətli nəticələrə aparıb çıxarar. Böyük mütəfəkkir Konfutsi demişkən, fikir müxtəlifliyi vacibdir, ancaq müxtəliflik vasitəsilə vahidliyi, ümumi qənaəti əldə etmək daha da zəruridir. Son həqiqətə qətiyyən iddia etməyən, yalnız müəllifin daxili intellektual narahatlığına, inam və qənaətlərinə, elmi və praktiki təcrübəsinə, yaşadığı həyat fəlsəfəsinə sökənən bu yazı da məhz həmin zərurətin ödənilməsinə bir xidmət məqsədilə hörmətli oxuculara təqdim olunur.

Vahidlik, ümumi qənaət zərurətini ödəmək cəhdini vacib bilsəm də, məqsədim fikir cərəyanını, fərdi düşüncə və baxışları qəlibə salmaq, onların dinamikasını süstləşdirmək deyil, əksinə, yeni koqnitiv fəzanın, idraki zəmin və vasitələrin, məhsuldar və humanistik fəlsəfi mülahizə üslubunun formalaşmasına yardımcı olmaqdır. Söhbət bəşəriyyətin və cəmiyyətlərin, insani münasibətlərin sağlamlaşdırılmasına, tarixi fəzilətlərin dirçəlişinə və mühafizəsinə, mütərəqqi yeniləşməyə xidmət edən əqli-intellektual sistemdən, gerçəkliyi adekvat anlamaq və ona pozitiv inkişaf impulsunu gətirməkdən, bəşəri borc-vəzifə qismində çıxış edən ümumi işə, az da olsa, töhfə verməkdən gedir.

Düşünürəm ki, bu ümumi işin reallaşmasında, ilk növbədə, dinin və dini şüurun öz yeri və rolu var. Adi müşahidədən də görürük ki, hal-hazırda din, xüsusən İslam dini elə bizim öz cəmiyyətimizdə və dünya miqyasında insanları müxtəlif növ qəbahətlərdən çəkindirən, asosial hərəkətlərin, ziyanlı meyllərin qarşısını alan, ölçü həddini saxlayan mədəni-mənəvi qanunlar sistemi rolunda çıxış edir. Bu gün din öz təsir gücü və insanın, cəmiyyətin mənəvi deqradasiyadan qorunması baxımından hər hansı sosial-fəlsəfi, ideya-siyasi cərəyandan yüksəkdə dayanır. O, sanki, zamanəmizin yeganə etibarlı mənəviyyat cəngavəri, sürətlə kütləviləşən və dərinləşən destruksiyanın qarşısında dayanan çəkindirici bir səddir. Çox ehtimal ki, elə bu səbəbdən supermaterialist dünyagörüşlü qlobalistlər, maliyyə-sələmçi kapitalizmin ağaları və əlaltıları İslama qarşı səlib yürüşü həyata keçirirlər. Məqsəd isə birdir: müasir insanı daha da bəsitləşdirmək, abır-həya bilməyən, daxili mənəvi bağlanclardan məhrum, idarəolunan məxluqa çevirmək, onu tamamilə istehlakçı psixologiyanın hökmünə vermək.

Bir tərəfdə hədsiz dərəcə varlanmış, ifrat dərəcədə maddiləşmiş, insani normalarla hesablaşmayan azlıq, bir tərəfdə isə günbəgün yoxsullaşan, səfalətə sürüklənən çoxluq. Bu faciə, deyəsən, “at belində” olanları qətiyyən narahat etmir. Qlobal sosial ədalətsizliyə hər vasitə ilə yardımçı olmaq, xalqların haqqını tapdalamaq, üstəlik də gecə-gündüz insan haqlarından, demokratiyadan, gender bərəbərliyindən, liberal dəyərlərdən riyakarcəsinə danışmaq, bu alətlər vasitəsilə milli hakimiyyətlərə basqılar təşkil etmək, onların suverenliyinə qənim kəsilmək, sanki, bu dünya hökmdarlarının həyat məsləkinə çevrilib. Mənfəət, gəlir, sərvət, dəbdəbəli həyat naminə ayrı-ayrı ölkələr, regionlar məqsədli surətdə hərcmərcliyə, vətəndaş qarşıdurmalarına sürüklənir, viranə qoyulur, milyonlarla körpə-uşaq, qadın-kişi şikəst edilir və qətlə yetirilir. Afqanıstan, İraq, Misir və Liviyanın, Suriya və bir çox başqa ölkələrin acınacaqlı indiki vəziyyəti deyilənlərin sübutu deyilmi?

Hətta nisbətən qənaətbəxş sayılan ölkələrdə şəxsiyyətin sosiallaşmasının başlıca ocağı-məkanı olan sosial institutlar (ailə, məktəb, məhəllə, ali təhsil müəssisəsi, əmək kollektivi, ordu və s) bu gün müxtəlif növ destruksiyalardan sığortalanmayıb. Qohumluq, qonşuluq, dostluq, ellilik də xeyli dərəcədə tənəzzülə uğramaqdadır. Yadlaşma-özgələşmə, öz-özünə qapanma, təcridolma, insanlar arasında, ünsiyyətdə formalaşan emosional və intellektual kütlük, təlim-tərbiyədə, təhsildə eqoistik motiv və meyllərin dominantlığı xroniki xarakter almış, insanın İnsanlıq Mahiyyətini ciddi təhlükə ilə üzləşdirmişdir. Qəbahətləri bəribaşdan bəlli olan üzdəniraq “yeni” meyllər, saxta və yalançı dəyərlər həqiqi dəyərləri, sağlam ənənələri sıxışdırmaqda və əvəzləməkdədir. Bütün dünya mediası, telekanallar, internet, az istisnalarla, bu mənfur qlobal transformasiyanın reallaşmasında öz xidmətini göstərməkdədir. Belə xidmətin sərgilənməsində biz onu da görürük ki, məkrli məqsədlər naminə din amilindən çox məharətlə, düşünülmüş sistemli şəkildə istifadə olunur. Din, faktiki olaraq, fəzilətlərin artmasına deyil, qəbahətlərin, fitnə-fəsadların qol-qənəd açmasına yönəldilir. Ilk növbədə - xalqlar və insanlar arasında etibarsızlıq, düşmənçilik, qisasçılıq toxumu səpilir, qarət və talançılıq, istismar və zülm, ictimai xaos və məqsədli toqquşmalar, hərbi silahların sınağı və ixracı üçün yeni-yeni məkanlar “kəşf” edilir.

Radikal islamçı qrupların yaradılması və “canlı bombalar”dan istifadə maliyə-sələmçi kapitalizmin tam ifrata varmış imperialist dairələrinin bölgələrdə həyata keçirdikləri məkrli siyasətin tərkib hissəsi deyilmi? Yeni-yeni mikrobların, virus və bakteriyaların istehsalı, insan psixikasına istənilən istiqamətdə təsir edən dalğaların işə salınması, quşçuluqda, heyvandarlıqda, yemçilik və bitkiçilikdə qenetik mutasiyaların, xəstəliklərin səbəbkarı olan hormonlardan geniş surətdə “faydalanma”, hətta uşaq oyuncaqlarının xammal tərkibində orqanizm üçün olduqca təhlükəli maddələrin istifadəsi, görəsən, kimlərin marağına cavab verir? İnsanın bioloji-psixoloji, sosial varlığına qarşı yönəlmiş bütün bu “nou-xau”lar hansı məqsədlərə xidmət edir və nəyə hesablanıb?

Fəlsəfə, din bəşəriyyəti destruktiv yoldan çəkindirə bilərmi? Bilərsə, biz özümüz bunun üçün nəyə qadirik, hansı nəzəri-praktiki məsələləri önə çəkməli və həll etməliyik, düşüncə və əməllərin pozitivə köklənməsində nə kimi yararlı nəzərriyyə və konsepsiyalar, qnoseoloji-metodoloji zəminlər yarada bilərik? İslamiyyətin təbliği və tədrisi, ümumiyyətlə, dini şüurun aşılanması hansı optimal forma və üsullarla aparılmalıdır? Azərbaycanın mənəvi həyatında, mədəniyyət sistemində, elmi və fəlsəfi fikrində, bədii yaradıcılıq potensialında dinin yeri və rolu nədən ibarətdir? Bu suallar mümkün qədər cavablandırılmalıdır.

Bəşəri mövcudluğun ciddi narahatçıllıq doğuran vəziyyətini kəskinləşmiş geopolitik çəkişmələrin adına da yazmaq olar, ümumdünya tarixinin ənənəviləşmiş qanunlarına istinadla izah etməyə də cəhd göstərmək olar. Ancaq bu əsaslandırmalar dünyanın rahatlığı və gələcəyi üçün bir fayda verirmi?! Bəlkə, artıq dözülməsi mümkün və məqbul olmayan qlobal destruksiyanın “qanunauyğunluğunu” sübutlandırmaqdansa, qaneedici perspektivi təminatlandıran, ona yeni nəfəs verən, yeni məfkürə və fəaliyyət zəminləri yaradan məqamlar haqqında düşünək. O köklü məqamlar haqqında ki, Mahiyyəti anlamaq üçün bizi ardıcıl olaraq başlıca Həqiqətə yaxınlaşdırır. Başqa sözlə desək, yeni Fəlsəfəyə və fəlsəfi refleksiyaya ehtiyac var. Nəzəri fikir axını, bu axının qəlb-duyğu bağlantıları, onun aksioloji daşıyıcıları yeniləşməlidir. Bəşəriyyətin xaosdan və fəlakətlərdən xilasını məhz bu yolda görürəm. Burada mən nikbinəm, həqiqətən də böyük ümidlərlə yaşayıram və Azərbaycanın “ümumbəşəri işə” verə biləcək töhfəsini olduqca əhəmiyyətli hesab edirəm. “Mötəbər siyahılar”da adları olmayan mənim kimi bəndələrin yaradıcılığını qidalandıran əsas motiv-mənbə də elə budur.

Həmçinin o fikirdə israrlıyam ki, yaranmış bəşəri problematikanın pozitiv həlli yalnız siyasətçi və politiloqlardan, iqtisadçı və sosioloqlardan, din xadimi və mədəniyyətşünaslardan asılı deyil. Onların özlərinin səmərəli fəaliyyəti adekvat fəlsəfi zəminlərə, yeni epistemoloji sistemə ehtiyaclıdır. Deməli, bu gün fəlsəfənin missiyası olduqca önəmli və əhəmiyyətlidir. Belə olduğu halda, yəni, fəlsəfənin xüsusi və möhtəşəm missiyasından danışırıqsa, onun sərbəstliyi məsələsi də yüksək tutulmalı və təmin edilməlidir. Hədsiz dərəcədə siyasətdən, maddi-iqtisadi amillərdən, daxili və xarici təsir dairələrindən asılı olan və yaxud yedəklənməyə öyrəşmiş fəlsəfə bəşəriyyət üçün fayda verə bilməz, o, hətta öz daxili inkişafını təmin etməkdə aciz qalar. Sərbəstlik – fəlsəfənin ləyaqətli, yaradıcı və məhsuldar olmasının mühüm şərtidir. O, fəlsəfi təfəkkürə nizam və məsuliyyət, həssaslıq və vicdanlılıq gətirir, fəlsəfi dilə özünəməxsusluq, bəlağət, zinət verir. Görülən işlərin mənbəyində tükənməz bir ilham, ruh yüksəkliyi dayanır. Belə fəlsəfənin bəlli və cazibədar siması, alicənablığı, müdrikliyi, necə deyərlər, şahlıq əzəməti olur. Daxili azadlıqla yaşayan fəlsəfə öncəgörən, qudrətli və qadir olur, zəmanəni incəliklə qabaqlayır, aləmdə sevgi və məhəbbəti artırır. Biz filosofların əsas qayəsi də, yəqin ki, elə bu istəklərdən qaynaqlanır. Yəni, fəlsəfəmizi sağlam özəllər üzərində inkişaf etdirməklə, ona möhtəşəmlik qazandırmaqla cəmiyyətimizin və bəşəriyyətin tərəqqisinə töhfə vermək!

Tənqidçilik və yaxud şikayətlənmə, kimlərə və nəyəsə qarşı basqı qətiyyən bizim amalımız deyil, baxmayaraq ki, tənqidin özü də fəlsəfə üçün məqbul, hətta vacib sayılır. Düşünürük ki, reallıqla münasibətdə boş-boşuna od püskürmək, asıb-kəsmək, vurub-dağıtmaq, diş-dişə dayanmaq, dirsək-dirsəyə yerimək müdriklik sinonimi olan fəlsəfənin qətiyyətliliyindən və şücaətindən yox, onun daxili iradəsizliyindən, acizliyi və gücsüzliyindən, hikkəli, kinli, lovğa və xroniki səriştəsizliyindən xəbər verir. Belə “fəlsəfə” qaragüruhçuluqdan, dağıdıcılıqdan, hay-həşir salmaqdan, yersiz tərif və tərəflilikdən, şablonçuluqdan, əsassız iddialardan o tərəfə keçə bilməz, quruculuq və fədakarlıqdan, məsuliyyət və vicdandan uzaq düşər.

Gerçəkliklə münasibətində “yumşaq hesablama”lara, incə və qayğılı davranışa, qarşılıqlı fayda verən əməkdaşlığa, anlaşma və razılaşmaya üstünlük vermək, fikrimcə, məhsuldar fəlsəfi təfəkkür və yanaşmanın ayrılmaz xassəsidir. Bu mənada həqiqi Fəlsəfə və İslam dini arasında, bütün fərqlərə baxmayaraq, oxşar, çarpazlaşan cəhətlər çoxdur. Hər ikisində mötədilliyə, hissə ilə tam, elementlə struktur arasında harmoniyaya, daxili bütövliyə meyl və çağırış güclüdür ki, “canlı sistem”liliyə, sinergizmə etibarlı zəmin yaranır. Dəlil-sübut üçün Konfutsi, Platon, Aristotel, Kant, Hegel və başqa möhtəşəm filosofların təlimlərinə dərindən diqqət yetirmək kifayətdir.

Bu əlamətlərin mövcudluğu həm də belə bir həqiqəti təsdiqləyir: hər bir əhəmiyyətli fəlsəfi təlim öz mahiyyəti və genezisi baxımından sistemli xarakterə malikdir, daha konkret desək, – üzvi sistemdir. Burada nəzəriyyənin hər bir elementi (müxtəlifliliyi) vahid strukturun (tamın) sistemdaxili tərkib hissəsidir. Sistemli nəzəriyyədə hər bir ünsür həddini və təyinatını bilir, yaradıcı ümumi proqrama xidmət edir, zərurət olduqda hətta əvəzləyici funksiya rolunu da daşıyır, sistemin ümumi failiyyətinə, vahid ansablın işləkliyinə təminat verir.

Mühüm bir məqama diqqət yetirmək istərdim. Adətən çoxları “sistem”dən, “sistemli yanaşma”dan danışarkən zaman-məkən parametrlərini, tarixi və sosial zaman səciyyəsini nəzərdən qaçırırlar. Bu halda, faktiki olaraq, sistemlilik yalnız sözdə öz ifadəsini tapır, yəni, reallıqda ödənilmir. Nəzərdə tutulan “sistem” bir müqəvva qismində qalır. Məhz bunu nəzərə alaraq, mən yuxarıda məcburən “üzvi sistem” ifadəsini işlətmişəm. Buradan, məntiqi surətdə, hasil olur ki, hər bir möhtəşəm fəlsəfi sistemdə irəli sürülən Həqiqət özlüyündə dinamik bir prosesdir, invariant elementlərlə yanaşı, variativ xassələrin də daşıyıcısıdır. Ümumən, həqiqi fəlsəfədə həqiqət – prosesdir. Elə bu xüsusiyyət də, yəni, həqiqətə münasibət məsələsi, fəlsəfə və din arasında başlıca fərqi ortaya çıxarır. Dində həqiqət əbədilik əlaməti daşıyır və ona görə də ehkam xarakterlidir. Burada mütləqlik var, çünki həqiqət bilavasitə ilahi mahiyyətlidir. Həqiqət – Mütləq Qüvvənin öz Sözü qismindədir. Fəlsəfədə isə bütün dövrlər və zamanələr üçün əbədi həqiqətlər söyləmək cəhti heç bir fundamental filosofa xas olmayıb, əksinə, onlar ehkamçılıqdan ehtiyatlanıblar.

Filosof nə qədər dərinə gedib müdrikləşibsə, bir o qədər də İlahi Qüvvəyə yaxınlaşıb və yaxınlaşdıqca da Onun özünün və Sözünün qarşısında “Mən”ini kiçik, keçici və nisbi sayıb, söylədiyi fikirlərin, yaratdığı nəzəri sistemin invariant, mütləq olmadığını düşünüb və yəqin edib. Bu xüsusiyyətə görə də dini fenomenlərin dərkində həqiqi filosof başqalarından öz həssas, incə və məna-mahiyyətli münasibətilə fərqlənib. Bir qayda olaraq, filosofun “Mən”i onun yaradıcılığının, zəhmətinin, potensialının, verdiyi xeyirin önündə deyil, arxasında gəlib. O, həmişə “Mən”ini cilovlamaq, onu dəbərtməmək istəyində və iqtidarında olub, missiyasının sərhədlərini, təyinatını və imkanlarını bilib, şahlıq və peyğənbərlik iddiasına düşməyib. Filosofu professional siyasətçidən fərqləndirən mühüm əlamətlərdən biri elə budur. Hansısa dəyər-məqsəd uğrunda zəhmət və mübarizədə filosof, adətən, öz “Mən”ini, ola biləcək şəxsi qazanclarını, mənfəətini məqsədli surətdə “unudub”, kənara qoyub, “Burada mən də varam və payım heç kəsdən az olmamalıdır!” deməyib. Yəni, filosof (həmçinin, hansısa elm sahəsi üzrə görkəmli alim!) yaşadıqları sosiumda öz təbiətləri və fəaliyyətləri etibarilə eqoizmə “yox!” deyən şəxsiyyətlər olublar, cəmiyyətdə və dünyada fəzilətli həyat tərzinin təminatçıları rolunda çıxış ediblər. Bu mənada filosofun məktəbini həm də ictimai əhəmiyyətli tərbiyə məktəbi saymaq olar.

Filosof üçün öz “Mən”inin qabaqda olması yox, ali məqam və məqsədlərə yol açan Fikrin öncüllüyü əhəmiyyətlidir. Vəzifə, hakimiyyət və yaxud hansısa maddi qazanc uğrunda deyil, məhz ideya və ideallar naminə mücahidlik, hətta şəhidlik onun “alın yazısı” olur. İdeyaya olan böyük ehtiram və vurğunluq filosofu haqqa, ədalətə münasibətdə olduqca həssas və qayğıkeş edir. Bəlkə də elə bu səbəbdən o, haram və nalayiq işlərdən çəkinir, yəni, iffətli olur. İffətliliyin dəyərini vurğulayan imam Əli əleyhis-salam buyurmuşdur: “Allah yolunda şəhid olmuş mücahidin savabı qüdrət və imkanı olan, amma iffət-ismət göstərən kəsdən çox deyil”.

Təqdirə layiq keyfiyyətlərdən biri də odur ki, filosof həqiqət bildiyi fikri və yaxud gəldiyi qənaəti dini və ya siyasi hökm kimi yeritməyi qətiyyən məqbul saymır. Bu xüsusiyyət də onu siyasətçidən köklü surətdə fərqləndirir. O, başqasının da “Mən”inə daxilən hörmət bəslədiyindən, fikrin məntiqi əsaslandırma və təbii anlam vasitəsilə qəbul edilməsinə, dəstəklənməsinə çalışır. Başqasının daxili aləmini zorlamaq, qənaət-fikir haqqını tapdalamaq filosof təbiətinə xas deyil. Güman ki, bu xüsusiyyət onu, adətən, hansısa partiyanın, siyasi hərəkatın üzvü olmaq meylindən çəkindirir. Başqasının və özünün şəxsi suverenliyi filosof üçün vacib şərtdir. Ümumiyyətlə, filosofun siyasətdə iştirakı mümkün olsa da, heç vaxt uğurlu ola bilməz – ilk növbədə, özü üçün! İddialar və intriqalar, yalan və hikkə, böhtan və riyakarlıq yuvası, ağıl yox, nəfs və emosiyalar azadlığı tüğyan edən yer onun fəaliyyət məkanı deyil. Siyasətçi peşəsinin də bəşəriyyət üçün nə qədər zəruri olduğunu anlasa da, filosofun bu “sənətə” vurğunluğu qeyri-mümkündir, çünki “həyat düsturu” tamamilə başqadır.

Düşünürəm ki, əksinə də doğrudur: adlı-sanlı siyasətçi görkəmli filosof və ya alim olmaq, elmi ad və dərəcə əldə etmək iddiasına düşməz, özü bunu istəməz, hətta təkidlə təklif eləsələr belə. Sanbalı-görkəmli siyasətçi heç vaxt bu fikirə düşməz, çünki elmi titulların onun peşəsinə, təbiətinə, həyat fəlsəfəsinə zidd olduğunu, özünə və gördüyü işlərə qəbahət, tənə, ziyan gətirdiyini dərindən anlayır. (Misal üçün dahi siyasətçi Stalinlə akademik-başçı olan Xruşşovu müqayisə etmək kifayətdir). Bəlkə elə bu səbəbdən təcrübəli və istedadlı siyasətçi olan Heydər Əliyev vaxtilə akademik titulundan imtina etmişdir. Xırda-para siyasətçilərdən fərqli olaraq o, görünür, siyasətçinin missiyasını da, onun professional təyinatını və təbiətini də çox-çox yaxşı bilirmiş. Əfsuslar ki, mahir siyasətçinin bu yanaşması bir çox başqaları üçün, siyasi prosesin üzdə olan iştirakçılarını nəzərdə tuturam, nümunə olmadı. Xüsusən Heydər Əliyevin ölümündən sonra mənsəb sahiblərinin elmi ad və dərəcələr uğrunda yarışı başladı. Əlbəttə ki, bu “alim”-deputatların, “alim”-məmurların, “alim”-biznesmenlərin öz mövqelərindən, yaranmış imkan və şəraitdən, pul-paradan, əlaqə və səlahiyyətlərindən sui-istifadə edərək elmi ad və dərəcələr almalarının Azərbaycan və dünya elminə faydası yoxdur. Ziyanlar isə saysız-hesabsızdır – idarəetmə məsələlərindən tutmuş cəmiyyətin əxlaq, mənəviyyat problemləri də daxil! Elmi ad daşıyanın peşə borcuna dəyən ziyan bir yana qalsın, abır-həyanın itməsi, sanki, obyektivlik statusu qazanır.

Ən acınacaqlısı isə odur ki, abır-həyanın itməsi, cəmiyyətin varlığına yoluxmuş mənəviyatsızlıq virusu hamıdan qabaq səlahiyyətli din xadimlərini narahat etməli halda, onlar qətiyyən bu problemi önə çəkməkdə maraqlı görünmürlər. İstər kütləviləşmiş məmur əndazəsizliyi, istərsə də şou-biznes nümayəndələrinin hoqqabazlıqları olsun, din rəsmiləri açıq-aşkar yaramazlıqlara göz yummağı hər şeydən üstün bilirlər. Allaha, haqqa iman gətirməyin, şəriət sahibliyinin bu üsulunu qəbul etmək, həqiqətən, çox çətindir. Ölkə başçısı dəfələrlə məmurları tənbeh etsə də, əxlqlı davranışa, sadə və abır-həyalı həyat tərzinə cağırsa da öndə olan din xadimlərinin ona dəstək verdiyinin şahidi olmamışıq. Məkər əxlaq, mənəviyyat məsələsi onlara aid deyilmi? Allahı dərk etməyin yolu burdan keçmirmi?!

Mənim kimlərisə künahlandırmaq və yaxud qınaq obyektinə çevirmək fikrim yoxdur. Sadəcə, umacağım var, “uman yerdən küsərlər” deyirlər. Problemlərimiz çoxdur və onların həllində hamımız ictimai borc yükünü daşıyırıq, məsuliyyətliyik. Cəmiyyətimizin sürətli yeniləşməsi ilə bağlı inkişafdan irəli gələn məsələlər də var, ənənəvi “şərq mentaliteti” ilə səbəblənən problemlər də, daha doğrusu, yanaşma və üsullarda, düşüncə və vərdişlərdə özünü göstərən nöqsanlar da . Bunların içərisində ən başlıcası – mənəviyyat məsələsidir, belə ki, cəmiyyətin yetkinliyi ilk növbədə onun mənəviyyatında özünü büruzə verir. Eyni zamanda, cəmiyyət – din münasibətləri kontekstində də bu məsələ xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Mayasında ölçü-nizam, haqq-ədalət, daxili harmoniya və gözəllik, işgüzarlıq və yaxşılıq, məsuliyyət və vicdan dayanan, maddi-iqtisadi inkişafa zinət verən mənəviyyata cəmiyyət həmişə ehtiyaclıdır. Mənəviyyat – millətin namusu və qeyrətidir! Burada ana dilinə - qayğı, torpağa, yurda, doğma ocağa - sevgi, haqq və ədalət uğrunda – mübarizə istəyi və əzmi var. Mənəviyyat – təfəkkür və əmək, davranış və münasibət mədəniyyətidir. İnsana, el-obaya, xalqa və dövlətə, bəşəriyyətə məhəbbət meyarıdır. Bizim arzumuz da bundan ibarətdir ki, mənəviyyatımız müqəddəsliyin, sağlamlığın, müdrikliyin daşıyıcısı olsun! Xalqımız və cəmiyyətimiz növbəti dəfə bəşəri böhranın həlli yolunda, geopolitik çəkişmələrdə “qurbanlıq toğlusu”na çevrilməsin! Bu niyyətlə hörmətli oxucularıma, dəyərli millətimizə uğurlar, tərəqqi və səadət arzulayıram!

Əbülhəsən Abbasov – fəlsəfə elmləri doktoru, professor

13. 09. 2013

(Moderator.az)