DİL ÜMUMXALQ  MÜLKİYYƏTİDİR!

Orada “özfəaliyyətə” yer yoxdur!

Xeybər GÖYYALLI

Dil millətin kimliyidir. Bu kimlikdə xalqın tarixi, onun zaman-zaman yaratdığı mədəniyyəti qorunub saxlanılıb. Dil xalqın tarix və mədəniyyətinin qoruyucusudur.

Anadolu türklərindən gəlmə belə bir deyim var: ”Ordun varsa, yurdun var”. Aforizmləşmiş bu deyimdə  söhbət gedən məqamda dil sözü ordu məfhumuna analoji olaraq assosiyasiya olunur: ”Dilin varsa, yurdun var”. Bəli, dil millətin varlığıdır, onun milli təsdiqidir.

Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının ən mühüm dövlət atributlarından biridir. Dil elə bir atributdur ki, digər dövlət rəmz və simvolları da onun vasitəsilə gerçəkləşir. Bu səbəbdən Azərbaycan dövləti dilimizin saflığı, təmizliyi və onun ictimai həyatın bütün sahələrində praktiki tətbiqi üçün lazımi işləri görmüşdür. Ədalət naminə qeyd edək ki, Azərbaycan dövləti tərəfindən dilimizin saflığının qorunması, ictimai-siyasi həyatın bütün sahələrinə tətbiqi, həmçinin onun təbliği və təşviqi üçün geniş qanunvericilik bazası yaradılmışdır. Bu fikrin doğruluğunu söyləyəcəyim  bircə nümunə əyani şəkildə təsdiqləyir. 70 illik sovet dönəmində “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti” vur-tut üç dəfə nəşr olunub. Müstəqillik dövründə isə iki dəfə -2004 və 2013-cü illərdə “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti” nəfis şəkildə nəşr olunmuşdur. Müqayisə üçün bu fakt çox şey deyir.

Dil ümumxalq mülkiyyəti olduğundan onun dəqiq, düzgün işlədilməsi və inkişafına bütövlükdə geniş ictimaiyyət cavabdehdir. Azərbaycan dilinin daxili normaları və mövcud prinsiplərini xalqın sıravi nümayəndələri pozmur. Əksinə, geniş xalq kütləsi adlanan toplum zaman-zaman dili zənginləşdirir. Bu məqamda bir məsələni diqqətə çatdırmaq istərdim. Xalq, dil məsələsində heç vaxt səhvə yol vermir. Belə ki, xalq zaman-zaman ona “sırınmış” yad sözlərdən imtina edib, dilə gətirilmiş yad sözləri öz dilinin norma və “qəlibinə” uyğunlaşdırdıqdan sonra qəbul etmişdir. Bu fikrimi bircə nümunə ilə diqqətə çatdırıram. Hamımız təsdiqləyərik ki, uzun illər “kompyuter” yazdıq. Ancaq geniş xalq kütləsi bu sözü “kompüter” kimi tələffüz etdi və yazdı, nəhayət, 2013-cü ildə nəşr olunmuş orfoqrafiya lüğətində bu söz öz düzgün yazılışını tapdı.

Dilin daxili norma və prinsiplərini pozanlar birbaşa ondan istifadə edənlərdir. O kəslər ki, onların gündəlik materialı dildir. Dil normaları kütləvi informasiya vasitələrində- qəzet-jurnal, televiziyada tez-tez pozulur. Bu səhvlər birbaşa peşəkarlıq səviyyəsi və redaktə  ilə bağlıdır. Müstəqilliyin bəxş etdiyi azadlıq və demokratiyadan sui-istifadə edən qeyri-peşəkarlar kütləvi informasiya vasitələrində lövbər salıb və bu müqəddəs sahəyə “çörək ağacı” kimi baxırlar.

Redaktə institutu isə, bəzi istisnalar nəzərə alınmasa sıradan çıxmaq üzrədir. Kitab çapında isə bir-iki nəşriyyatı çıxmaq şərti ilə demək olar ki, redaktə institutunun nə olduğu belə bilinmir. Nəşriyyatlar boyaqçı küpü kimi kitab çap edirlər, heç nəyin fərqində deyillər. Onlar nümayişkaranə bir formada bəyan edirlər ki, hər şeyə müəllif cavabdehdir, bununla da özlərini bütün məsuliyyətdən kənarda saxlayırlar. Onu da deyim ki, elmli, savadlı adamlar hansı yolla olursa-olsun, öz kitablarını redaktə və korrektura mərhələsindən keçirdikdən sonra nəşriyyata təqdim edirlər. Yalnız diletantlar redaktə sənətinə barmaqarası yanaşırlar. Həmin diletantların diqqətinə bu məqamda bircə faktı çatdırmaq istərdim. Dünyanın Nobel mükafatı almış nəhəng yazıçıları öz əsərlərinin redaktəsi üçün sayılıb-seçilən şəxsləri redaktor tuturlar.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, yazı sənətində meydana çıxan səhvlərin bir qismi də mövcud mənbədən - orfoqrafiya lüğətində özünə yer almış qüsurlardan qidalanır.

Çox sevindirici haldır ki, Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası ümumxalq müzakirəsinə verilib. Dil ümumxalq mülkiyyətidir. Kütləvi informasiya vasitələrində düzgün yazı qaydaları haqqında başlanılmış müzakirələr təqdirəlayiqdir. Amma unutmayaq ki, dilçilik elmi riyaziyyat elmi qədər dəqiq elmdir, onun pozulmaz daxili qanunları mövcuddur. Bu qayda–qanunlar dilin daxili inkişafı əsasında formalaşmışdır. Dilin düzgün yazı qaydalarını orfoqrafiya tənzimləyir. Bu baxımdan orfoqrafiyaya həm də bir tabu kimi yanaşılmalıdır. Ancaq bu və ya digər səbəblərdən orfoqrafiyamızda bəzi yanlışlıqlar mövcuddur. Ədalət naminə qeyd edək ki, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun lüğətçilik şöbəsi öz potensialından qat-qat artıq bir iş görür. Bu məqamda onu da qeyd etməliyik ki, lüğətçilik problemi ilə ölkədə fəaliyyət göstərən bütün filoloji qurumlar (institutlar) məşğul olmalı və bu məsələdə onları Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu koordinasiya etməlidir.

Orfoqrafiyamızda mövcud olan səhvlərin mənbəyini  təxminən 3 qrupda birləşdirə bilərik. Birincisi, bəzi səhvlər  əvvəlki illərdə nəşr olunmuş orfoqrafiya lüğətlərindən gəlir. İkinci qrup səhvlər alınma sözlərlə bağlıdır. Alınma sözlərin dilimizdə yazılışı məsələsi bir qədər mürəkkəbdir. Bu cür sözlər orijinaldakı kimi, yoxsa Azərbaycan dilində səsləndiyi kimi yazılsın? Bu məqamda rəylər müxtəlifdir. Necə ki, bu, özünü YUNESKO-UNESKO  mürəkkəb  adında göstərir. Fikrimizcə, belə məqamlarda beynəlxalq koda (yazılışa) üstünlük verilməlidir. İstisnalar və dilimizin spesifik qanunları da nəzərə alınmalıdır.

Üçüncü qrup səhvlər yerli şivələrdən orfoqrafiyamıza daxil edilmiş sözlərin yazılışı ilə bağlıdır. Məsələn, lüğətdə ala-çalpov sözü defislə yazılıb. Əslində, bu söz  bir məfhum, bir anlayış ifadə etdiyindən bitişik yazılmalıdır. Onu da qeyd edək ki, bu söz canlı xalq dilində daha çox alaçalpa formasında səslənir. Dialektdən alınmış bəzi sözlər çoxvariantlı verilib, əslində, orfoqrafiya vahidlik sevir, orfoqrafiyada alternativlik ola bilməz. Sonuncu orfoqrafiya lüğətində (2013) pərpətöyün və portupeyn - hər ikisi yazılıb. Fikrimizcə, pərpətöyün diləyatımlı və ümumişləkdir, ikinciyə ehtiyac yoxdur. Və yaxud cələk-cələk, çələk-çələk. Bu sözün başqa bir versiyası da lüğətdə özünə yer alıb: cələquran, çələkəsən. Əslində, cələ və cələk kökünün üzərində dayanılmalıdır. Cilov sözü də iki versiyada yazılıb. Bir versiyada dəhnəçilov yazılıb. Ancaq cilov sözü müstəqim şəkildə düzgün olaraq cilov şəklində yazılıb. Əslində, dəhnə-cilov olmalıdır, çünki bu məqamda yaxınmənalı sözlərdir.

Lüğətin 116-cı səhifəsində doğru olaraq cəngəl, cəngəllik yazıldığı halda, 135-ci səhifəsində çər-çəngəl versiyası da özünə yer alıb. Fərqli variantda yazılan dialekt sözlərindən biri də pörnək sözüdür. Bu söz həm pornək, həm də pörnək şəklində verilib. Fikrimizcə, pörnək variantı daha çox uyarlıdır. Lüğətdə uzanalı və uzanılı sözlərinə də rast gəlirik. Bu çoxversiyalılıq da dialekt sözləri ilə bağlıdır. Əminliklə deyə bilərik ki, ikinci versiya daha doğrudur. Pələqulaq və pərəqulaq sözləri də eynilə iki variantda yazılıb. Oxucular da mənimlə şərik olarlar ki, birinci variant daha düzgündür.

Bu ikivariantlığa alınma sözlərdə də təsadüf olunur. Lüğətdə eynimənşəli alınma söz bir-birinin ardınca iki müxtəlif formada yazılıb. Məsələn, armo-dəmir, armokarkas. Əslində, bu tipli alınmaların orfoqrafiya lüğətində yer almasına heç bir ehtiyac duyulmur. Əgər bu tipli sözlərin lüğətdə verilməsi məsləhət bilinirsə, onda düzgün yazılışına və vahidlik prinsipinə əməl olunmalıdır.

Lüğətin 215-ci səhifəsində evirib-çevirmə, evirib-çevirmək sözlərinə rast gəlirik. Bəlkə, bu sözlə devirib-çevirmə nəzərdə tutulur? Elə isə niyə bu səhifədə?!

Artıqlamasilə, dolayısilə tipli sözlərin lüğətdə yer alması heç bir dil normasına uyğun deyildir.

Doqquzyaş sözü də lüğətdə özünə yer alıb, özü də bitişik.

Dərdi-hal, dərdi-sər, dərdi-sərli, dərdi-sərsiz sözlərində i hərfinə ehtiyac yoxdur, necə ki, dərd-qəm, dərd-qüssə sözlərində buna ehtiyac duyulmur.

Dərdaşna sözü niyə bitişik yazılsın? Bu söz canlı danışıq dilində dost-aşna sözünün sinonimi kimi  işlənir, yaxınmənalı söz olduğundan defislə yazılmalıdır. İfliczədə sözü bitişik yazılıb. Bu söz də yaxınmənalı söz olduğundan defislə yazılmalıdır.

Lüğətdə yanlış olaraq ömretmə yazılıb. Bu səhv ömür, səbir, qəbir və s. ikihecalı sözlərə saitlə başlanan şəkilçinin artırılması zamanı sözün son saitinin düşməsi qaydasına əsasən yazıla bilməz. Çünki artıq burada tamamilə yeni bir məfhum, təzə bir anlayış meydana çıxdığından ömüretmə şəklində yazılmalıdır.

Lüğətdə məşhur muğamlarımızdan olan “Zabul”  sözü  musiqi termini kimi segah- zabil yazılıb.

Lüğətdə xalq-demokratik sözü defislə yazılıb. Güman edirəm ki, bu sözün defislə yazılması əcnəbi dil faktoru ilə bağlıdır. Ancaq bu sözün defislə yazılması Azərbaycan dilinin daxili prinsiplərinə heç cür uyğun gəlmir. Necə ki, Yəmən Xalq Demokratik Respublikası, Koreya Xalq Demokratik Respublikası kimi mürəkkəb adların yazılışında defis ironik görünür.

Nədənsə, lüğətdə alatoran sözü defislə, alatoranlıq bitişik yazılıb. Əslində, bu söz bir məfhumu bildirir və bir vurğu ilə deyilir. Necə ki, alaqaranlıq, alacəhrə, alaqanqal tipli sözlər bitişik yazılır, bu söz də eynilə bitişik yazılmalıdır.

Alqan sözü lüğətdə defislə verilib. Bu sözün bitişik yazılması daha məntiqli görünür, çünki al sözü semantikasında qırmızı məfhumunu ifadə edir. Alqan, alqırmızı deyiləndə tamam qan, lap çox qırmızı başa düşülür. Unutmayaq ki, al sözü M.Kaşğarlının lüğətində  və “Kutadqu bilik”də işlədilibdir.

Sifətin çoxaltma dərəcəsini yaradan zil və tünd sözlərinin yazılışı da mübahisə doğurur. Zil sözü sifətdən ayrı, tünd sözü sifətdən əvvəl gəldikdə defislə yazılır. Zil sözü tünd sözünün sinonimidir.Belə olduqda  niyə zil sözü sifətdən ayrı, tünd  sözü defislə yazılsın? Sifətin çoxaltma dərəcəsini yaradan bu sözlərin sifətə bitişik yazılması daha məntiqlidir.Belə ki, hər iki söz birləşdiyi sözlə birlikdə yeni bir anlayış yaradır.

Bu məqamda bir məsələyə də münasibət bildirmək istərdim. ”Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti”nin əvvəlində verilmiş  orfoqrafiya qaydalarında  sözlərin defislə yazılması barədə heç bir məlumat verilmir.Əslində, orfoqrafiya lüğəti bitişik və defislə yazılan sözlərin toplusudur. Tünd sözünün   defislə yazılması mövcud  qaydalara uyğun gəlmir. Sözlər aşağıda qeyd edəcəyimiz  dörd halda defislə yazılır: 1.Eyni sözün təkrarı , 2.Yaxınmənalı sözlər, 3.Əksmənalı sözlər, 4.Tərkibindəki sözlərdən biri və ya hər ikisi ayrılıqda işlənilməyən sözlər.

Lüğətdə doğru olaraq əhdi-vəfa, əhdi-ilqar yazılıb, ancaq nədənsə bunların ardınca əhdü-peyman yazılıb.

Lüğətdə novator şair sözü defislə verilib. Bu sözün lüğətə salınması heç bir prinsipə sığmır. Bu məqamda novator sözü təyin funksiyasında çıxış edir.

Dilimizdə ümumişləklik qazanmış əzrayıl və həmayil sözləri nədənsə əzrail və həmail şəklində yazılıb. Ərəb dilinə məxsus olan hər iki söz  indiyə qədər fonetik prinsipə və ənənəyə uyğun olaraq əzrayıl və həmayil şəklində yazılıb. Onu da qeyd edək ki, indiyədək nəşr olunmuş digər lüğətlərdə (“Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən ərəb və fars sözləri”) əzrayıl və həmayil formasında yazılıb.

Dilin fasiləsiz inkişafı prosesində  yeni yaranan bütün sözləri orfoqrafiya lüğətində əhatə etmək  imkan xaricindədir, bu, mümkün olası iş deyildir. Ancaq mövcud qaydalara istinadən yazılı nitqdə ondan məqamında yararlanmaq mümkündür. Düzgün yazı təlimində mübahisəli məsələlərdən biri sözlərin bitişik, yoxsa ayrı yazılmasıdır. Ancaq Azərbaycan dilinin heç vaxt dəyişilməyən, bütün zamanlarda sabit qalan bir qanunu mövcuddur: bir vurğu ilə deyilən və bir məfhumu (anlayışı) ifadə edən sözlər bitişik yazılır. Məsələn: uzaqbaşı, yerləbir (oldu), tərbiyəedilən, tərbiyəolunan, ələsalmaq (məcazi mənada), yanğınəleyhinə, xüsusitəyinatlı, bərpaolunan (enerji), darağacı, islamofobiya və s.Səhv etmirəmsə, bu sözlər orfoqrafiya lüğətimizdə yoxdur.

Onu da səmimi etiraf edək ki, son on-on beş ildə gündəmi orfoqrafiyamızın problemləri zəbt edib, əslində, bu, çox yaxşıdır, alqışlanası haldır. Ancaq Azərbaycan dilinin düzgün yazı təlimi ilə dolayısı ilə (əslində, birbaşa) bağlı olan durğu işarələrinin işlənilməsində mətbuatımızda bir hərc-mərclik vardır. Kütləvi informasiya vasitələrində durğu işarələri ilə bağlı bir “özfəaliyyət” hökm sürür, kim necə istəyir elə də durğu işarələrindən istifadə edir. Bir çox dəyərlərdən fərqli olaraq, fasiləsiz inkişaf edən dil böhran keçirmir, əksinə, dil böhran keçirən hər hansı cəmiyyəti bu və ya digər formada özündə əks elətdirir. Azərbaycan dili rəvan axarla daimi olaraq təkamül prosesi yaşayır. Bu cəhətdən dilimizin durğu işarələrinin mövcud qaydaları ilə bərabər, yeni meyarları da müəyyənləşdirilməlidir. Bu sətirlərin müəllifi hələ bir neçə il əvvəl durğu işarələri barədə qaydaların “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti”nə əlavə olunmasını təklif etmişdir. Əgər bu təklif qəbul olunarsa, durğu işarələrinin işlənilməsi də, bir növ, rəsmi status qazanmış olar.

Yazının sonunda bir məsələyə də münasibət bildirmək istərdim. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu orfoqrafiya qaydalarının müzakirəsinin vaxtını bir qədər də uzatmalıdır, çünki bu, bir ay yox, uzun müddət tələb edən bir işdir. İctimai müzakirənin əhatə dairəsinin genişlənməsi yalnız başlanılmış işin xeyrinə olacaqdır.