ELÇİBƏY: ZAMANÜSTÜ İNSAN

Məhəmməd Talıblı

Cumhuriyyət tariximizin 100, Elçibəyin 80 illiyini qeyd edən bir ili yaşayırıq. Bir insanın və bir millətin cumhuriyyət tarixindəki yubiley də bəlkə də mistik bir məna yatır. Bildiklərimiz də var, bilmədiklərimiz də...

Bir əsrlik cumhuriyyət tariximizdə bizi təkcə zaman anlayışı birləşdirmir. Cumhuriyyətimizlə bağlı zaman fasiləsi oldu. Lakin bu periodikliyin kəsilməsi cumhuriyyətə sevgini azaltmadı ki, artırdı. Elçibəy də məhz bu zaman fasiləsində yaşadı və o sevginin qəlblərdən çıxmasına imkan vermədi. Daha doğrusu cumhuriyyətlə bağlı rabitənin kəsilməməsi üçün dissident yolunu ağır bədəllər ödəmək hesabına belə könüllü seçdi. Elçibəy təkcə zamanlararası bir vasitəçilik missiyasını yerinə yetirmirdi, həm də zamanı qabaqlayacaq düşüncə sisteminə malik olduğunu da sübut etdi. Zamanın üstündə olan bir insan kimi...

Elçibəy və Zaman

Mənə görə zaman daha çox kəmiyyət ölçüsü yox, keyfiyyət ölçüsüdür. Eyni zaman kəsiyində yaşayıb zamanı fərqli keyfiyyətləndirənlər olur. Düzdür, zamanla gələn inkişaf xüsusiyyətləri də var. Zəmanə adamları da var. Özünü zamana sığışdıranlar və ona uyğunlaşdıranlar var. Zamana tabe olanlar da həmçinin. Zamandan geri qalanlar da çoxdur. İnkişafı zamanla əldə edənlər var. Bir də zamana tabe olmayan onun üstündə olanlar var. Onlar zamanüstü insanlardır. Belələri çox olmur.

İstisnalarla seçilmişlər bu rəfdə yer alır. Onların bəzən zamana sığmayan ömür yolları da olur. Zamanla ayaqlaşmayan addımları həmçinin. Zamanın təsiri altında yox, onun üstündə olaraq sabaha proyeksiallaşnmış cahanşümül ideyaları olur. Bu mənada çox zaman dahiləri zəmanələrində dərk olunmayanlar adlandırırlar. Zəmanəsini qabaqlayan və onu fərdi düşüncə miqyasına görə israrla irəli aparanlar var. Onlar zamana işləyirlər. Zamanları da bəzən özlərinə işlətməyi də bacarırlar. Bu mənada Elçibəyə daha çox zamanının fövqündə duran bir obrazı diqqəti çəkir.

İç dünyası bu qədər narahat və daxili “müharibələrlə” zəngin bir insan təkcə öz zəmanəsinin yükünü daşımırdı, daha çox gələcək nəslin yükünü də çiyinlərinə almışdı. Ədalətli insanlar belədir: hüquqlarından daha çox, borcları və vəzifələri haqqında düşünər.

Eiçibəy vaxtı çatan ideyalardan danışmırdı. Vaxtı çatacaq ideyaların bizə daha da yaxınlaşdırması üçün nələr etmirdi ki... Gələcək nəslin yükünü öz çiyinləri üzərinə götürüb onu şərəflə daşımaqla bütün cəfalara dözürdü. Dünyanın düz vaxtlarında Bütöv Azərbaycan davasından danışanda çoxları qorxusundan xəstəlik tapırdı. SSRİ zamanında müstəmləkə-metropoliya münasibətlərindən və müstəqillikdən danışan bir insanın haqqı və uzaqgörənliyi əsas verirdi ki, bütöv Azərbaycan ideyasından da danışsın. Bu ideoloji diskusiyalar da yenə ideya müəllifi idi. İndi o sahədə bir ideoloji boşluq və ya “havasızlıq” var. Həmin yeri doldurmağa isə heç bir ideoloq cəsarət etmir.

Nəinki orta əsrlərdə, hətta çağdaş dövrümüzdə belə dövlət rəhbərlərinin təsadüf olmalarını və məhdud düşüncəyə malik olduğunu sübut edən yüzlərlə örnəkləri var. Onların bəzilərinin qüsurlu nitqləri, keyfiyyətsiz təhsilləri və məzmunu olmayan çıxışları ilə yaxın tariximiz zəngindir. Lakin, bununla bərabər onların içərisində orijenal fikir insanları kimi topluma maraqlı gələ bilən dərin fikir istehsalçıları da olub. Elçibəy belələrindən idi.

Siyasətə elm məbədlərindən gəlmişdi. Akademik çevrədə püxtələşmiş, davamlı və geniş mütaliləsi ilə siyasəti nurlaşdıran ruh adamı idi. Siyasətdə əxlaq anlayışı ilk növbədə təltəhşüurumuzda onun adı ilə assosasiya olunur. Qəddarlıq və başkəsənlik peşəsi kimi bizlərə sırınan siyasət elmini, o bizə başqa cür interpretasiya edirdi: xalqın taleyi ilə bağlı olan peşə necə çirkabla dolu peşə ola bilər ki? Çünki, siyasətin mənəviyyat süzgəcindən süzülüb gəldiyini dərk etdiyi üçün onun yolu başqa yol idi. Hətta rəqibləri belə onu siyasətdə incə qəlbi və saf ruhu olan kişi xakarteri kimi simvolizə edirlər. “Elçibəy belə etməzdi” humanizminə indi çirklənən siyasi mühitdə daha çox tamarzı qalmışıq. Müqəddəs nəsnələrlə oyun oynayanları görəndə “Elçibəyin uşaq burni qanatmamasını” təəcüb içində qarşılayırıq. Onun əksini edənlərlə cəmiyyətə müqayisə imkanı verib aramızı tərk etdi. Buyurun, başqa cür arzuladığınız nəsibiniz olsun dedi elə bil...

Elçibəy bir millətin davasın aparmırdı. Millətlərin davasından yana var idi. Lokal maraqların və dar mənafelərin daşıyıcı olması onun ruh dünyasına və düşüncə sisteminə çox yad idi. Dünyaya demokratiya dalğasının sürətlə yayılması hədəfində olan ideoloji bir lider olaraq daha çox yaddaşlarda özünə yer edib. Türk dünyasında populyarlığı da məhz ona daha çox işarədir.

Elçibəyin fəlsəfi düşüncəsi

Elçibəy təkcə ölkə prezidenti olmadı. Yalnışlıqları və doğruları ilə bir ilin ziddiyyəti gözümüzün önündə keçdi. Gördüklərimizdən kənarda onun dərin qatda yatan fikir dünyası sadəcə heyranlıq doğracaq həddə idi. Gənclik illərimə təsadüf edən həmin illərin mətbuat çıxışlarında Elçibəyin fəlsəfi yükü olan fikirlərinə xüsusi diqqət edirdim. Ölkəmin rəhbərini daha yaxından tanımaq istəyirdim. Onun düşüncə kateqoriyasını anlamağa çalışırdım. Bu mənada Bəyə hər zaman dərin fikir insanı kimi baxırdım.

Onun adı çəkilən yerdə mənə onun daha çox güclü tərəfi hesab etdiyim fəlsəfi düşüncəsi ön sırada gəlir. Ona görə, onun dilindən eşitdiyim bəzi fəlsəfi fikirləri zaman-zaman yaddaşımın bir güncündə saxlamışam.

Vətənə sevginin qüdrətindən danışanda onun “vətən sevgisi torpağa yox, torpaq üstündəki insanlara duyulan sevgidir” deyirdi. Müstəqilliyin boşqabda bizə verildiyini deyənlərə da tutarlı cavabları da özünü çox gözlətmirdi: “Bizə heç kim azadlıq verməyib, biz azadlığımızı şəhidlərimizin qanı ilə almışıq.”

Haqla nahaqqın, xeyirlə şərin davasında mövqeyi də sərrast idi: “Nahaqqın zirvəsi olmaqdansa, haqqın nöqtəsi olmaq yaxşıdır.” Bu fikirlər təkcə fəlsəfi-ideoloji diskusiya da formalaşmış mövqe deyildi. Həm də ölkə başçısı statusuna yüksəlmiş bir insanın haqqa-ədalətə və hüquqa münasibi idi. Şərin xeyiri üstələdiyi bir cəmiyyətdə Elçibəyə borcumuzu açıq-aydın dərk etməliyik. Bu həm də Elçibəyi dərk etməyimizidir!