“İSMAİLİYYƏ”DƏN FƏXRİ XİYABANA APARAN YOL

prof. Ramazan SİRACOĞLU

Təqdim olunan yazıda Azərbaycanın ictimai fikir tarixinə adı əbədi olaraq Cümhuriyyətimizin qurucuları Məmməd Əmin Rəsulzadə, Nəsib bəy Yusifbəyli, Fətəli xan Xoyski, Əlimərdan bəy Topçubaşovla bir sırada yazılacaq, anadan olmasının 82-ci ili tamam olan Əbülfəz Elçibəyi bir daha rəhmətlə anmaq, elmi fəaliyyətindən, ondan asılı olmayan səbəblərdən yarımçıq qalmış tədqiqatçılığından, elmi araşdırmalarından bəhs etmək, gənc nəslə imkanımız daxilində bilgi vermək, şəxsi düşüncələrimizi dəyərli oxucularla bölüşmək istəyirik.

1993-cü ilin dekabrında Milli Elmlər Akademiyasının, dövlət başçısının da iştirak etdiyi illik hesabat yığıncağında, akademik Ziya Bünyadov öz çıxışında ictimai-siyasi vəziyyət haqqında danışarkən “saqqalının ölçüsündən asılı olmayaraq, özlərini liberal və ya demokratlar adlandıranların liderlərinin əksəriyyəti bilavasitə, yaxud bilavasitə mənim kurasiyamda işləyənlər idi” söyləyəndə, Prezident Heydər Əliyev onun sözünü kəsdi: 

- Ziya müəllim, belə məlum olur ki, sizin əməkdaşlar öz işlərindən başqa qalan bütün işlərlə məşğul olmuşlar.

Ziya müəllim bir anlığa duruxdu, sonra da dövlət başçısına tərəf döndü: 

- Cənab Prezident, как говорится, кесарю кесарево, а божие богу (necə deyərlər, igidi öldür, amma haqqını kəsmə), onların lideri Əbülfəz Elçibəy yaxşı tarixçi idi. Mənim aspirantım olub, mən onu IX-X əsrlərdə Misirdə mövcud olmuş Tulunilər türk dövlətinə dair sanballı monoqrafiyanın, Abbasilər xilafətinin tənəzzülü və parçalanması, IX-X əsrlər ərəb-Misir ədəbiyyatı, hənəfilik və onun əsas qaydaları, Azərbaycanda elmin tarixi haqqında dəyərli əsərlərin müəllifi kimi tanıyıram. Orjinal mətinlərlə işləmək üçün dərin biliyi və yaxşı qabiliyyəti vardı. Əfsus ki, elmdən uzaqlaşdı. Açığı, bizdə birbaşa məxəzlərlə işləyə bilən kadrlar çox azdır.

Akademik Ziya Bünyadovun təsbiti çox doğruydu. Həqiqətən də, Əbülfəz bəy orta əsrlərə aid məxəzləri xüsusi şövq və diqqətlə araşdırırdı. Zarafatla deyirdi ki, latın və kiril əlifbasında yazılanları öncə oxuyursan, sonra başa düşürsən; ərəb əlifbası ilə yazılan mətni isə əvvəl başa düşüb, sonra oxumalısan, əks təqdirdə, “bərməla” (برملا - açıq, aydın) sözünü “bir molla” (برملا ), “qurbət”i (قربت -yaxınlıq)- Qarabet, “kətəbə”ni ( کَتَبَ – yazdı ) – “kutub” ( کُتُبٍ – kitablar ) və ya “kutibə” (کُتِبَ – yazıldı), “mələk” sözünü ( ملَكَ ) – “mulk” (لمُلكا), “məlik” (مَلِك - hökmdar) və ya “milk” (مِلْكٌ - ağ ləkə) şəklində oxuycaqsan. Müxtəlif dövrlərə aid fərqli xətt növlərində (siyaqət, riq’ə, şikəstə, divani, nəsx, nəstəliq, kufi, təliq, sülüs, reyhani, cəli v.s) yazılmış mənbələri oxumaq hövsələ, səriştə, fantaziya və bilik tələb edir. Əbülfəz bəyin belə yazıları oxumaqda qibtəediləcək qabiliyyəti vardı: Əbülfəz bəy, bütün insanlara, xüsusən də gənclərə qarşı çox sayqılı və həssas davranırdı. 

Yaxşı yadımdadır, 1983-cü ilin may ayının ortalarında akademik Məmməd Cəfər müəllimin razılığı, Aydın Məmmədovun təşəbbüsü və Firidun Cəlilovun maddi dəstəyi ilə “Azərbaycan məsələləri” toplusu nəşrə hazırlanırdı. Mən o toplu üçün “Əbu Osman Əmr bin Bəhr əl Cahizin ( 777- 869) “Fəzail’ül ətrak” əsərində türklərə münasibət” adlı məqalə təqdim etmişdim. Redaksiya şurasının şərtinə görə, elmi dərəcəsi olmayan müəlliflərin yazılarının çap edilə bilməsi üçün iki mütəxəssis rəyi tələb olunurdu. Mənim o zaman elmi dərəcəm olmadığı üçün məqaləmi Azərbaycan Dövlət Universitetinin (BDU-nun) Şərqşünaslıq fakültəsinin Ərəb dili kafedrasına və Azərbaycan SSR EA-nın Əlyazmaları şöbəsinə (Əlyazmalar İnstitutuna) rəyə göndərmişdilər.

Məqaləmin aqibətini öyrənmək üçün öncə Universitetin (o vaxt ancaq bir universitet vardı- ADU; qalan ali məktəblər institut adlanırdı) Şərqşünaslıq fakültəsinə, Vasim Məmmədəliyevin yanına getdim. O zaman Vasim müəllim Şərqşünaslıq fakültəsinin dekanı idi. Vasim müəllim məni çox gülərüz qarşıladı və hələ məqaləmi oxumağa vaxt tapmadığını, ancaq beş-on günə mütləq oxuyacağını söylədi. Oradan “İsmailiyyə” binasına, Əlyazmaları şöbəsinə (o zamanlar Əlyazmalar İnstitutu hələ şöbə statusunda idi və orada yerləşirdi ), Əbülfəz bəyin yanına getdim. Əbülfəz bəy orada şöbə müdiri işləyirdi. Məni görən kimi, “məqalənizi oxudum, rəy də yazdım” deyib masasının siyirtməsindən imzalı, möhürlü kağızı göstərdi. Sonra da “gedək bir stəkan çay içək, yazıyla bağlı bəzi şeylər soruşmaq istəyirəm” söylədi. Qeyri-iradi Əbülfəz bəyin mənim məqaləmə yazdığı rəyə baxdım, müsbət olduğunu görüncə rahatladım.

Az sonra bəylə bərabər “Narxoz”un - Xalq Təsərrüfatı İnstitutunun (İqtisad Universitetinin) yeməkxanasında nahar edirdik. Əbülfəz bəy məqaləmə müsbət rəy yazmasına baxmayaraq, yazıda irəli sürdüyüm ümumi konsepsiyasının yanlış olduğunu söylədi:

- Sən məqalədə iddia edirsən ki, Cahiz bir türk heyranıdır, halbuki o, iliklərinə qədər ərəb şovinisti olub. Məsələn, Cahiz “Kitabu’l a’rab və məvali” kitabında ərəblərin bütün xalqlardan üstün olduğunu yazmış, “Kitabu’l buxala” əsərində isə ərəblərdən başqa bütün etnik mənsubiyyətləri aşağılayıcı halda ələ salmışdır. 

Əbülfəz bəyin danışdığı kitabların məzmunundan mənim xəbərim olmadığından onun iradı qarşısında nə deyəcəyimi də bilmirdim. Bu vaxt mənim tanımadığım ortayaşlı bir şəxsin bizim masaya yaxınlaşıb salam verməsi mənim üçün lap göydəndüşmə oldu. Əbülfəz bəy onun salamını alıb hal-əhval tutdu:

- Mirzə, əyləş görüm. Nə var, nə yox? 

Mirzə (bilmədim onun əsl adı Mirzəydi, yoxsa bəymi ona belə müraciət edirdi) deyilən adam da “sağlıq-salamatlıqdır” deyib əlavə etdi: “Azərnəşr”dən gəlirəm, “vostfak”a ( Şərqşünaslıq fakültəsinə) Şəfainin (professor Əhməd Şəfainin) yanına gedəcəyəm. 

Əbülfəz bəy marağını gizlətmədi:

- Xeyir ola?

- Bir səhifədə bir neçə yerdə təkrarlanan bir söz var, oxunuşunu və mənasını yazmaq lazımdır.

Əbülfəz bəy Mirzə adlandırdığı şəxsin əlindəki səhifəyə diqqətlə baxdı, sonra da izah etməyə başladı: “ğuluv” - غلو - bədii ifadə vasitəsidir, mübaliğənin daha üstün dərəcəsinə deyilir. Söylədiklərimə şübhən varsa get Şəfai müəllimdən də soruş. 

“Azərnəşr”dən gələn adam etiraz etdi:

- Yox, yox. Dedikləriniz məntiqli gəlir. Daha “vostfak”a getməyə gərək qalmadı.

Mən Əbülfəz bəydən üzrxahlıq edib onun mənim məqaləmə yazdığı rəyi də götürüb Nərimanov prospektinə (Cavid prospektinə) Akademiyaya getdim. Əbülfəz bəy elmi məsələlərdə çox diqqətli idi. Bir dəfə söhbət əsnasında mən Abbasilər dönəminin İmru’lqeysi (500-540) sayılan Əbu Nuvas (762?- 813?) haqqında danışanda onu “Ya əyyuhən-nas uşrubu xəmrən in ləkum minhu’l-ilac- Ey insansanlar, əgər sizə əlacdırsa, şərab için” misrasına görə həbs etdiklərini söyləyəndə Əbülfəz bəy mənə irad tutdu:

- Bəy, biraz ehtiyatlı olun. Qulaqlarım eşidə-eşidə Əbu Nuvası təhrif edirsiniz. Əbu Nuvasın o misrasında “in- əgər” sözü yoxdur. İnanmırsınızsa, elmi rəhbəriniz Aida xanımdan (professor Aida xanım İmanquliyeva) soruşun. 

Qeyd edim ki, Aida xanım və Əbülfəz bəy 1957-1962-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində eyni qrupda oxumuşlar) soruşun. Mən üzrxahlıq edib razılaşsam da, sonralar əlimə düşən elə ilk fürsətdə dəqiqlik üçün elmi rəhbərim, ərəb ədəbiyyatının mahir bilicisi, professor Aida xanımdan o misranı soruşdum. Aida xanım da Əbülfəz bəyin doğru söylədiyini təsdiqlədi:

- Əbu Nuvas, şürbi (alkoqol düşkünü) idi, onu məhz Qurani-kərimin hökmünə — “Maidə” surəsinin 90-cı ayəsinə (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ - Ya əyyuha-l-ləzinə amənu, innəma-l-xəmru və-l-məysiru və-l-ənsabu və-l-əzlamu ricsun, min əməli-ş-şeytani, fəctənibu lə’əlləkum tuflihunə - Ey iman edənlər, gerçəkdən də şərab, qumar, bütlər və bəxtəbəxt oyunlar murdar şeylərdir, şeytan əməllərindəndir; bunlardan uzaq durun ki, bəlkə nicata çatasınız) qarşı çıxdığına görə zindana atmışdılar. Sənin iddia etdiyin kimi - “dərdinizə əlacdırsa, şərab için” yazsaydı, daha onu niyə tuturdular ki? Həmin ayədəki “şərab” mənasında və ya “sərxoşedici” mənasında işlənmiş “xəmr” - خمر – sözünün qədim ərəbcədəki əsl mənası “örtmək, qapamaq”dır; başqa sözlə, “xəmr”- “ağılı, hissiyyatı, duyğu üzvlərini keyləşdirən” anlamındadır. Diqqət edirsənmi, “murdar, pis, iyrənc” mənası verən “rics”- رِجْسٌ – adlandırılanların önündə “xəmr” gəlir. Əbu Nuvas isə tam tərsini - “ Ey insanlar, şərab için, ondan sizə əlac var” yazdığına görə Harun-ər-Rəşidin oğlu xəlifə Əmin tərəfindən cəzalandırılıb. Deməli, Əbülfəz bəyin iradı tamamilə haqlıdır.

Əbülfəz bəy özünün elmi səviyyəsinin yüksəkliyini 1985-ci ildə Lenininqrad (Sankt-Peterburq) şəhərindən gəlmiş iranşünas professor V.A.Livşitslə (1923-2017) diskussiya zamanı bir daha sübuta yetirmişdi. Yeri gəlmişkən, həmin diskussiyada akademiklər Məmməd Cəfər, Ziya Bünyadov və İqrar Əliyev də iştirak edirdilər. V.A.Livşits iddia edirdi ki, Orxon yazılarında “h, c, f, ğ, j” hərflərinin olmaması, Göytürk mətnlərinin ümumilikdə cəmi 843 sözdən törəməsi sübut edir ki, türk dili başqa dillərlə müqayisədə çox gənc dildir, yaranma tarixi miladdan sonrakı dövrlərə düşür. Leninqradlı həmkarına etiraz edən Əbülfəz bəy bildirdi ki, türkdilli ədəbiyyatda “dodaqdəyməz” adlanan şeir növü var. Aşıqlar, şairlər tərkibində “b, p, m” səsləri olmayan sözlərdən ibarət şeir qoşur. Yaxud, misralarında “l və r” səsləri iştirak etməyən, “dildönməz” adlanan şeirlər mövcuddur. O cür şeirlərə istinad etsəniz, o zaman türk dilində “p, b, m, l, r” səsləri də yoxdur deyə iddia edə bilərsiniz. Ərəb şairləri dilə nə dərəcədə hakim olduqlarını isbatlamaq üçün şeir yarışmalarında ancaq nöqtəli və ya nöqtəsiz hərflərin iştirak etdiyi sözlərdən şeir yazma müsabiqələri keçirirdilər. Təsəvvür edirsinizmi, ərəb əlifbasındaki 28 hərfin yarısı nöqtəli, yarısı da nöqtəsizdir. ALLAH eləməsin, sizin əlinizə o şeir numunələrindən düşsə, iddia edərsiniz ki, ərəb dilində cəmi 14 səs var. Hörmətli Vladimir Aronoviç, sizin “Sovetskaya tyurkoloqiya” jurnalının 1978-ci ilə aid 4-cü sayında çap olunmuş “Qədim türk runik əlifbasının mənşəyinə dair” məqalənizdə Göytürk əlifbasını runik əlifba adlandırmanız doğru deyil. Zira, runik yazıların sağdan və ya soldan, yuxarıdan aşağıya, yaxud da aşağıdan yuxarıya oxunuşunun əhəmiyyəti yoxdur, Orxon yazılarında vəziyyət tam başqadır. Göytürk yazılarının bəziləri qrafik baxımından bir-birinin asimmetrik formasıdır. Məsələn, “ı, i, l, p”; “n” və “z”; “t”-“k”-“r”; “l”-“ç” hərfləri yazılışca bir-birinə bənzəyir. Başqa sözlə, o hərflər güzgü effekti ilə, asimmetrik yerdəyişmə prinsipiylə yaranıb. Gətirilən faktlar qarşısında rusiyalı şərqşünas V.A.Livşitsin “учтем - nəzərə alarıq” söyləməkdən başqa çarəsi qalmadı.

Əbülfəz bəy, Şərq fəlsəfəsinin incəliklərinə yaxşı bələd idi. Məsələn, onun orta əsr filosofu Şihabəddin Suhrəverdi (1154?-1191?) mövzusunda öz keçmiş tələbə yoldaşı, professor Zakir Məmmədovla qızğın mübahisəsi xatirimdədir. Yanılmıramsa, Əbülfəz bəy “İnşiraq fəlsəfəsi” əsərindəki “mələklər olmadan Haqq-təalanın göyü yaratması qeyri-mümkündür” cümləsinə istinadən Şihabəddin Sührəverdinin zaman-zaman dualist fikirlər söylədiyini bildirir, Zakir müəllim isə bu fikrə qarşı çıxırdı.

Əbülfəz bəyin incə poetik duyumu vardı. Bir dəfə bir tanışımla filarmoniya bağında “Millət” çayxanasında çay içəndə gözlənilmədən Əbülfəz bəy, tanınmış alim Aydın Məmmədov və məşhur diktor Qara Tağızadə də içəriyə girdilər. Əbülfəz bəy bizi görüb – “Bizimkilər də buradadır ki! Onların yanında oturaq” deyəndə, biz çox sevindik, masamızdakı çaynik təzələndi. Maraqlı söhbət başladı. Söhbət əsnasında Qara Tağızadə dedi ki, radioda çıxış edən bir məşhur filoloq dinləyicilərə S.Ə.Şirvaninin öz oğluna Azərbaycan övladı olduğunu ifadə edən misralar yazdığını söyləyir və fikrini

“Sənə bürhan deyil təriqi-pədər,

Gör nə yol getdi zadeyi-Azər”

misraları ilə təsdiqləyirdi. Q.Tağızadənin sözləri Əbülfəz bəyi heyrətləndirdi: 

- Bu qədər dayazlıq olmaz axı! Birincisi, o misrada Azərbaycan övladı məfhumu yoxdur. S.Ə. Şirvani “zadəyi-Azər – Azər oğlu” ifadəsində İbrahim Peyğəmbəri nəzərdə tutmuşdur. İbrahim Peyğəmbərin atasının adı Azər idi. Qurani-kərimin “Ənam” surəsinin 74-cü ayəsində bu barədə məlumat var: قَالَ اِبْرٰه۪يمُ لِاَب۪يهِ اٰزَرَ اَتَتَّخِذُ اَصْنَامًا اٰلِهَةًۚ – Qalə İbrahimu li əbihi Azərə ə’əttəxizu əsnamən alihətən— İbrahim atası Azərə “Bütləri özünə tanrılar olaraqmı götürürsən?” – söylədi.) S.Ə.Şirvani öz oğluna yazır ki, “atanın yolu övlad üçün nümunə və ya dəlil deyil; görürsənmi, Azərin oğlu, yəni Həzrəti-İbrahim necə yol getdi? Burada, İbrahimin öz bütpərəst dədə-babalarının ibadət etdikləri bütün bütləri qırdığı xatırladılır.”

Əbülfəz bəy tamamilə haqlıydı. Bizə isə Qara Tağızadənin haqqında söhbət açdığı o məşhurun S.Ə. Şirvaninin şeirin mənasını dərk etməməsinə ancaq təəssüflənmək qaldı.

Siyasi boşboğaz, intriqan, ermənipərəst və riyakar M.S.Qorbaçovun 11 Mart 1985-ci ildə SSRİ-yə başçılıq etməsiylə bütün Sovet İttifaqı boyu “yenidənqurma” və “aşkarlıq” pərdəsi altında sərhədlərin yenidən müəyyənləşdirilməsi, bəzi “bəlakeş” millətlərin problemlərinin “ədalətlə” həll olunması pərdəsi altında Orta Asiya və Cənubi Qafqazda yaşayan türklərə divan tutulmağa başlandı. Havadarlarına güvənən daşnaklar Ermənistan adlanan yerdə yaşayan aborigenlərə – türklərə qarşı genosid siyasəti yürütməyə başladılar. 1988-ci ilin noyabr ayından olub-bitənlərə biganə qala bilməyən on minlərlə vətəndaşımız ölkədə güclənən milli dirəniş hərəkatına qoşuldu. Fərasətsiz Mişa Raykinin (arvadağız Qorbaçova hörmət əlaməti olaraq verilən ləqəb) bədnam milli siyasəti ucbatından Əbülfəz bəyin də elmi fəaliyyəti natamam qaldı. Təlatümlü dənizi xatırladan cəmiyyətdə daha elmi araşdırmalar aparma, qarmaqarışıq manuskriptləri deşifrə etmə zamanı deyildi.

A.K.Tecerin qələminə məxsus bir şeirdə Əbülfəz bəyin çox sevdiyi belə misralar var:

Orda bir yol var, uzakta 

O yol bizim yolumuzdur. 

Dönmesek de, varmasak da 

O yol bizim yolumuzdur...

Əbülfəz bəy ömrünün yarıdan çoxunu indiki “İstiqlaliyət” küçəsində keçirib. 1957-1962-ci illərdə təhsil aldığı Şərqşünaslıq fakültəsi, 1968-1975-ci illərdə işlədiyi Asiya və Afrika Ölkələri Tarixi Kafedrası “İstiqlaliyyət”də yerləşirdi; Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin əməkdaşları Əbülfəz bəyi 15 yanvar 1975-ci ildə auditoriyadan çıxanda “İstiqlaliyyət” küçəsində həbs etmişdilər; 1976-1992-ci illərdə fəaliyyət göstərdiyi Əlyazmalar İnstitutu, 1992-1993-cü illərdə - Prezident olduğu dövrdə fəaliyyət göstərdiyi Prezident Aparatı da “İstiqlaliyyət” küçəsindədir. Əbülfəz bəyi əbədiyyətə aparan yol da təsadüfmü, zərurətmi, bilmirəm - “İstiqlaliyyət”dən başladı. Əbülfəz bəy tərəddüd etmədən 17 noyabr 1988-ci ildə “İsmailiyyə”nin qapısını açıb qətiyyətli addımlarla “İstiqlaliyyət” (“Kommunist”) küçəsində toplanmış insan selinə qatıldı. İlk dəfə qatıldığı axından yüz qat daha izdihamlı insan seli illər sonra - 23 avqust 2000-ci ildə onu öz çiyinlərində Fəxri Xiyabana apardı...