QÜDRƏTLİ MİLLƏT OLMAQ: TARİXİN VƏ ÇAĞIMIZIN GERÇƏKLƏRİ

Rahid Ulusel,

fəlsəfə elmləri doktoru, professor, 

Fəlsəfə Cəmiyyətlərinin Beynəlxalq Federasiyasının üzvü

Asiya və Avropanın qovuşduğu Qafqaz coğrafiyasında – Xəzər dənizinin qərb sahilindən Güneyə uzalı torpaqlarda yerləşən, əski çağlardan etno-tektonik dəbərti və təkanları, xalqların qaynayıb-qarışması və durulub-büllurlaşmasının mükəmməl özünütəşkil sonuclu gərgin sürəcini yaşayan Azərbaycan planetin ən mürəkkəb, bu gün isə yetərincə əhəmiyyətli geopolitik bölgələrindən biri kimi, zaman-zaman siyasi, diplomatik, hərbi mübarizə ənənələrinə yiyələnərək, dövlət və mədəniyyət quruculuğunun böyük təcrübəsini qazanmış, mədəni həyat atmosferində tuyuq və bayatıdan epos və verlibrə, kaşı, miniatür və xalçadan Qız Qalası, Xudafərin körpüsü və “Alov Qüllələri”nədək özünün seçkin estetik məkanını da yaratmışdır.

Türk dünyasının bir parçası olaraq Cənubi Qafqazda təşəkkül tapmış müasir Azərbaycan dərin kökləri ilə dövləti həyat, savaşı hünər sayan ulu türk gələnəyinin – Avrasiyada Göy Türklərdən Səlcuqlara qədər çoxəsrlik ümumdövlətçilik tarixinin, Ötükən (Orhon-Yenisey) Türk Kitabələrinin, Oğuznamələrin varisidir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bu böyük tarixin çağdaş suverenliyimizə təkan verən yalnız parlaq bir qığılcımıdır.

Azərbaycanın tarixi coğrafiyasında sərhədləri genəlib-daralan Manna (e.ə IX-VI), Midiya [Mada] (e.ə 670-550), Atropatena (e.ə. 321 – b.e. 224), Albaniya (e.ə. IV – b.e. VIII), Sacilər (879-941), Salarilər (941-981), Rəvvadilər (981-1054), Şəddadilər (951-1174), Şirvanşahlar (861-1538), Qaraqoyunlu (1375-1469), Ağqoyunlu (1378-1503) dövlətləri, digər hökmdarlıq, əmirlik və məlikliklər mövcud olmuşdur.

Şərqin iki qüdrətli imperiyasının – oğuz türklərinin (müasir Türkiyə və Azərbaycan türklərinin sonradan bir gövdədən budaqlanmış uluslarının) təməlini qoyduğu, 3,9 milyon kv. km. ərazini əhatə edən Böyük Səlcuq imperatorluğunun bünövrəsində tarixdə ilk dəfə Azərbaycan türk dövlətçiliyini yaradan və “Azərbaycan” sözünü dövlət adında rəsmiləşdirən [Atabakan-e Āzərbaycan – آذربایجان اتابکان]Atabəylər [Eldəgizlər] (1136-1225) və ölkəmizdən başqa İran, Ermənistan, İraq, Əfqanıstan, Türkmənistan, şərqi Anadolu, şimal-şərqi Hindistan və Özbəkistan ərazisinin böyük hissəsini (3,5 milyon kv. km.) əhatə edən Səfəvilər dövlətinin (1501-1736) qurucusu məhz Azərbaycan türkləridir – Azərbaycan türk tayfaları ittifaqının passionar ordusu qızılbaşlardır. 

Tarixdə bir neçə dövlət və iki imperiya qurmuş azərbaycanlılar iki imperiyanın tərkibində də yaşamışlar (Ərəb xilafəti və Rusiya).

Etnogenetik yaddaşı itirmədiklərindən, onlar qurduqları dövlət və imperiyalarda tərəqqiyə çatmış, asılı olduqları imperiyalarda da tərəqqi imkanlarını əllərindən qaçırmamışlar. Ölkəmizin tarixi-siyasi həyatı yadelli işğalçılara qarşı mübarizənin, xalq üsyanlarının, sarsıdıcı hakimiyyət dəyişikliklərinin, dövlət çevrilişlərinin, dini, ideoloji cəbhələşmə və qütbləşmələrin də meydanı olmuşdur. Bütün bu olanları isə millətin Tarixi Yaddaşına çevirən – onun mədəniyyəti, incəsənəti, ədəbiyyatı, ədəbiyyatın mayasını təşkil edən Bədii Söz olmuşdur. Bircə bayatımız 1300 il öncə ərəblərin yürüşündən, 800 il öncə monqolların yağmalamasından, 200 il öncə rusların basqınından, 30 il öncə ermənilərin işğalından viran olmuş yurd yerlərimizin sızıltısını dilə gətirir: “Əzizinəm, nur dağlar, // Yağsın sənə nur, dağlar, // Mən özüm ağlamazdım, // Görcək məni yurd ağlar!” Sırf poetika baxımından, bu mükəmməl əsərdir. Eyni zamanda, dərin semantikasında milli ruhun yenilməzliyini də gizlədir: Dağlarına nur kimi baxanlar, Vətənə nur əkənlər viran olmuş yurdun yarasına özlərini sarıya bilənlərdir!

Xalqımız bayatı yığcamlığına sığdırdığını epos siqlətində də söyləməyi bacarmışdır. Ədəbi-bədii fikir tariximizin sütunları olan “Kitabi-Dədə Qorqud” və “Koroğlu” – geniş polifonik məzmunu ilə həm də savaş mədəniyyətinin ulu dastanlarıdır. Döyüşə bilməyən xalq başqalarının yedəyində getməyə məhkumdur. Döyüşünü diplomatiya və siyasətində, strateji hədəflərində möhkəmləndirə bilməyən xalqın sonrakı məğlubiyyətləri qaçılmazdır. Döyüşlərdə yüksəltdiyi hərbi qüdrətini üstün mədəniyyətinə daşımağın və aşılamağın öhdəsindən gəlməyən xalq hətta məğlub etdiklərinin daha təsirli mədəniyyətinin və sivilizasiyasının içində əriyib yox olmağın acı aqibətini yaşar. Ona görə də “Kitabi-Dədə Qorqud”da Qazanla Qorqud, “Koroğlu”da Qılıncla Saz alpərənliyin təməlidir. Sözlə yox, Qanla suvarılan Qılınc vəhşiləşir, Qılınc ovxarlığını itirən Söz kəsərsizləşir!

“Türklərin dövləti ucalanda, // Məmləkətdə ədalət hakim oldu” – gerçəyini bəyan edən Nizami Gəncəvinin bütövlükdə “Xəmsə”si savaşlar içindən doğulan mədəniyyətin və əxlaqın insanlıq dəyəri qazanması epopeyasıdır. Azərbaycanın hökmdar-şairlərindən ikisi – “Döşəkdə ölən yigit murdar bolur” deyən Qazi Bürhanəddin (1345 -1398) və Qaraqoyunlu dövlətinin V Sultanı Cahanşah Həqiqi (1436-1467) döyüş meydanlarında həlak olmuşlar.

Səfəvi imperiyasının qurucusu Şah İsmayıl Xətai [1487-1524]  Şah İsmayıl Azərbaycanda ərəb  işğalına son qoymuş və bütün Şərqdə ümumtürk dominantlığına (Osmanlı və Moğol imperatorluğu ilə birgə) Azərbaycan türkünün də qüdrətini qataraq tarixdə iz buraxan sözlər yazmışdı: “Yetdükcə tükənür ərəbün kuyi, məskəni, // Bağdad içində hər necə kim, türkman qopar!” 

Şah İsmayıl Xətainin himayə etdiyi, Kəmaləddin Behzad və Sultan Məhəmməd kimi böyük ustadların çalışdığı Təbriz miniatür məktəbi, Azərbaycan xalq tətbiqi sənətinin ən populyar sahəsi olan xalçaçılıq digər mövzu və süjetlərlə yanaşı mifik, ədəbi və tarixi hərb səhnələrinə də geniş yer verirdi. Palaz, cecim və kilimlərimizdə döyüşkənlik rəmzi qoçlar sanki ayaq tutub yeriyir, buynuzlaşırlar.

Bu o deməkdir ki, milli tariximizin və dünyagörüşümüzün ana xətti kimi bədii-estetik mədəniyyətimiz hərbi-siyasi mədəniyyətimizdən ayrılmaz şəkildə inkişaf etmişdir. Diqqət yetirsək görərik ki, tarixi qələbələrimizin kökündə bu ayrılmazlığın yaratdığı energetik passionarlıq, ən çətin sınaqlardan sıyrılıb çıxma əzmi, tarixi məğlubiyyətlərimizin dibində isə onların arasındakı çatın yaratdığı məqsədsizlik, mənəvi aşınma, ruhun sərgərdanlığı dayanır. Həyatı müharibələrdə keçən Napoleon I Ponapart başı daşdan-daşa dəyə-dəyə bu həqiqətin ayağına gəlmişdi: “Dünyada iki böyük güc var: Qılınc və Ruh. Sonda Ruh Qılınca qalib gəlir.” Bizim mədəniyyət tariximizdə fatehlik ruhunu Şah İsmayıl Xətai qılıncı və sözü, Məhəmməd Füzuli isə bilgəlik, mütəfəkkirlik daşan poeziyası ilə yaradırdı. Siyasi və bədii mədəniyyətimizin tarixi hörgüsü ona dəlalət edir ki, fiziki və mənəvi coğrafiyasına görə doqquz-qurşaqlı, yalquzaq-çevrəli Azərbaycan geopolitik olduğu qədər də poetikdir!

Nə zaman ki, siyasətdə və ədəbiyyatda epiqonçuluq başladı, mədəniyyətin şah damarları boşaldı. Birinci cinahda farsçılığa qayıdış, təriqətçilik, separatçılıq, xançılıq, sarayçılıq, hərəmxanaçılıq ulusal ideologiya quruculuğunu üstələdi, daxili və xarici təhlükələrə sinə gərilmədi.

İkinci cinahda, demək olar ki, Molla Pənah Vaqifə qədər (hətta ondan sonra da!) şairlərimiz Məhəmməd Füzulini və bütün Şərqdə artıq məbədləşmiş Sədi Şirazini, Hafiz Şirazini təqlid etməkdən yorulub usanmırdılar. 

Avropa imperializminin təkmilləşən siyasət, iqtisadiyyat, elm, mədəniyyət, ordu və silah arsenalı qarşısında fəlsəfəsi ilahiyyatına yenilmiş epiqonçu Şərqin üç böyük türk imperiyası – Osmanlı, Moğol və Səfəvi imperatorluqları duruş gətirə bilməyəcəkdi. Nadir şah Əfşarın və Ağa Məhəmməd şah Qacarın üsul-idarəsi farslaşmış, bölgəsəl və beynəlxalq rəqabətə davamsız, artıq yaradıcı mədəniyyət dayaqları laxlamış dövləti milli zəmində dirçəltmək cəhdləri boşa çıxdı. Avropa imperializmi bütövlüyünü, dirəniş gücünü itirmiş Şərqi gəmirdi. XVI əsrdə Şərqin qüdrətli imperiyası olmuş Azərbaycanın şimal hissəsi cəmi 300 il sonra ayrı-ayrı xanlıqlar şəklində Rusiya imperiyasının müstəmləkəsinə çevrildi... Ruhun Qılıncdan ayrı düşməyinin nəticəsi belə olur.

Azərbaycan torpaqlarında erməni dövlətinin yaranması və XX əsrin sonlarında Qarabağın işğal edilməsi bizi düşməndən zəif salan, əsasən, ulusal ideologiya qatında siyasət və mədəniyyət arasındakı vəhdətin sarsılması faktına dayanır. Bu o anlama gəlmir ki, ermənilər həmin vəhdətə bizdən yetərli çatdıqlarından “uğur” qazana bilmişlər. Tarix boyu maraqlı tərəflərin yedək siyasətində sürüklənən, hətta XXI əsrdə də müstəqil dövlətçilik siyasəti yürüdə bilməyən ermənilərin “alət funksiyasından” savayı bir öhdəliyi yoxdur.

Tarixi-kulturoloji planda varislik xəttini – özünəsahib, qüdrətli millət olaraq yetişməyin baş yolunu bütün cinahları ilə izləmək zərurətindəndir ki, görkəmli dövlət xadimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin siyasi fəaliyyətini həm də onun Azərbaycan tarixi, mədəniyyəti və ədəbiyyatına həsr etdiyi, hətta başqa ölkələrdə çap etdirdiyi (“Əsrimizin Səyavuşu”, “Azərbaycan şairi Nizami”, “Azərbaycan kültür ənənələri”, “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Çağdaş Azərbaycan tarixi”, “Qafqaz türkləri” və s.) əsərləri zənginləşdirirdi.

Biz 30 illik erməni işğalına ona görə son qoya bildik ki, siyasət və mədəniyyət arasındakı vəhdətin rüşeymlərini ən çətin zamanlarda belə, varlığımızın dərinliklərində qoruyub saxlaya bilmişdik. Yoxsa, 2020-ci ilin sentyabrında tarix qarşısında and içib əhd etdiyimiz milli səfərbərliyə nail ola bilməzdik. O müqəddəs rüşeymlərin oyanış gücünə “əbədi müstəqilliyə” doğru üç həlledici addımı ata – demokratik maksimalizminə görə Şərqi də, Qərbi də önləyən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tarix səhnəsinə gətirə, amansız repressiyalara, azadlıqların boğulmasına rəğmən Sovet İttifaqının tərkibində milli siyasətimizi milli mədəniyyətimizin özəyində hifz edə və nəhayət, XX əsrin sonlarında suveren Azərbaycan Respublikasını qura bilmişdik.

Tarixi-kulturoloji proseslərin dərki baxımından son yüzillikdə bir-biri ilə qırılmaz bağlılıqda olan bu üç həlledici an 27 sentyabr – 10 noyabr 2020-ci il tarixli Vətən Müharibəsindəki Böyük Zəfərlə zirvə və dönüş nöqtəsinə çatır. Qarabağ uğrunda Azərbaycan Respublikasının Ermənistan Respublikası ilə apardığı 44 günlük Vətən Müharibəsində xalqımızın qələbəsini təmin edən əsas faktor da – tarix qarşısında milli məsuliyyətimizi tam dərk etməyimizdir. 

Keçmişimizlə Gələcəyimizi birləşdirən bu tarixi an həm də ədəbiyyatımızın, bütövlükdə mədəniyyətimizin zərif və görklü gücü ilə ərsəyə gəlmişdir. Son yüz ildə real ideoloji sapınmalardan da ötərək, ədəbiyyatımız, incəsənətimiz milli ruhu nəfəsləndirən əsas qaynaq olmuş, sivilizasiyaların qovşağında yerləşən, türk dünyasınınsa ortaqlaşdırıcı funksionallığını əldə edən Azərbaycanın gerçək mahiyyətinin dərk olunmasında tarixi, ədəbi, estetik və mənəvi missiyasını yerinə yetirməyə çalışmışdır.

Vaxtilə oğuz türklərinin Qafqazda və Anadoluda təməlini qoyduğu iki müasir türk dövləti yenidən tarixin önsəhnəsinə çıxır: Bakı şəhərinin azad edilməsinin 100 illiyinə həsr olunmuş paradda (15 sentyabr 2018), Qarabağda qələbənin qutlandığı Zəfər paradında (10 dekabr 2020) və Şuşada Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyevlə birgə “Şuşa Bəyannaməsi”ni imzaladıqdan bir gün sonra Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində (16 iyun 2021) Türkiyə Respublikasının Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Azərbaycanın və çağdaş türk dünyasının böyük şairi Bəxtiyar Vahabzadənin şeirini uca tribunadan səsləndirir. 

Cənab Ərdoğanın Zəfər paradında “Torpaqdan pay olmaz” şeirini və bir Azərbaycan bayatısını da dilə gətirməsi (“Arazı ayırdılar, // Lil ilə doyurdular. // Mən səndən ayrılmazdım, // Zülm ilə ayırdılar”), yəni Azərbaycanın Rusiya və İran arasında bölünməsinin tarixi faciəsinə incə şəkildə eyham vurması İran İslam Respublikasında bu ölkənin Xarici İşlər Nazirinin etirazı səviyyəsində əks-reaksiyaya səbəb olur.

Göründüyü kimi, bəzən siyasət “ədəbiyyat dilində” danışmaqla hədəfi daha dəqiq nişan ala bilir. Bu gün Azərbaycan dövlətinin güclənməsi, bölgədə geopolitik proseslərə təsir effektinə yiyələnməsi həm də onun humanitar mədəniyyət cinahının qüvvətlənməsini tələb edir. Əlbəttə, burada bədii təfəkkür sahələrinin, xüsusilə ədəbiyyatın çılpaq ideolojiləşməsindən söhbət belə gedə bilməz. Əksinə, yüksək bədii mədəniyyətin milli düşüncəyə təsiri ani, impulsiv olmur, insan şüurunun heç özünün də hiss etmədiyi dərin qatlarında onun fəaliyyətini etkiləyəcək izlərini buraxır. İdeolojiləşmiş, siyasiləşmiş ədəbiyyat bədiiləşmiş ideologiya və siyasət qədər əcaib və gərəksizdir. XX əsrin əvvəllərinin “kommunizm quran” proletar ədəbiyyatı kimi. Bu gün bizə yetkin siyasətlə çiyin-çiyinə dayana bilən yetkin ədəbiyyat, mədəniyyət, incəsənət lazımdır. Belə bir ənənəyə, öncə vurğuladığım kimi, çoxdan yiyələnmişik.

Vətən Müharibəsi ictimai idrakın məhz o qatını oyatdı ki, Şəxsiyyət və Millət olmaq eyni zamanda baş verir. Şəxsiyyətlərindən tikilməyən Millət sökülməyə məhkum. Mənəmçiliyin, yayğın ehtirasların qabartısında ora-bura dartılan pozuq bir toplum necə Şəxsiyyət yetişdirə bilər?!

Millət olmaq – sosial harmoniyanın ən üstün keyfiyyətidir. Vətəndaş – ictimai-hüquqi statusdur. Millət olmaq – məhz vətəndaşın Şəxsiyyət olmaq potensialının açılması hərəkatıdır. Ədəbiyyatımız, incəsənətimiz Vətən Müharibəsi dərslərindən həm də Şəxsiyyətlərindən yaradılan Millət arxitekturasının parametrləri ilə milli özünüdərkin daha əngin miqyaslarına çıxmaq görkünü aldı.

Vətən yolunda canını fəda edən Azərbaycan oğulları nə qədər gənc olsalar da, Dövlət və Millət olmağın böyük həqiqətini dərk etmiş Şəxsiyyətlərdir. Onların müharibə həyatı ya sənədli, ya da bədii şəkildə canlandırıldıqca, ədəbiyyatımız, teatr və kinomuz nəsillərə görk olası bahadır əsgər, qəhrəman şəhid, yenilməz qazi obrazları ilə zənginləşməlidir. Axı, bu gün bizim bədii mədəniyyətimizə “Böyük İnsan” idealist təxəyyüllərdən deyil, gerçək həyatdan – Vətən azadlığı müharibəsində bütün xarakterini ortaya qoyan Azərbaycan Ordusunun sıralarından, yurda sipər Azərbaycan vətəndaşlarının arasından gəlir!

Xalqımızın 27 sentyabr – 10 noyabr 2020-ci il Vətən Müharibəsində çaldığı böyük qələbə bütün əlamətləri ilə Azərbaycanın tarixi-siyasi həyatında yeni bir fazanın başlanğıcıdır. Artıq indi Qafqazın ən qüdrətli respublikası Azərbaycan “Dəmir Yumruq” sayıqlığı ilə bütün bölgədə sülh və əməkdaşlıq dönəminin başladığını bəyan edərək, bu quruculuq prosesinin önündə getməkdə qərarlıdır. Dövlətlər və mədəniyyətlərarası münasibətlərin mahiyyətində əsaslı dəyişikliklərə yol açacaq transformasiyaların respublikamızın və eləcə də region ölkələrinin maraqlarına uyğun cərəyan etməsi üçün bizim beynəlxalq siyasi platformamızın mükəmməl humanitar təməlləri də olmalıdır. Bu o deməkdir ki, bütün bədii mədəniyyətimizin, öncəliklə ədəbiyyatımızın Vətən Müharibəsini müstəsna tarixi fenomen kimi işğaldan öncə, işğal dönəmində və işğaldan sonra əksetdirmə strategiyası arasındakı fərqin dəqiq müəyyənliyi bəlli olmalıdır:

Vətən Müharibəsindəki Qələbə Anından başlayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatı – qalib Azərbaycanın ədəbiyyatıdır! Çağdaş ədəbiyyatımız bu qalibiyyətin eyforiyasını yox, ağırlıq və məsuliyyətini, həm də əzəmət və qüdrətini yaşamalı, bədii mədəniyyətimizin tarixi-genetik özəlliyindən gələn müdriklik psixologiyasının dərinliklərini üzə çıxarmalıdır. Qüdrətli dövlətin qüdrətli ədəbiyyatının doğuluş anı yetişmişdir! Bundan sonra Azərbaycan bədii sözü böyük ədəbiyyatın estetik meyarlarlarını yalnız yüksəltmək, özünüdərk və zənginləşmə potensialını artırmaq haqqına sahibdir. Təkcə Qarabağ mövzusu çevrəsində deyil, dünya genişliyində. Gərək Azərbaycan yazıçısı – Azərbaycan Ordusunun əsgəri Şuşanı fəth etdiyi tək ədəbiyyatın Şuşa zirvəsini fəth etsin!