RUSİYA QARABAĞDAN NİYƏ ƏL ÇƏKMİR? – “Sülhməramlı” missiyanın yekun məqsədi nədir?

Ramazan SİRACOĞLU

Yazılı tarixi qaynaqlara görə, Qafqaz mütəmadi olaraq müxtəlif dövlətlərin strateji hədəfi olmuşdur. Regionun əlverişli geosiyasi durumu, ticari münasibətlərin təminatı üçün münasib coğrafi keçid qovşağı, təbii sərvətləri və iqlimi, qonşu əraziləri nəzarətdə saxlamaq perspektivləri, təbii olaraq, müqtədir dövlətlərin iştahasını qabartmışdır.

Qafqaz, sözün əsl mənasında, müxtəlif dövlətlər arasında nifaq almasına çevrilmiş, onun zənginlikləri aborigenlərinə daim problemlər yaşatmışdır. Məsələn, miladdan öncə 66-65-ci illərdə Roma sərkərdələri Lukull və Pompeyin, 128-147-ci illərdə Əşkani (Parfiya) hökmdarı IV Mehridadın (Mitridat), 730-732-ci illərdə ərəb sərkərdəsi II Mərvanın (o, 744-750-ci illərdə Əməvi sülaləsinin sonuncu hökmdarı olmuşdur), 1220-1225-ci illərdə monqolların, 1367-1387-ci illərdə teymurilərin Qafqaza hücumları yerli xalqlara faciələr yaşatmışdır. 964-966-cı illərdə knyaz Svytoslavın Xəzər xaqanlığına hücumu, xəzərilərin varlığına son verməsi faktı gələcəkdə Qafqazın bitib tükənməyən bəlalarının carçısı oldu.

İvan Qroznının (1530-1584) zamanından başlayaraq Qafqazı ələ keçirmək, onu tam itaət altına almaq, demək olar ki, bütün rus çarlarının irsi düşüncəsinə çevrilmişdir (Bax: Потто В.А. Кавказская война: “Кавказский край”, Ставрополь, 1994, т.1, с.14 ). XVIII əsrin ikinci yarısından etibarən isə bu bölgəyə Rusiya imperiyasının geniş hərbi-siyasi ekspansiyası başlamışdır. Rus çarları Qafqaza sahiblənmək ideyasında əsas rəqib olaraq Osmanlı dövlətini gördüklərindən Persiya (İran) ilə gizli sövdələşmələr imzalamışlardı. Məsələn, 1567, 1673 və 1717-ci illərdə Persiya (İran) və Rusiya sövdələşmələri ruslara Osmanlı dövlətini Qafqazdan sıxışdırmağa geniş imkanlar yaratmışdı. I Pyotrun zamanında rus donanmasının Xəzərboyu ərazilərə basqını ona Dərbənd və Ənzəli limanlarından tam şəkildə istifadə etmək hüququ qazandırmışdı. I Pyotr (1672-1725) Osmanlı dövlətini çökdürmək üçün Qafqazın son dərəcə zəruri olduğunu idrak edən rus çarı kimi tanınır (Bax: Фадеев А.В. Россия и Кавказ первой трети XIX века. Изд-во АН СССР, М;1960, с.32).

I Pyotrun ölümündən sonra bir müddət Rusiyada qeyri-sabitlik olduğundan onların Osmanlıya qarşı hərbi planları təxirə salınmışdı. 1762-ci ildə rus taxtı-tacına sahiblənmiş II Yekaterina (1729-1796) Osmanlı dövlətinə qarşı başlatdığı əməliyyatlar nəticəsində I Pyotrun hətta yuxusuna girməyəcək dərəcədə hərbi uğurlar qazandı, geniş ərazilər ələ keçirdi. Məsələn, təkcə Kiçik Qaynarca müqaviləsinə görə Rusiya əvvəllər Osmanlıya aid Krım da daxil olmaqla, 2495 kv.km yeni ərazini özünə birləşdirdi (Bax: Сухотин Н.Н. Война в истории русского мира. СПб., 1898, с.20). Tərəddüdsüz olaraq belə qeyd edə bilərik ki, Kiçik Qaynarca müqaviləsi Rusiya dövlətinə sərbəst şəkildə Qafqaza hökmran olmağa qanuni əsas verdi. Yeri gəlmişkən, xatırlatmaq lazımdır ki, monorxist düşüncəli A.S. Puşkinin “Qafqaz” şeirindəki “Qafqaz altımdadır, ən müdhiş olan zirvədə mən, /Tutmuşam tək uçurum dağlı qar üstündə qərar” (Кавказ подо мною; один в вышине / Стою над снегами у края стремнины) misraları hərbi-siyasi mahiyyət daşıyır.

Rusiyanın Qara dənizin cənubuna sahiblənməsi onun strateji mövqelərini hədsiz dərəcədə möhkəmləndirdi və Cənubi Qafqaza yolunu tam olaraq açdı. Sonrakı mərhələdə Rusiyanın şərq məsələsində başlıca hədəfi İstanbul (Bosfor) və Çanakkale (Dardanel) boğazlarından sərbəst keçid hüququnu qazanmaq oldu (Bax: Киняпина Н.С. Кавказ и Средняя Азия во внешней политике России. Вторая половина XVIII ‒ 80-е годы XIX века. М; изд-во МГУ, 1934).

II Yekaterinanın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn rus imperatoru I Pavel (1796-1801) iqtidarda olduğu dörd ildə anası II Yekaterinanın əksinə siyasət yürütməyə başladı. Məsələn, 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacara (1742-1797) qarşı yeridilən qoşunu geri çağırdı; Bonapart Napoleonun ordusuna qarşı vuruşmaq üçün İtaliyaya ordu yeritdi.

İmperator I Pavel Rusiya tarixində ilk dəfə olaraq Osmanlı dövləti ilə İngiltərəyə qarşı müttəfiqlik müqaviləsi bağlayan şəxs oldu. Kim bilir, bəlkə də məhz bu səbəbdən imperator I Paveli 11 mart (yeni təqvimlə 23 mart) 1801-ci ildə öz yatağında bağırda-bağırda boğub öldürdülər, yerinə oğlu I Aleksandrı gətirdilər? İmperatoru öldürənlərə başçılıq etmiş general N.Zubov gecəyarısı Aleksandrı yatağından qaldırmışdı: “Il est temps de grandir! Allez et regnez!"- Böyümə zamanıdır! Haydı, get idarə elə!” (Bax: Marbot, Jean. The Memoirs of General the Baron de Marbot, volume 2, chapter 3, The intrigues of Count Czernicheff).

I Aleksandrın zamanında (1801-1825) Rusiyanın Qafqaz siyasəti ənənəvi məcraya yönəlmiş, Persiya (İran) və Osmanlı dövləti ilə ilə aparılmış muharibələrin nəticələri (1804 -1813; 1806-1812) onun mövqeyini Qafqazda daha da möhkəmləndirmişdi. I Nikolayın zamanında Rusiya Qafqazda daha geniş ərazilərə sahibləndi.

Yeri gəlmişkən, rusların Qafqazda möhkəmlənməsinin bir səbəbi də yerli idarəçilərin rəiyyətə qarşı amansız davranışları olmuşdur. Məsələn, 1816-1827-ci illərdə Qafqaz quberniyasının general-qubernatoru olmuş A.P.Vorontsov Qarabağda Mehdiqulu xan, Şəkidə İsmayıl xan və Şirvanda Mustafa xanla görüşləri barədə Peterburqa yazdığı raportda əhaliyə qarşı divan tutulmasından bəhs etmiş və yerli əhalidə rus dövlətinə qarşı rəğbət hissi qazanmaq üçün günahkarların cəzalandırılmasına icazə verilməsini rica etmişdi ( Bax: http://ermolov.org.ru/book/zapisgruz.htm.).

Tarixdə, bəlkə də türklərlə ruslar qədər bir-biriylə müharibə etmiş başqa millət yoxdur. Qonşu olduqlarındanmı, yoxsa özlərinə layiqli rəqib tapmadıqlarındanmı, ya da digər səbəblərdən bu iki güclü millət sürəkli olaraq savaş meydanlarında qarşılaşmışlar. Təkcə XVI-XX əsrlər arasında 14 dəfə türk-rus hərbi konflikti olmuşdur (Maraqlananlar üçün: 1568, 1571, 1572, 1676, 1686, 1710, 1735, 1768, 1787, 1806, 1828, 1853, 1877, 1914-1917 ci illər). Mütəmadi baş verən silahlı qarşıdurmalar rusların düşüncəsində türkəfobiya yaratmışdır. Məsələn: "Çağrılmamış qonaq tatardan da betərdir (Nezvanıy qost xuje tatarina), "Burada sanki Mamay - 1361-1380-ci illərdə Qızıl Orda bəylər bəyi - vuruşub" (Tut slovno Mamay voeval), "Xan necədirsə, sarayı da elədir" (Kakov xan, takova i orda), "Ev sahibi öz evində Krımdakı xan kimidir" (Xozyain v domu, kak xan v Krımu). Bu ifadələr deyimlərin hərfi tərcümələridir.

İstanbul şəhərinə ruslar həm də "Çarqrad" deyirlər. Ehtimal ki, bu ifadə onlarda bizanslıların - Vasilevousa Polis - hökmdar şəhəri - ifadəsinin tərcüməsindən yaranmışdır. Türklər 1453-cü ildə bu şəhəri fəth etdikdən sonra provaslavların (ortodoks xristianların) dini mərkəzi Moskva şəhərinə köçürülmüşdür. Bəlkə bu səbəbdən, ya da digər səbəblərdən xristian dünyası hər zaman türklərə qarşı zaman-zaman xüsusi aqressivlik göstərmişdir. Avropalıların türklərin dilini, ədəbiyyatını, tarixini, mədəniyyətini, psixolojisini çox diqqətli şəkildə, hərtərəfli öyrənməkdə əsl məqsədləri, təbii ki, bu millətə olan özəl sevgilərini təzahür etdirmək deyil.

XX əsrin birinci rübündə "İtilaf devletleri" adlandırılan koalisiya qoşunları - ingilislər, fransızlar, italyanlar, avstraliyalılar İstanbula turist marağından, Sultan Ahmed camisini ziyarətə gəlməmişdilər hər halda. Tale Türkiyə ilə Rusiyanı qonşu yaratmışdır. Dumada, mətbuatda, televiziya və radio proqramlarında V. Jirinovski ( əsl soyadı: Edelşteyn ) kimilərinin məntiqsiz, əsassız iddiaları, kahinlik edənlərin, ara qızışdırıb mənfəət qazanmaq istəyənlərin isterik hay-həşiri nə Türkiyəni, nə də Rusiyanı strateji hədəfindən yayındırmayacaqdır. İxtisasca türkoloq olan Jirinovski 1969-cu ildə İskenderunda mütərcim işlədiyi zaman türk fəhlələrinə üstündə Marksın və Leninin rəsmləri olan döş nişanları payladığına görə (Jirinovski isə polisi inandırmağa çalışmışdı ki, o rəsmlərdəki Puşkindir) polis tərəfindən yaxalanaraq karakola götürülmüş, daha sonra da 17 gün istintaq təcridxanasında saxlanıldıqdan sonra ölkədən qovulmuşdu. Karakolda başına nə gəlibsə, o gündən indiyədək Jirinovski o məşum hadisənı unuda bilmır: hey acıq çıxmağa çalışır. İmkan düşən kimi efirdən Türkiyə əleyhinə üfürməyə başlayır. Rusiya ilə Türkiyənin münasibətləri fərqli dövrlərdə enişli-yoxuşlu olmuşdur və hər zaman bu ziqzaqlı münasibət paradiqmasında hər iki tərəfdə sağlam məntiqli şəxsiyyətlərin rasional mövqeyi məsələni müsbət sonluqla tamamlamışdır. 

Türk-rus münasibətlərinin ən yaxşı dönəmi XX əsrin birinci yarısına təsadüf edir. Qazi Mustafa Kamal Paşanın komandanlığı ilə 1919-1923-cü illərdə başladılan və zəfərlə tamamlanan Milli Mücadilə dönəmində V. Leninin rəhbərlik etdiyi Sovet Rusiyası Türkiyəyə imkanı daxilində maddi və mənəvi yardım göstərmişdir. 16 mart 1921-ci ildə Moskvada Rusiya ilə Türkiyə arasında Dostluq və Əməkdaşlıq Müqaviləsi bağlanmışdı, həmin ilin 13 oktyabrında indi də qüvvədə olan məşhur Kars müqaviləsi imzalanmışdır. Bu müqavilənin 5-ci maddəsində Naxçıvanın əbədiyyən Azərbaycana aid olduğu təsbit edilmişdir. Azərbaycan tərəfdən həmin müqaviləni o zamanın dövlət naziri Behbud Şaxtaxtinski, Türkiyə tərəfindən Kazım Karabəkir Paşa, Rusiya adından səfir Yakov Qanetski, Gürcüstanın xarici işlər naziri Aleksandr Svanidze və erməni Askanats Mravyan imzalamışlar.

1923-cü ilin 4 fevralında anlaşılmazlıq səbəbindən kəsilən Lozanna (Lausanne) danışıqları həmin ilin 24 iyulunda başladığı ərəfədə V. Lenin Türkiyənin tərəfində olduğunu və müharibə başlanacağı təqdirdə SSRİ-nin Türkiyə ilə müttəfiq olacağını rəsmi olaraq bəyan etmişdir. 1928-ci ildə Cenevrədə keçirilən tərksilah konfransına SSRİ-nin təklifi ilə Türkiyə də qatılmışdı. 

Xatırlatmalıyıq ki, Milli Mücadilədən sonra bu konfrans Türkiyənin rəsmən iştirak etdiyi ilk uluslararası tədbir sayılır. Maraqlıdır ki, bu tədbirdə Türkiyə tərəfi SSRİ-nin təkliflərini fəal şəkildə dəstəkləmişdir. 1935-ci ildə Türkiyə ilə SSRİ arasında Dostluq və əməkdaşlığa dair imzalanmış müqavilənin müddəti daha 10 il uzadılmışdı. 1939-cu ilin 25 sentyabrında Moskvaya rəsmi görüşə gələn xarici işlər naziri Şükrü Saracoğlu məsləkdaşı Molotovla Almaniya-SSRİ müqaviləsinin (23. 08. 1939) şərtləri ilə tanış olmuş və SSRİ-nin Besserabiyanı ilhaq edəcəyi təqdirdə Türkiyənin tərəfsiz qalması barədə təklifi müzakirə etmişdir. 

Türkiyə həmin ilin 19 oktyabrında Fransa və İngiltərə ilə bağlanan müqavilədə SSRİ ilə müharibəyə qatılmayacağını bəyan edən maddə irəli sürmüşdür. 1942-ci ilin 24 martında isə Türkiyə və SSRİ arasında bir-birinə hücum etməmək haqqında deklarasiya imzalanmışdır. 1942-ci ildə Moskvada gerçəkləşən SSRİ-İngiltərə danışıqlarında İ. Stalin Bolqarıstan və Suriyadakı bəzi ərazilərin, habelə 12 adanın Türkiyəyə verilməsi təklifini irəli sürmüşdür.

II Dünya Müharibəsindən sonra, soyuq savaş adlanan illərdə Türkiyə-SSRİ arasında münasibətlərdə müəyyən geriləmələr baş vermişdir. Sovet tərəfi 1925-ci ildə imzalanan və SSRİ-Türkiyə münasibətlərini on illərlə müsbət müstəvidə tutan müqavilənin müddətinin başa çatmasını, yeni şəraitin yarandığını bəhanə gətirərək Türkiyənin səfiri Səlim Sarperə həmin müqavilənin prolonqasiya edilməsi üçün müəyyən tələblərinin olduğunu bildirmişdir. Nə idi bu şərtlər?

1. Kars, Sarıkamış, Ardahan və Artvin bölgələrinin SSRİ-yə verilməsi (guya, o torpaqlar ermənilərinmiş və vaxtında V. Lenin yanlışlığa yol vermişdir).

2. Müharibə təhlükəsi yarandığı təqdirdə SSRİ Türkiyə ilə bərabər Çanakkale və İstanbul boğazlarında (ruslar israrla Dardanel və Bosfor yazırlar) hərbi baza yaratmaq hüququna malik olmalıdır.

3. 20 iyul 1936-cı ildə imzalanmış Montrö (Montreux) müqaviləsinin yenidən nəzərdən keçirilməsi üçün iki ölkə arasında hökumətlərarası müqavilə imzalanmalıdır.

Təbii olaraq, Türkiyə bu istəkləri rədd etdi. SSRİ yenidən Türkiyəyə nota göndərdi. SSRİ-nin provokativ hərəkəti qarşısında Türkiyə gərəkən önləmlər almağa başladı. 1947-ci ildə Harvard Universitetində çıxış edən ABŞ-ın 33-cü prezidenti H. Trumen (Harry S. Truman) tarixi bir açıqlama ilə SSRİ-yə rəsmən meydan oxudu: "Bizim üçün sərhəd Kars və Ardahandan başlayır". 

Trumen müəyyən şərtlərlə (Türkiyədə SSRİ-yə bənzər 5 illik planlar, savadsızlığın ləğvi məqsədilə yaradılmış kənd müəllimləri institutu, milli şeflik və sairənin tətbiqinə son verilsin) Türkiyəyə 100 milyon dollarlıq yardım göstərir və Türkiyə 1952-ci ildə NATO-ya daxil olur. İ. Stalin öldükdən sonra 30 may 1953-cü ildə SSRİ Türkiyəyə nota verərək daha ərazi iddiasında olmadığını elan edir (guya, ermənilər və gürcülər 1946-cı ildəki ərazi tələblərini geri götürmüşlər). 

Türkiyə ilə SSRİ arasında münasibətlər siyasi boşboğazlığı və avantürist çıxışları ilə məşhur olan N.Xruşşovun iqtidardan düşürülməsindən sonra (14. X. 1964) nəzərəçarpacaq dərəcədə mülayimləşməyə başlamışdı. 1964-cü ilin 6 noyabrında Moskvada Kipr məsələsi ilə bağlı SSRİ-Türkiyə ortaq memorandumu imzalanmış, həmin ilin sonlarında Türkiyə xarici işlər naziri F. Erkin Moskvaya, 1965-ci ilin 17 mayında isə SSRİ xarici işlər naziri A. Qromıko Ankaraya səfər etmişdi (1931-ci ildə M. Litvinovdan - 34 illik fasilədən sonra - Türkiyəyə rəsmi ziyarətə gələn ilk nazir ), 1966-cı ilin 20-27 dekabr tarixləri arasında SSRİ Nazirlər Sovetinin Sədri A. Kosıgin 32 nəfər müxtəlif mühüm vəzifəli şəxslə Türkiyədə rəsmi ziyarətdə olmuşdu. 

Cavab olaraq 1967-ci ilin 19-29 sentyabr tarixlərində dönəmin Baş naziri S.Dəmirəl, 12-21 noyabr 1969-cu il tarixində Türkiyə prezidenti C.Sunay SSRİ-ni ziyarət etmişdi. 11-17 aprel 1972-ci ildə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri N. Podqornı, 26-29 dekabr 1975-ci ildə A.Kosıgin ikinci dəfə Türkiyəyə rəsmi təşrif gətirmişdi. 21-25 iyun 1978-ci ildə Baş nazir B. Ecevit SSRİ-yə gəlmişdi.

Çar Rusiyası zamanında olduğu kimi Sovetler İttifaqında da Qafqaz xüsusi diqqət mərkəzində tutulmuşdur. SSRİ süqut etsə də Rusiya Federasiyası üçün Qafqaz yenə də öz prioritetini saxlamaqdadır. Rusiyaya qarşı çıxan Gürcüstan Abxaziya və Cənubi Osetiyadan məhrum edilib. Öncə Rusiya və ardından da Suriya, Venesuela, Nikaraqua, Nauru və Vanuatu kimi dövlətlər onların "müstəqilliyini" tanıyıb.

Qarabağı azad etmiş Azərbaycanın qanuni tarixi ərazisinə “sülhməramlı” adı altında gəlmiş Rusiya hərbi birləşmələrinin Xankəndi başda olmaqla Laçın, Kəlbəcər, Qubadlı, Əsgəran, Xocavənd, Xocalı və Ağdərədə nə işlə məşğul olduğunu dəqiq bilməsək də, niyyətlərinin nə olduğunu, bir-iki kitab oxumuş bir adam kimi təxmin etmək bizim üçün o qədər də çətin deyil: erməniləri ciddi şəkildə dəstəkləmək, hərbi infrastrukturlarını müasir silah və avadanlıqlarla təchiz etmək, Qarabağın 1988-ci ildəki etnik balansını ermənilərin xeyrinə dəyişdirmək və sonra “referendum” keçirib “xalqların milli müqəddəratını təyin etmək haqqı var” bəhanəsi ilə orada oyuncaq dövlət qurmaq. Bütün bu ssenarinin apofeoz səhnəsi məhz bunu hədəfləyir. 

Əhatəmizdə olan dövlətlərdən yalnız biri - qardaş TÜRKİYƏ bizimlə bir yerdə, çiyin-çiyinədir. Bütün gücümüzlə onunla bir yerdə hərəkət etməli, heç vəchlə ondan ayrılmamalıyıq. Bu yol bizim xilasımızdır. Əraziməzə xüsusi missiya ilə gələnlər asanlıqla oradan getməyəcəklər. Zatən getmək üçün gəlməyiblər ki! Kütləvi informasiya vasitələrində, xüsusən də televiziya kanallarında, şoulardan bir az vaxt tapıb milli özünüdərkə, milli şüura, tariximizə, ciddi şəxsiyyətlərimizə, düşündürücü mövzuların işıqlandırılmasına da yer verilməlidir. 

Bütün bazarlarda kartof- soğan satıldığı kimi, hər televiziya proqramlarında da eyni adamlar danışırlar. Dəvət edənlər dəvət edir, bəs özünə rəva bilib o cür proqramlara qatılıb adamların gözlərini döyənək eləyənlər nə düşünürlər? Proqram aparıcıları da dəvət edilənlərə heç danışmaq imkanı vermirlər. Tez-tez “aydındır, aydındır” deyib müsahiblərinin sözünü kəsir (“aydın”dırsa, onda onu niyə ekspert deyib dəvət etmisiniz?) sonra da onun sözlərini vasitəli nitq şəklində debatın digər iştirakçısına söyləyir. Sanki, əvvəlcə danışan adam hansısa əcnəbi bir dildə danışırmış. Bu cür moderatorluq olmaz. 

Maariflənmək lazımdır, çünki mütləq həqiqətə aparan yol məhz maariflənməkdən keçir. Təsəvvüfdə yayğın olan bir hədisi xatırlamaq yerinə düşər: من عرف نفسه فقد عرف ربه - Mən ərəfə nəfsihu fəqəd ərəfə rəbbihu- Özünü dərk edən, əslində Rəbbini dərk edər”. Vətəndaşlarımız mütəmadi olaraq maarifləndirilməli, ümummilli məqsədə yönləndirilməli, məktəblərimizdə müntəzəm olaraq hərbi-vətənpərvərlik mövzularında dərslər keçirilməli, dərsliklərdə milli dəyərlərə istiqamətləndirilmiş mövzuların tədrisinə diqqət artırılmalıdır. Cəhalət istənilən toplumu fəlakətə sürükləyir.

Qarabağın dağlıq bölgəsini bürüyən qatı duman onu bir bəyaz qaranlığa qərq etdiyi anda, çən və çiskindən ətrafdakı bütün mənzərələr qorxunc kabusu xatırladan məvhumi kölgənin altında yox olduğu bir məqamda istər-istəməz Tevfik Fikrətin məşhur şeirindəki misralar yada düşür:

Sarmış yine afakını bir dud-ı muannid,

Bir zulmet-i beyza ki pey-a-pey mütezayid.

Tazyikinin altında silinmiş gibi eşbah,

Bir tozlu kesafetten ibaret bütün elvah;

Bir tozlu ve heybetli kesafet ki, nazarlar

Dikkatle nüfuz eyleyemez gavrine, korkar...