BAKI “İCARƏYƏ VERİLİR” – Milyonluq mülklərin sahibləri kimlərdir?

Baha qiymətə icarəyə verilən obyekt sahiblərinin gəlirlərini vergi orqanları “görmür”, icarəçilərin qazandıgı qəpik-quruşu isə mikroskopla axtarır

Sözsüz ki, hər bir normal ölkə və onun hökuməti milli valyutasının həddən artıq dəyərdən düşməsinə və idarə olunmayan (bunu xüsusi qeyd etmək lazımdır) inflyasiyaya yol verməmək üçün əlindən gələni etməlidir. Lakin bu tədbirlər şəffaf iqtisadi və biznes məkanına malik olan ölkələrdə effekt verə bilər. Təəssüf ki, Azərbaycan kimi kölgə iqtisadiyyatının az qala 50%-dən çox xüsusi çəkiyə malik olduğu dövlətlərdə inhisarçılıq, gömrük və vergi özbaşınalığı, sərt monetar siyasət və istehlak kreditləri ilə bağlı qoyulan şərtlərin sərtləşdirilməsi əks effekt verir.

Bunun gözlə görünən nəticəsini görmək üçün uzağa getmək lazım deyil. Bakının mərkəzi küçələrində üzərində ”icarəyə verilir” sözləri Azərbaycan dililə yanaşı rus və ingilis dilində də ifadə olunan lövhələrin asıldığı obyektlərin sayının günbəgün həndəsi silsilə ilə artmasını müşahidə edə bilərsiniz. Bir vaxtlar sahibkarların gündüz çıraqla axtardıqları kirayə ticarət və iaşə obyektləri bu gün sahibsiz qalıb. Daha doğrusu sahibləri var və mərkəzdəki obyektlərin sahiblərinin hansı zümrəyə aid olduğunu xüsusi qeyd etməyə ehtiyac yoxdur. Lakin bu obyektləri icarəyə götürüb işlədənlərin sayı günbəgün azalır ki, bu da bir neçə səbəblə bağlıdır.

Baha qiymətə icarəyə verilən obyekt sahiblərinin çoxu məmurlardır

Paytaxtın hamının “Torqovı” adlandırdığı Nizami küçəsi, eləcə də Bülbül prospekti, Azadlıq prospekti, 28 may küçəsi, “Sahil” başda olmaqla, əksər metrostansiyaların ətrafları və sadalamadığımız bir çox digər ərazilər ticarət və iaşə obyektlərinin ən baha qiymətə icarəyə verildiyi sahələrdir. Burada icarə haqları hər kvadrat metrə görə aylıq 100-200 manat, bəzi hallarda daha da baha qiymətədir. Obyektlərin ən azı 20 kvadrat metr olduğunu nəzərə alsaq, icarə haqlarının qiymətini özünüz də hesablaya bilərsiniz. Adətən belə yerlərdə icarəyə obyekt götürüb işlətmək, daha doğrusu bu yerlərdə boş obyekt tapmaq hər zaman müşkül olub. Onu da qeyd edək ki, belə yerlərdəki obyektlərin 99%-ni onların sahibləri yox, ticarətçilər işlədir ki, bu da təsadüfi deyil. Axı vergi orqanlarından tutmuş sosial müdafiə təşkilatlarına, “uçaskovıdan” “pojarnısına” qədər hamını razı salmalı olduğun, hər dəqiqəsi başağrısı olan obyekti işlətmək hər kəsin işi deyil. Xüsusilə bu obyektlərin sahibləri olan “ağ adamlara” belə problemlər heç lazım deyil! Sözsüz ki, dəyəri milyon manatlarla ölçülən belə obyektlərin sahiblərinin 99%-i həmin mülkləri yalnız halal pulla(!) ala bilərdilər və alıblar da. Ancaq heç olmasa o pulları qazandıqları zaman göstərdikləri halallığın (?) azca hissəsini də obyektlərini icarəyə verərkən göstərəydilər. Sözsüz ki, burada söhbət halallıq və digər mənəvi dəyərlərlə yanaşı, sırf bazar qanunlarından gedir. Yəni tələblə təklifin uyğunlaşması və ortaya bazar qiyməti çıxarması bütün normal ölkələrin iqtisadiyyatları üçün təbii haldır. Ancaq yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əgər söhbət normal biznes mühitinin və iqtisadi qanunların işlək olduğu ölkələrdən gedirsə.Təəssüf ki, bunu Azərbaycana aid etmək olmur.

Məmurlar harınlıqlarını obyektlərini icarəyə verərkən də göstərirlər

Nəticədə çox eybəcər bir mənzərə yaranır ki, bundan da həm icarədar, həm icarəçi, həm də dövlət zərər görür. Əvvəlcə qeyd edək ki, ölkəmizdə və xüsusilə paytaxtda icarə haqları real iqtisadi mühit və gəlirlərlə müqayisədə fantastik dərəcədə yüksəkdir. Bunun da əsas səbəblərindən biri ölkədə istehsal sahələrinin olduqca az sayda olması və bunun da nəticəsində əhalinin ticarət, iaşə və xidmət sahələrində özünə çörək pulu axtarmasıdır. Nəticədə belə obyektlərə təlabat artır ki, bu da avtomatik olaraq icarə haqlarını yüksəldir. Ancaq digər tərəfdən də kiçik və orta sahibkarın müflisləşərək belə obyektlərdən çıxması heç də icarə haqqının aşağı düşməsilə nəticələnmir. Çünki onun yerinə başqa bir yazıq gəlir və bir neçə aydan sonra da o müflisləşir. Maraqlıdır ki, hal-hazırda artıq bu cür obyektlərə girişən icarəçilərin sayı minimuma enib. Artıq təsadüfi adamlar bu və digər biznes sahəsində uğursuzluğa düçar olandan sonra, meydan yenə Azərbaycandakı əcaib biznes şərtləri və mühitindən çətinliklə də olsa baş çıxaran çevik adamların ümidinə qalır. Belələri isə heç bir vəchlə belə obyektlərə girmək istəmir. Ancaq buradakı daha bir eybəcərlik ondadır ki, həmin obyekt sahibləri müştəri qıtlığı çəksə də, icarə qiymətlərini aşağı salmırlar. Niyə? Çünki bunlar həmin obyektləri normal bazar və digər qanunların deyil, digər yazılmamış qanunların yaratdığı şərait hesabına qazanıblar. Ona görə də bugün tələb və təklif qanununa tüpürmək belə istəmirlər. İcarə haqqı 10 minlərlə hesablanan obyektlərini aylarla boş saxlamağa razıdırlar, lakin qiyməti endirməyə yox. Bu qudurğanlıq deyil, bəs nədir? Axı onların əksəriyyətinin yeganə gəlir mənbələri bu obyektlər deyil...

Vergi orqanları nədən obyekt sahiblərinin deyil, icarəçilərin “boğazından yapışır”?

İndiyə qədər hansısa bahalı obyekt sahibinin icarə haqqına görə ödənməli olan vergidən yayınması ilə bağlı cinayət işi açılmasına rast gəlmisinizmi? Xeyr, gəlməyəcəksiniz də!

Birincisi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, belə obyektlərin sahibləri təsadüfi adamlar deyillər və əksəriyyəti hakimiyyətdə yüksək postlarda təmsil olunur, ya da güclü himayədarları var.

İkincisi, belə obyekt sahibləri ilə icarəçilər arasında bağlanan hansı icarə müqaviləsini qaldırıb baxsanız görəcəksiniz ki, qanuna görə təyin olunan icarə haqqından 14% gəlir vergisinin ödənməsi icarəçinin üzərinə qoyulur. Halbuki, yazıq iş adamı onsuz da yüksək icarə haqqı və vergi orqanları başda olmaqla, müxtəlif qurumların təyin etdiyi qanuni və qanunsuz vergilərin boyunduruğu altında çabalayır. Bir tərəfdən də bu 14%-in ona yüklənməsi onsuz da bir neçə növ(!) vergi ödəyən iş adamını məcbur edir ki, min cür yalvar-yaxarla rəsmi icarə sənədindəki məbləğin real ödədiyi icarə haqqından dəfələrlə və hətta 10 dəfələrlə aşağı qiymətlə yazılmasını icarədardan xahiş etsin. O da min nazi-qəmzədən sonra buna razı olur və “bir problem çıxsa mənlik deyil“ deyə xəbərdarlıq da edir. Və bütün məsuliyyət də notariusların standart olaraq hazırladığı müqavilələrdə bir qayda olaraq icarəçinin üzərinə qoyulur. Özü də bunu vergi orqanları da çox gözəl bilir. Lakin əksər obyekt sahiblərinin həndəvərinə belə dolaşa bilmirlər. Çünki qanun da, mülkiyyət də, güc də belələri üçün yaranıb və heç kim onlara bir söz deyə bilməz. Hansı ki, bu problemi sadəcə, qanunda icarə haqqına görə gəlir vergisinin yalnız və yalnız obyekt sahibi tərəfindən ödənməli olduğuna dair dəyişikliklə həll etmək olar. Bu zaman icarədar qazandıgı məbləğin 14%-ni dövlətə keçirəcək. Əlbəttə ki, bununla da kasıblaşmayacaq... Ancaq bu mümkün deyil, çünki bu qanunları qəbul etməli olanların özlərinin və yaxınlarının aksəriyyətinin belə obyektləri var! Kim oturduğu budaga balta çalar?

Nəticədə nə olur? Real icarə haqqı gizlədilir, icarədar yenə öz haqqını alır, vergi orqanları icarə məbləğinin kiçik göstərilməsinə görə obyekt sahibini deyil, icarəçini sıxır və cəzalandırır, dövlətə isə həmin min və onminlərlə hesablanan icarə haqlarına görə rəsmi olaraq, qəpik-quruş ödənilir.

Bir sözlə, bir çox sahələrdə olduğu kimi, haqqında danışdıgımız bu sahədə də anormal vəziyyət hökm sürməkdədir. Lakin az da olsa təsəlli verən bir şey var. İflic vəziyyətinə düşmək üzrə olan kiçik və orta sahibkarlığın bu durumuna görə bir təpik də bahalı obyekt sahiblərinə dəyir. Paytaxtın mərkəzi küçələrini dolaşsanız, tez-tez rast gəldiyiniz çoxlu sayda üzərində ”icarəyə verilir” yazılmış obyektlərin arxasında duran imkanli məmurların itirdikləri min və onminlərlə vəsaitə görə keçirdikləri hisləri təsəvvür edərsiniz...

CƏLAL

“Azpolitika”