İSLAM DÜNYASINI YENİ GEOPOLİTİK GÜCƏ ÇEVİRMƏNİN ƏSAS YOLU: Asiya Birliyini yaratmaq üçün nələri etməli? - ARAŞDIRMA

Sülhəddin ƏKBƏR,

Azad Demokratlar Partiyasının sədri

Asiya Birliyinin yaradılmasını zəruri edən ən başlıca obyektiv səbəb – böyük islam coğrafiyasında yaranan güc boşluğudur. Bu səbəb təbiidir, belə ki, təbiət boşluğu sevməz: harada boşluq varsa və ya yaranarsa, oranı (kənar) bir güc doldurar. Bu, təbii qanunauyğunluqdur. Həmin qanunauyğunluq geopolitikanın təbiəti üçün də keçərlidir: harada geopolitik boşluq varsa və ya yaranarsa oranı kənar bir geopolitik güc doldurar.

Asiya Birliyinin yaradılmasını zəruri edən ən başlıca subyektiv səbəb isə bu böyük coğrafiyada yerləşən müsəlman dövlətlərinin nə təkbaşına, nə də birləşərək qrup halında ortaya böyük geopolitik güc qoya bilməməsidir.

Bu obyektiv və subyektiv səbəblər, eyni zamanda sürətlə qloballaşan, nizamı sistemli şəkildə pozulan, yeni nizam quruculuğu çox ağrılı və qanlı keçən (xüsusən də müsəlman dövlətləri üçün), başlıca və əsas oyunqurucularının geopolitik qarşıdurması həlledici mərhələyə daxil olan, strateji durumu bütün səviyyələrdə (qlobal, regional və lokal) sürətlə dinamik dəyişən dünyamızdakı mövcud durum və onun başlıca inkişaf meylləri müsəlman, o cümlədən türk-müsəlman dövlətlərinin geopolitik oyunquran və nizamyaradan böyük gücə çevrilməsini tələb edir.

İstər Azərbaycan Respublikasının, istərsə də qardaş Türkiyə Cümhuriyyəti başda olmaqla, digər dost və qardaş müsəlman və türk-müsəlman dövlətlərinin böyük geopolitik gücə, xüsusilə də oyunquran və nizamyaradan böyük geopolitik gücə çevrilməsi də onların birgə ortaq strateji və geopolitik baxış formalaşdırmasını, ortaq strateji və geopolitik inkişaf strategiyası işləyib hazırlamasını, davamlı və ardıcıl olaraq həyata keçirməsini tələb edir.

Əgər dost və qardaş müsəlman, o cümlədən türk-müsəlman dövlətləri dünyadakı mövcud strateji və geopolitik durumu, eyni zamanda onların başlıca inkişaf meyllərini strateji (uzunmüddətli, hərtərəfli və dərin) analiz edib düzgün qiymətləndirməzsə, qısa, orta və uzunmüddətli perspektivdə nələrin baş verəcəyini proqnozlaşdıra bilməzsə, yaranmış çox təhlükəli, qəbuledilməz və dözülməz bu durumdan birgə çıxış yolları aramazsa, görünən gələcəkdə nələrin baş verəcəyini öncədən görmək xüsusi çətinlik yaratmır. Bu gün bütün müsəlman coğrafiyasında, xüsusən də Əfqanıstan, Suriya, İraq, Liviya və Yəməndə baş verənlər “görünən gələcəyə” işıq tutmaqdadır.

Dünyada, regionumuzda və qonşu regionlarda yaranmış mövcud durum, xüsusən də:

– müsəlman, o cümlədən türk-müsəlman dünyasının dağınıqlığı və zəifliyi;

– müsəlman, o cümlədən türk-müsəlman dövlətlərinin strateji və geopolitik güclərinin nəinki təkbaşına, eyni zamanda birgə yetərsizliyi;

– onların yeni dünya nizamı quruculuğunda və dünyamızın geopolitik baxımdan yenidən təşkilində oyunqurucu güc kimi iştirak edə bilməməsi, hətta bir çox hallarda oyunpozucu rol belə oynaya bilməməsi;

– yeni dünya nizamı quruculuğunun və dünyamızın geopolitik baxımdan yenidən təşkilinin subyekt(lər)i deyil, əsasən obyekt(lər)i olması;

– geopoltikanın obyektləri deyil, subyektləri olmasının zəruriliyi;

– yad böyük geopolitik gücləri (öz üzərlərinə) “çəkici” geopolitik obyektlərdən onları (özlərindən) çəkindirici geopolitik gücə çevrilmə imperativi;

– Avrasiyada yalnız böyük geopolitik güclərin (AB, RF, Çin və Hindistan kimi) davamlı olaraq ayaqda dura bilmə şansının olması;

– strategiyada həlledici amillər olan güc, zaman və məkan amili;

bir sözlə, mövcud acı strateji və geopolitik reallıqlar müsəlman, o cümlədən türk-müsəlman dövlətlərinin birliyini tələb edir.

Mövcud qlobal, regional və lokal reallıqlar, müsəlman, o cümlədən türk-müsəlman dünyasının potensial oyunqurucularının (Türkiyə, İran, Pakistan) strateji gücü (ayrı-ayrılıqda və birgə), içindən keçməkdə olduğumuz strateji zaman kəsimi və yerləşdiyimiz mürəkkəb coğrafi məkan mövcud İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının[1](İq.ƏT) inkişaf etdirilməsi, üzv dövlətlər arasında müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində strateji tərəfdaşlığın qurulması və qarşılıqlı yardımın təşkili, həmçinin siyasi məsləhət-məşvərət platformasının yaradılması əsasında Asiya Birliyinin (As.B) yaradılmasını, inkişaf etdirilməsini və genişləndirilməsini, onun öncə “oyunpozucu və çəkindirici”, sonra “suveren – toxunulmaz”, ardınca da “oyunqurucu və yönverici” böyük geopolitik gücə çevrilməsini diqtə edir.

Aydın şəkildə görünən odur ki, mövcud qlobal və regional geopolitik, geostrateji və hərbi-siyasi şərait müsəlman dünyasının mümkün olan ən qısa zamanda ortaya nüvə silahına sahib olan böyük geopolitik güc qoymasını imperativ tələbə çevirib.

Əks təqdirdə, nüvə silahı da daxil olmaqla, strateji hücum və müdafiə qüvvələrinə sahib olan ABŞ, RF, Çin, AB və Hindistan arasında gedən geopolitik mübarizənin həlledici mərhələyə daxil olduğu bir dövrdə müsəlman, o cümlədən türk-müsəlman dövlətlərinin bu güclərə qarşı ayrı-ayrılıqda uzunmüddətli müqavimət göstərməsi, ayaqda dura bilməsi, xüsusən də yeni dünya nizamında və beynəlxalq münasibətlər sistemində özlərinə layiqli yer tutması qeyri-mümkün olacaq.

As.B-nin inkişafa, sülh, sabitlik və təhlükəsizliyə verəcəyi töhfələr

Asiya Birliyinin yaradılması ilk növbədə:

– strateji gücü məhdud və yetərsiz olan üzv dövlətlərin hər birinin geopolitik və milli maraqlarına, o cümlədən müdafiə, təhlükəsizlik və iqtisadi inkişaf maraqlarına cavab verəcək;

– hər bir üzv dövlət üçün müdafiə və təhlükəsizliyin nisbətən ucuz başa gəlməsinə, eyni zamanda daha səmərəli və effektli olmasına təminat verəcək;

– əlverişli xarici və daxili milli təhlükəsizlik mühitinin yaranmasına, o da öz növbəsində milli sosial-iqtisadi inkişaf üçün əlverişli şəraitin yaranmasına səbəb olacaq, eyni zamanda üzv dövlətlərin öz sosial-iqtisadi inkişaflarına daha çox resurs, xüsusən də maliyyə resursu ayıra bilməsinə imkan verəcək;

– üzv dövlətlərin məhdud milli ehtiyatlarının, gücünün, enerji və zamanlarının daxili mübarizəyə və rəqabətə deyil, milli və ortaq – regional və qlobal quruculuğa və inkişafa yönəldilməsinə şərait yaradacaq;

– üzv dövlətlər arasındakı mövcud fikir ayrılıqları, ziddiyyətlər, mübahisəli məsələlər, problem, böhran, münaqişə və müharibələrin dinc danışıqlar və siyasi dialoq yolu ilə həllinə və ortadan qaldırlmasına şərait yaradacaq;

– eyni zamanda, Birliyə daxil olan ölkələrin yerləşdiyi regionlarda mövcud olan böhranların, münaqişələrin həll edilməsinə və müharibələrə son verilməsinə əlverişli şərait yaradacaq;

– regional, eyni zamanda Birlik daxilində regionlararası siyasi, iqtisadi, hərbi və mədəni inteqrasiyanın inkişafına, yeni səviyyəyə qalxmasına – daha sıx inteqrasiyaya yol açacaq;

– böyük coğrafi məkanda – Birlik daxilində insanların, mal, xidmət və kapitalın sərbəst hərəkətinə imkan tanıyacaq;

– Birliyə üzv olan müsəlman, o cümlədən türk-müsəlman dövlətlərinin kollektiv müdafiə və təhlükəsizliyini təmin edəcək;

– onların ortaq strateji hücum və müdafiə potensialının sürətlə birgə inkişafına, “mütləq suverenlik – toxunulmazlıq” əldə etməsinə yol açacaq;

– digər böyük geopolitik güclərin Birliyə, eyni zamanda hazırda xarici müdaxiləyə həssas və açıq durumda olan üzv dövlətlərə müdaxiləsinin qarşısını alacaq, ən pis halda bu ehtimalı ən aşağı səviyyəyə endirəcək;

– hazırda parçalanmış, dağınıq və zəif halda olan müsəlman, o cümlədən türk-müsəlman dünyasında ümumi birliyə, inkişafa və yeni intibaha xidmət edən çəkici bir vahid inteqrasiya mərkəzinin yaradılmasına gətirib çıxaracaq;

– Birliyə daxil olan ölkələrdə, onun əhatə etdiyi regionlarda, həmçinin bütün dünyada terrorizmlə, insan alverilə, narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsilə, eləcə də digər transmilli cinayətkarlıqlarla səmərəli və təsirli mübarizə aparılmasına əlverişli şərait yaradacaq;

– beləliklə, lokal (milli), regional və qlobal sülh, sabitlik və təhlükəsizliyə, eyni zamanda sosial-iqtisadi inkişafa töhfələr verəcək, xidmət edəcək;

– müsəlman, o cümlədən türk-müsəlman dünyasına yenidən dünyanın oyunqurucu böyük geopolitik güclərindən birinə çevrilmə şansı verəcək;

– nəhayət, Birliyə, eyni zamanda ona daxil olan milli dövlətlərə qurulacaq yeni dünya nizamında və formalaşacaq gələcək beynəlxalq münasibətlər sistemində həqiqətən layiqli yer tutmaq imkanı verəcəkdir.

Asiya Birliyinin yaradılması

Asiya Birliyinin yaradılması, inkişafı və genişləndirilməsi strategiyası. Asiya Birliyinin yaradılması kimi böyük ideyanın həyata keçirilməsi ilk növbədə onun ideya-nəzəri və siyasi əsaslarının, yəni, strategiyası və siyasətinin işlənib hazırlanmasını tələb edir.

Asiya Birliyinin yaradılması, inkişafı və genişləndirilməsi strategiyası, qısaca Asiya Birliyi strategiyası – Birliyin yaradılması, inkişafı və genişləndirilməsinin, İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin qarşısında duran başlıca geopolitik vəzifələrin birgə həllinə, onların əsas strateji hədəflərinə və başlıca strateji məqsədlərinə nail olmasının ideya-nəzəri əsaslarını müəyyən edən rəsmi baxışlar sistemidir.

Asiya Birliyi siyasəti isə – müvafiq strategiya əsasında hazırlanan, Birliyin yaradılması, inkişafı və genişləndirilməsinin, İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin qarşısında duran başlıca geopolitik vəzifələrin birgə həllinə, onların əsas strateji hədəflərinə və başlıca strateji məqsədlərinə nail olmasının ideya-siyasi və siyasi əsaslarını müəyyən edən rəsmi siyasi baxışlar sistemidir.

Qısası, strategiya rəsmi ideya-nəzəri, siyasət isə rəsmi siyasi baxışlar sistemidir.

Ardıcıl mərhələli As.B strategiyasının əsas hədəfləri:

– Asiya Birliyinin – böyük geopolitik gücün yaradılması, ilkin geopolitik potensial əldə etməsi, “oyunpozucu və çəkindirici” böyük geopolitik gücə çevrilməsi;

– onun əsas(lı) və ya inkişaf etməkdə olan geopolitik potensiala sahib olması və “suveren – toxunulmaz” böyük geopolitik gücə çevrilməsi;

– və inkişaf et(diril)miş geopolitik potensiala nail olması, beləliklə, “oyunqurucu və (qlobal və regional geopolitik inkişafa) yönverici” böyük geopolitik gücə və ya güclərdən birinə çevrilməsidir.

As.B strategiyasının başlıca vəzifəsi – onun bu əsas hədəflərinə nail olması, nəhayət, “oyunqurucu və yönverici” böyük geopolitik gücə və ya güclərdən birinə çevrilməsi və beləliklə, başlıca məqsədinə çatması üçün əlverişli geopolitik şəraitin yaradılmasıdır.

As.B strategiyasının başlıca məqsədi isə onun yaranmış bu əlverişli geopolitik şəraitdə yaranacaq yeni dünya nizamında və beynəlxalq münasibətlər sistemində öz layiqli yerini tutmasıdır.

Asiya Birliyinin yaradılması. Asiya Birliyinin yaradılması ardıcıl mərhələli proses olmalı, onun əsas mərhələləri:

– ilkin hazırlıq mərhələsi;

– Asiya Birliyinin təməllərinin atılması;

– Asiya Birliyinin yaradılması, inkişafı və genişləndirilməsi olmalıdı.

İlkin hazırlıq mərhələsi. As.B-nin yaradılması kimi çox böyük bir geopolitik layihənin həyata keçirlməsi, heç şübhəsiz, çox çətin, mürəkkəb, problemli, ağrılı və uzunmüddətli proses olacaq. Bu səbəbdən, onun həyata keçirilməsi həm üst (geopolitik, geostrateji, geoekonomik və geokültürəl), həm də alt (siyasi, hərbi, iqtisadi və mədəni) səviyyədə hərtərəfli çox ciddi ilkin hazırlıq işinin aparılmasını tələb edir. Çünki bu iş mövcud geopolitik və strateji reallıqların, o cümlədən ehtimal edilən bütün çoxyönlü, çoxsaylı və çoxsəviyyəli təhlükələrin nəzərə alınmasını, bu səbəblə çox ehtiyatla və həssaslıqla, eyni zamanda inamla, çox qətiyyətlə və qərarlılıqla yanaşılmasını və aparılmasını tələb edir.

Ona görə də bu böyük işə bütün bunlar nəzərə alınmaqla, artıq mövcud olan (İq.ƏT) və yaxın tarixdə mövcud olmuş oxşar qurumların (Sadabat Paktı[2], CENTO[3]) təcrübəsindən istifadə etməklə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, As.B strategiyasının işlənib hazırlanması ilə başlanılmalıdı. Bu zaman, təbii ki, digər böyük geopolitik güclərin keçdiyi inkişaf yolları və təcrübələri (xüsusilə də AB, RF – MDB, AİB və KTMT, Çin və RF – ŞƏT) də nəzərə alınmalıdı.

As.B strategiyası işlənib hazırlandıqdan sonra onun əsasında Birliyin yaradılması üçün müvafiq birgə geopolitik siyasət işlənib hazırlanmalı və həyata keçirilməlidi.

Bu səbəblərdən, As.B-nin yaradılmasının ilkin hazırlıq mərhələsində işə artıq mövcud olan İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının inkişaf etdirilməsindən, üzv dövlətlər arasında müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində strateji tərəfdaşlığın qurulması və qarşılıqlı yardımın təşkilindən (mövcud TC-AR təcrübəsi nəzərə alınmaqla), eyni zamanda siyasi məsləhət-məşvərət platformasının yaradılmasından başlanılması daha məqsədəuyğundur.

İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının inkişaf etdirilməsi. İq.ƏT–in inkişaf etdirilməsi zamanı da mövcud geopolitik və strateji reallıqlar, yaxın tarixi təcrübə, eyni zamanda dünyada mövcud olan digər oxşar qurumların, o cümlədən Avropa Birliyi və Avrasiya İqtisadi Birliyinin təcrübəsi nəzərə alınmalıdı.

Ona görə də bu mərhələdə ilk öncə İq.ƏT çərçivəsində:

– Gömrük İttifaqı (Gİ) qurulmalı;

– Azad Ticarət Zonası (ATZ) yaradılmalı;

– və iqtisadi, o cümlədən enerji, nəqliyyat və ticarət-iqtisadi infrastrukturun sıx inteqrasiyası prosesi aparılmalıdı.

Əslində, sonuncu proses artıq başlayıb, onu sadəcə olaraq məqsədəuyğun, sistemli, ardıcıl və davamlı prosesə çevirmək lazımdır.

Müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində strateji tərəfdaşlığın qurulması və qarşılıqlı yardımın təşkili. Eyni tələblər burda da keçərli olduğundan, müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin strateji tərəfdaşlığının qurulması və onlar arasında qarşılıqlı yardımın təşkili işinə ilk növbədə:

– TC, İİR, Pakistan, AR və İraq arasında müdafiə və təhlükəsizlik paktının (TİPAİ Paktı) bağlanması;

– İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin Antiterror Mərkəzinin və

– Sülhməramlı qüvvələrinin yaradılması ilə başlanılmalıdı.

TİPAİ Paktının – böyük siyasi əhəmiyyəti olan bu beynəlxalq müqavilənin işlənib hazırlanması zamanı 16 avqust 2010-cu il tarixdə imzalanan “Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Respublikası arasında strateji tərəfdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında” Müqavilə əsas götürülə bilər.

İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin Antiterror Mərkəzinin və Sülhməramlı Qüvvələrinin yaradılması zamanı da həm ABŞ başda olmaqla Qərbin, həm də qonşu RF-nin bu sahədəki təcrübəsi, xüsusən də müsbət təcrübəsi nəzərə alınmalıdı.

Siyasi məsləhət-məşvərət platformasının yaradılması. As.B kimi böyük geopolitik layihənin həyata keçirilməsi prosesi onun siyasi koordinasiyasını, o da öz növbəsində İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin siyasi məsləhət-məşvərət platformasının yaradılmasını qaçılmaz edir. Ona görə də ilkin hazırlıq mərhələsində İq.ƏT çərçivəsində əlaqələndirici bir siyasi qurumun yaradılması da məqsədəuyğundur.

Bu siyasi məsləhət-məşvərət və koordinasiya qurumu İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin xüsusi təmsilçilərindən və ya elçilərindən təşkil edilə bilər. Onun əsas vəzifəsi – İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin siyasi məsləhət-məşvərət etməsini və ilkin hazırlıq mərhələsində apardığı işlərin koordinasiyasını təmin etmək olmalıdı.

İldə bir dəfədən az olmayaraq keçirilən İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin dövlət və hökumət başçılarının sammiti də görülən işlərə illik yekun vura, növbət il üçün qarşıda duran konkret vəzifələri müəyyən edə bilər.

Asiya Birliyinin təməllərinin atılması. Yalnız ilkin hazırlıq mərhələsi uğurla, hərtərəfli və tam başa çatdırıldıqdan sonra Asiya Birliyinin təməllərinin atılması mərhələsinə keçmək olar.

Asiya Birliyinin sağlam təməllərinin atılması ilk növbədə:

– Asiya İqtisadi Birliyinin (As.İB) yaradılmasını;

– As.İB-ə üzv dövlətlərin Strateji Tərəfdaşlıq və Qarşılıqlı Yardım Təşkilatının (STQYT) qurulmasını;

– və Asiya Dövlətləri Birliyinin (ADB) – assosiativ siyasi birliyin yaradılmasını tələb edir.

Qısası, bu mərhələdə qurulmaqda və sıxlaşmaqda olan çoxtərəfli münasibətlər institutlaşmağa başlamalı və strukturlaşmalıdır.

Asiya İqtisadi Birliyinin (As.İB) yaradılması. As.İB gələcək birliyin iqtisadi təməlini təşkil edəcək. Onun yaradılmasında başlıca məqsəd üzv dövlətlərin iqtisadi siyasətlərinin koordinasiyası və vahid iqtisadi məkanının yaradılmasının əsasının qoyulması olmalıdı.

As.İB-nin yaradılması ilə iqtisadi sinergiya[4] – tərəflərin qarşılıqlı iqtisadi əlaqə və təsirlərinin gücləndirici effekti ortaya çıxacaq, bu da Birliyin iqtisadi gücünün üzv dövlətlərin gücünün sadə cəmindən daha çox artmasına səbəb olacaq.

As.İB-ə üzv dövlətlərin Strateji Tərəfdaşlıq və Qarşılıqlı Yardım Təşkilatının (STQYT) qurulması. STQYT də gələcək birliyin hərbi və təhlükəsizlik təməlini təşkil edəcək. Onun yaradılmasında başlıca məqsəd də birliyə üzv olan dövlətlərin müdafiə və təhlükəsizlik siyasətlərinin koordinasiyası və Birliyin vahid müdafiə və təhlükəsizlik məkanının yaradılmasının əsasının qoyulması olmalıdı.

Təbii ki, STQYT-nin yaradılması ilə müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində də sinergiya ortaya çıxacaq, bu da Birliyin həmin sahələrdəki gücünün üzv dövlətlərin müvafiq sahələrdəki gücünün sadə cəmindən daha çox artmasına səbəb olacaq.

Asiya Dövlətləri Birliyinin (ADB) – assosiativ siyasi birliyin yaradılması. Qurulacaq ADB isə gələcək birliyin siyasi təməlini təşkil edəcək. Onun qurulmasında başlıca məqsəd birliyə üzv olan dövlətlərin xarici, eyni zamanda geopolitik siyasətlərinin və siyasi-diplomatik fəaliyyətlərinin koordinasiyası və vahid xarici siyasi və geopolitik məkanının yaradılmasının əsasının qoyulması olmalıdı.

Beləliklə, As.İB, STQYT və ADB-nin yaradılması ilə bu mərhələdə As.B-nin siyasi, hərbi və iqtisadi təməlləri atılmış olacaq. Bu mühüm addımların atılması eyni zamanda həmin qurumlara üzv olan dövlətlərin dost və qardaş müsəlman xalqları arasında elm, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət, incəsənət, turizm və humanitar sahələrdə əlaqələrin inkişafına da əlverişli şərait yaradacaq.

Asiya Birliyinin yaradılması, inkişafı və genişləndirilməsi. Asiya Birliyinin yaradılmasının ilkin hazırlıq mərhələsi tam başa çatdıqdan və onun sağlam siyasi, iqtisadi, hərbi və mədəni təməlləri atıldıqdan sonra artıq Birlik – dünyanın yeni böyük geopolitik gücü yaradıla və müsəlman dünyası, nəhayət ki, dirçələ bilər. Çox gec olsa da bu həqiqi dirçəliş olacaq.

As.B-nin yaradılması. As.B böyük geopolitik hədəfi olan strateji birlik olmalıdır. Bu da ona daxil olan dövlətlərin hərtərəfli – geopolitik, geostrateji, geoekonomik və geokültürəl, eyni zamanda siyasi, hərbi, iqtisadi və mədəni (geniş mənada sosial-psixoloji) birliyini tələb edir.

As.B üçün inkişaf etmiş müasir mədəni dövlətlərin qurduğu və tarixi sınaqlardan uğurla çıxan Avropa Birliyi və NATO model ola bilər. Biz tarixi sınaqlardan nisbətən uğurla çıxan, eyni zamanda müsbət və mənfi yönləri ortaya çıxan bu birlik modellərini, xüsusən də onların müsbət tərəflərini əsas götürə, dünyadakı mövcud strateji və geopolitik duruma, eyni zamanda As.B-yə daxil olacaq dövlətlərin və onların aid olduqları regionların ümumi və/və ya ortaq yerli şəraitlərinə və şərtlərinə uyğunlaşdıra bilərik.

As.B yaradılarkən onun nəticədə böyük geopolitik hədəfi olan strateji birlik olacağı mütləq nəzərə alınmalıdır.

Birinci mərhələdə İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin birliyi əsasında As.B yaradılmalıdır. Məlum olduğu üzrə, İq.ƏT-ə Mərkəzi Asiyanın bütün dövlətləri – Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Tacikistan və Əfqanıstan, Cənubi Qafqaz dövləti olan Azərbaycan Respublikası, Orta Şərqin böyük dövlətləri olan Türkiyə, İran və Cənubi Asiyanın nüvə dövləti olan Pakistan daxildir.

Asiya Müdafiə və Təhlükəsizlik Təşkilatının (AMTT) – kollektiv müdafiə və təhlükəsizlik təşkilatının yaradılması. Bu mərhələdə eyni zamanda Strateji tərəfdaşlıq və qarşılıqlı yardım təşkilatının (STQYT) əsasında Asiya Müdafiə və Təhlükəsizlik Təşkilatı (AMTT) qurulmalı, bununla da As.B-nin yaradıması prosesi başa çatdırılmalıdı. Onu da qeyd edək ki, AMTT Avropa Birliyinin deyil, ABŞ-ın liderlik etdiyi NATO-dan fərqli olaraq As.B daxilində yaradılmalı və ona tabe olmalıdır. Bu mühüm fərq As.B-nin AB-dən əhəmiyyətli dərəcədə güclü geopolitik struktur olmasına hərbi və təhlükəsizlik əsası yaradacaqdır.

As.B-nin inkişafı və genişləndirilməsi. İkinci mərhələdə isə Birlik, təbii ki, inkişaf etdirilməli, möhkəmləndirilməli və Orta Şərqin digər üç müsəlman ölkəsi – İraq, Suriya və Livan, eyni zamanda Şərqi Asiyada yerləşən dost və təbii müttəfiq Monqolustan hesabına genişləndirilməlidir.

Nəticədə, Avrasiyada böyük strateji gücə, xüsusən də çox böyük əraziyə (10 259 771 km2), yəni, strateji dərinliyə, böyük sayda gənc və dinamik əhaliyə (549 742 764 nəfər), böyük hərbi gücə (4 310 790 həbçi) və nisbətən kiçik iqtisadi gücə (BVF-in 2017-ci il hesabatına görə, cəmi nominal ÜDM-i 2 246 881 mln. ABŞ $) malik olan yeni massiv geopolitik güc ortaya çıxacaqdır (1 №-li cədvələ bax).

Cədvəl № 1.

Bu massiv geopolitik gücün böyük, xüsusən də oyunqurucu böyük geopolitik gücə çevrilməsi onun yetərli strateji güclə – geostrateji, geoekonomik və geokültürəl güclə, eyni zamanda siyasi, hərbi, xüsusən də iqtisadi və başda ümummədəni güc olmaqla, sosial-psixoloji güclə dəstəklənməsini tələb edir.

Asiya Birliyinin mövqeyi və gücü

Asiya Birliyinin geopolitik mövqeyi. İnkişaf etdirilmiş və genişləndirilmiş Asiya Birliyi bütün Mərkəzi Asiyanı (Orta Asiya respublikaları və Əfqanıstan), Cənubi Asiyanın bir hissəsini (Pakistan), Cənubi Qafqazın bir hissəsini (AR), Cənubi-Şərqi Avropanın – Balkanların kiçik bir hissəsini (TC, Şərqi Trakiya), üç qitəni – Avropa, Asiya və Afrikanı birləşdirən Orta Şərqin böyük bir hissəsini (TC, İİR, İraq, Suriya və Livan) və Uzaq Şərqin bir hissəsini (Monqolustan) əhatə edəcəkdir.

Beləliklə, Asiya Birliyi Mərkəzi Asiya da daxil olmaqla, “tarixin coğrafi oxu” adlandırılan Hartləndin[5] (ing. The heart-land of the Euro-Asia – Avrasiyanın “qəlbi”) – Avrasiyanın massiv (15 mln. km²-dən çox) şimali-şərq hissəsinin və Rimləndin (ing. Rimland – “qövs torpağı”) – sahil qurşağı qövsünün böyük bir hissəsini əhatə edəcəkdir.

Eyni zamanda Hartləndin və Rimləndin böyük bir hissəsini əhatə edəcək Asiya Birliyi, tellurokratik[6] gücün və sahil gücünün “geopolitik sintezi” olacaq, bu böyük və güclü geopolitik parçalar bir-birini tamamlayacaq və möhkəmləndirəcəkdir. Asiya Birliyinin Hartlənd hissəsi üçün onun Rimlənd hissəsi Dünya okeanına (Yer səthinin 70,8%-ni təşkil edir) açılan “böyük qapı”, Rimlənd hissəsi üçün Hartlənd hissəsi isə böyük coğrafi və strateji dərinliyi olan arxa, eyni zamanda “böyük bərəkətli torpaq”dır.

Asiya Birliyinin Rimlənd hissəsi, bir tərəfdən sahil qurşağı qövsünün (Daxili aypara) digər dövlətlərinə, eyni zamanda talassokratiya[7], yəni, dəniz dövlətlərinə – Xarici aypara dövlətlərinə, digər tərəfdən də Dünya okeanından və dənizlərdən Hartləndə gedən yollara açılan ikitərəfli “böyük qapı” olacaqdır.

Asiya Birliyi qərbdə Qara dəniz üzərindən Şərqi və Cənubi-Şərqi Avropaya, Aralıq dənizi üzərindən Cənubi Avropaya, Şimali Afrikaya və Atlantik okeanına, cənubda birbaşa Hind okeanına (oradan da Cənub okeanına), dənizlər, Atlantik və Hind okeanları vasitəsilə həm sahil qövsü dövlətlərinə, yəni, Daxili aypara dövlətlərinə (Qərbi və Mərkəzi Avropa dövlətləri, Hindistan, Çin və s.), həm də Xarici aypara dövlətlərinə (ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Cənubi Afrika Respublikası, Avstraliya və Yaponiya), cənubi-qərbdə isə Körfəz üzərindən Ərəbistan yarımadasına açılacaq.

Xəzər dənizi isə Asiya Birliyinin, Rusiya ilə birlikdə, daxili dənizinə çevriləcək.

Avrasiyanın, eyni zamanda dünyanın böyük geopolitik gücləri olan Avropa Birliyi, Rusiya, Çin və Hindistan arasında yer tutacaq massiv Asiya Birliyi zaman keçdikcə – inkişaf edib gücləndikcə materikin böyük, mərkəzi geopolitik gücü halına gələcəkdir. O halda, bütün bu böyük güclər, xüsusən də ABŞ başda olmaqla dünya liderliyi iddiasında olanlar (RF və Çin), istəsələr də, istəməsələr də, Asiya Birliyilə hesablaşmalı olacaqlar.

Asiya Birliyinin Avrasiyada mərkəzi mövqe tutması ona geniş geopolitik manevr imkanı verəcəkdir. Asiya Birliyi öz geopolitik, geostrateji, geoekonomik və geokültürəl maraqlarını, eyni zamanda Birlik üzvü olan dövlətlərin ortaq maraqlarını rəhbər tutaraq, ABŞ, Avropa Birliyi, Rusiya, Çin və Hindistan arasında manevr edə biləcək, onlarla dialoq, əməkdaşlıq, tərəfdaşlıq və zərurət yarandıqda daha sıx münasibətlər – ittifaqlar, bloklar, koalisiyalar və s. qura biləcəkdir.

Asiya Birliyinin geopolitik gücü. As.B-nin geopolitik gücü qiymətləndirilərkən Halford Con Makinderin (Halford John Mackinder) “Tarixin coğrafi oxu” və ya “Hartlənd nəzəriyyəsi”nə əsasən verdiyi tarixi dəyərləndirmə unudulmamalıdır. Həmin nəzəriyyəyə (ona “Quru hakimiyyəti nəzəriyyəsi” də deyilir) görə:

– Şərqi Avropaya[8] kim hökm edərsə, Qəlbgaha[9] (Avrasiyanın “qəlbi”) – Hartləndə hakim olar;

– Qəlbgaha – Hartləndə kim hakim olarsa, Dünya Adasına[10] (Avropa, Asiya və Afrika) hökm edər;

– Dünya Adasına kim hökm edərsə, Dünyaya hakim olar.

As.B-nin geopolitik gücü əsasən onun:

– eyni zamanda həm “tarixin coğrafi oxu” adlandırılan Hartləndin, həm də dünya okeanlarına birbaşa geniş çıxış imkanı verən Rimləndin böyük bir hissəsini əhatə etməsindən;

– bir-birini tamamlayan və möhkəmləndirən ikili geopolitik təbiətə – tellurokratik və yarımtalassokratik (sahil qurşağı qövsü – sahil dövləti kimi) təbiətə malik olmasından;

– dünyanın böyük geopolitik gücləri (quruda AB, RF, Çin, Hindistan, suda isə talassokratik güc olan ABŞ) arasında mərkəzi yer tutmasından;

– bu səbəbdən də, geniş geopolitik manevr imkanına sahib olmasından qaynaqlanacaq.

Asiya Birliyinin geostrateji mövqeyi. As.B geostrateji baxımdan ABŞ-ın liderlik etdiyi NATO ilə Rusiyanın liderlik etdiyi KTMT və Çinlə Rusiyanın aparıcı rol oynadığı Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı arasında mərkəzi yer tutacaqdır. Təbii ki, belə çətin və mürəkkəb geostrateji məkanda yer tutmaq elə də asan olmayacaq. Lakin dünyanın köhnə nizamının pozulduğu, yeni nizam quruculuğunun davam etdiyi, geopolitik qarşıdurma ilə bərabər geostrateji qarşıdurmanın da həlledici mərhələyə daxil olduğu, qarşı duran tərəflər arasında amansız strateji rəqabətin getdiyi, bu durumun da özündə yüksək səviyyəli təhlükələrlə bərabər fürsətlər də daşıdığı, manevr məkanı açdığı da nəzərə alınarsa, As.B-nin, onun kollektiv müdafiə və təhlükəsizlik təşkilatı olan AMTT-nin yaradılması çətin olsa da imkansız deyildir.

Öncə, hazırlıq mərhələsində İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində strateji tərəfdaşlığının qurulması və qarşılıqlı yardımın təşkili, İq.ƏT-in Antiterror Mərkəzinin və Sülhməramlı Qüvvələrinin yaradılması, TC-İİR-Pakistan-AR-İraq arasında müdafiə və təhlükəsizlik paktının (TİPAİ paktı) bağlanması, ikinci mərhələdə (As.B-nin təməllərinin atılması) isə yaradılacaq Asiya İqtisadi Birliyinə (As.İB) üzv dövlətlərin Strateji Tərəfdaşlıq və Qarşılıqlı Yardım Təşkilatının (STQYT) qurulması nəzərdə tutulduğundan bu iki mərhələnin aşılması elə də çətin olmayacaq.

Çünki, birincisi, müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində atılacaq bu addımlar hələlik kollektiv ittifaq münasibətlərinin qurulmasını nəzərdə tutmadığından Rusiya və ABŞ onlara, artan narahatlıq keçirsələr də, böyük ehtimalla sərt reaksiya verməyəcəklər və ya dinamik dəyişən strateji, hərbi-siyasi və operativ-taktiki duruma bağlı olaraq, verə bilməyəcəklər.

İkincisi, bu mərhələlərdə əsas qarşıdurmanın ilk növbədə Rusiya və ABŞ ilə olacağı gözlənildiyindən, təbii ki, digər tərəflər, xüsusən də Çin və AB (Avropa Ordusu), eyni zamanda AB-dən ayrılan Böyük Britaniya operativ-taktiki baxımdan ya ona açıq da olmasa gizli dəstək verəcək, ya da səssiz qalacaq.

Üçüncüsü, bu geopolitik və geostrateji məkanla bağlı öz xüsusi planları və layihələri olan ABŞ və onun İsrail kimi yaxın strateji müttəfiqləri ciddi düşünməli olacaqlar: başlıca strateji rəqibləri olan RF və Çinlə qarşıdurmanın həlledici mərhələyə daxil olduğu və rəqabətin kəskinləşdiyi bir zamanda As.İB-nin yaradılmasına və STQYT-nin qurulmasına qarşı çıxılmalıdı, yoxsa ona təbii, potensial müttəfiq kimi baxılmalıdı?

Dördüncüsü, təbii ki, bu arada bu böyük layihənin iştirakçı dövlətləri, xüsusən də əsas aparıcıları olan TC, İİR, Pakistan və Qazaxıstan, ortaya qəti siyasi iradə qoymalı, qarşı tərəflərlə (ABŞ, AB, RF, Çin və Hindistan) aktiv və intensiv olaraq məqsədyönlü, hərtərəfli, başda siyasi-diplomatik sfera olmaqla, ardıcıl və davamlı iş aparmalı olacaqlar.

Beşincisi, burada hər hansı bir dünya liderliyi, dominant qlobalist, (neo)imperialist – aqressiv, ekspansionist (yayılmaçı) məqsəd güdülmür, geopolitik müdafiə xarakterli As.B-nin və onun tərkibində AMTT-nin yaradılma məqsədi – bu qeyri-sabit geopolitik və geostrateji məkanda, eyni zamanda bütün dünyada sülh, sabitlik və təhlükəsizliyin yaradılması, optimal balanslaşdırılmış yeni dünya nizamının və beynəlxalq münasibətlər sisteminin qurulmasıdır.

Ən başlıcası isə, As.B-nin, onun kollektiv müdafiə və təhlükəsizlik təşkilatı olan AMTT-nin yaradılması zamanı dünya ağalığı iddiasında olan qarşı duran tərəflər arasındakı maraqların toqquşmasından, onların qarşıdurma və kəskin rəqabət halında olmasından, yaranacaq fürsət və imkanlardan, eyni zamanda manevr məkanından və ya sahəsindən çevik, səmərəli və effektli istifadə edilməsi nəzərdə tutulur.

As.B-nin çevik, səmərəli və effektli hərəkət etməsi üçün yaradılacaq qurumun siyasi rəhbərliyi onun tutacağı geostrateji məkanın (Hartləndin və Rimləndin böyük bir hissəsi) və mövqeyin (mərkəzi) qarşı tərəflər üçün daşıdığı əhəmiyyətdən və oynadığı roldan maksimum səmərəli, rasional və praqmatik istifadə etməlidir.

Buna görə də As.B-nin yaradılması prosesində hər bir növbəti addımın atılması, xüsusən də növbəti mərhələyə keçilməsi üçün xüsusi hazırlıq görülməli, strategiyanın güc, zaman və məkan amilləri tam səmərəli və effektli istifadə edilməlidi. Burada yeni geopolitik birlik qurucularının yetkin strateji insan ehtiyatı, ortaq strateji ağılı, xüsusən də onların daşıyıcıları ön plana çıxacaqdır, çıxmalıdır!

Asiya Birliyinin geoekonomik mövqeyi. Yaradılması nəzərdə tutulan, təbii ehtiyatlarla, xüsusən də enerji ehtiyatları ilə çox zəngin olan Asiya Birliyinin geoekonomik mövqeyi çox əlverişlidir. Eyni zamanda Hartləndin və Rimləndin böyük bir hissəsini özündə birləşdirəcək As.B:

– Avropa və Afrikadan Asiyaya və əksinə gedən, üç qitəni bir-birinə bağlayan quru yollarının keçdiyi;

– dünya okeanlarına birbaşa çıxışı olan;

– heç zaman donmayan çoxsaylı dəniz limanları olan;

– böyük geopolitik, geostrateji və geoekonomik gücləri (ABŞ, AB, RF, Çin və Hindistan) bir-birinə bağlayan strateji əhəmiyyətli regional və qlobal enerji, nəqliyyat və ticarət yollarının keçdiyi geoekonomik məkan olacaqdır.

Gələcək As.B məkanından hazırda Şərq-Qərb və Şimal-Cənub enerji, nəqliyyat və ticarət dəhlizlərinin keçməsi, onların, o cümlədən “Bir kəmər – bir yol” layihəsinin inkişafının nəzərdə tutulması, yeni dəhlizlərin (eyni zamanda O. Asiya-Əfqanıstan-Pakistan-Hind okeanı istiqamətində) açılması üçün işlərin aparılması, yeni layihələrin üzərində işlənilməsi, xüsusən də İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin enerji, nəqliyyat və ticarət yolları başda olmaqla, iqtisadi infrastrukturlarının birləşdirilməsi istiqamətində addımların atılması əlverişli geoekonomik perspektiv vəd edir.

Asiya Birliyinin geokültürəl mövqeyi. Xristian, yəhudi və buddist dünyaları arasında, eyni zamanda demokratik və qeyri-demokratik dünyalar arasında yerləşəcək As.B, digər baxımlardan olduğu kimi, geokültürəl baxımdan da mərkəzi və güclü mövqe tutacaq.

As.B-nin geokültürəl mövqeyi və gücü qiymətləndirilərkən aşağıda göstərilən digər mühüm amillər də nəzərə alınmalıdı:

Birincisi, As.B-ni təşkil edəcək dövlətlərin, demək olar ki, hamısı (sonrakı mərhələdə qoşulması nəzərdə tutulan Monqolustan istisna olmaqla) müsəlman dövlətləri olacağına – eyni sivilizasiyaya və dinə mənsub olacağına, eyni və ya (çox) yaxın dini-mədəni, dini-sosial, geniş mənada isə sosial-psixoloji dəyərləri daşıyacağına görə, bu birlik geokültürəl baxımdan daxilən sabit, dayanıqlı və möhkəm ola bilər.

İkincisi, böyük geopolitik güc olacaq, təbii ki, regional və qlobal miqyasda nüfuzu və təsiri artacaq As.B geokültürəl baxımdan da digər müsəlman dövlətləri, eyni zamanda türk-müsəlman qurumları və xalqları üçün “parlaq cazibə mərkəzi” və ya “güclü çəkici mərkəz” ola bilər.

Üçüncüsü, As.B xristian, yəhudi və buddist dünyaları arasında yerləşəcəyindən, mürəkkəb mövqeyə sahib olsa da, geopolitik baxımdan mərkəzi mövqe tutacağına və ikili təbiətə malik olacağına görə geokültürəl baxımdan kritik mövqeyə sahib olacaq.

Dördüncüsü, yeni dünya nizamının qurulmaqda olduğu, geopolitik, eyni zamanda geokültürəl qarşıdurmanın həlledici mərhələyə daxil olduğu, amansız rəqabətin getdiyi müasir dünyamızda qlobal və regional yeni balansların yaranmasında bu yeni Birlik kritik rol oynaya bilər. Bu səbəbdən də, tez və ya gec, rəqabətdə olan tərəflərin diqqətini cəlb edəcək və onlar As.B-nin mövqeyini nəzərə almağa məcbur olacaqlar və dəstəyini qazanmağa çalışacaqlar.

Beşincisi, müsəlman dünyasının belə bir böyük geopolitik və geokültürəl gücünün ortaya çıxması hazırda dünyada müsəlmanlara, o cümlədən müsəlman türklərə qarşı mövcud olan bütün mənfi tendensiyaların tədricən zəifləməsinə, sonrakı mərhələdə isə müsbət tendensiya ilə əvəz olunmasına gətirib çıxara bilər. Çünki o zaman müsəlman və türk dünyası artıq geri qalmış deyil, əksinə inkişaf etmiş, yeni dünya nizamında və yeni beynəlxalq münasibətlər sistemində öz layiqli yerini tutmuş olacaqdır. Bütün dünya da bu yeni böyük gücün mövcudluğu ilə hesablaşmaq məcburiyyətində qalacaqdır.

Təəssüf ki, realpolitikanın acı reallığı belədir: real gücün varsa dünyada nüfuzun, təsirin, hörmətin də var; real gücün yoxsa nə nüfuzun, nə təsirin, nə də hörmətin yoxdur!

Görünən odur ki, Asiya Birliyinin geostrateji, geoekonomik və geokültürəl mövqeyi onun geopolitik mövqeyini daha da gücləndirəcək və geopolitik gücünü daha da artıracaqdır. Sinergiyanı – bu amillərin qarşlıqlı əlaqə və təsirlərinin gücləndirici effektini də nəzərə alsaq, əminliklə demək olar ki, bu artım sadə artımdan (bu amillərin sadə cəmindən) daha böyük olacaqdır.

Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, As.B-nin böyük, xüsusən də oyunqurucu böyük geopolitik gücə çevrilməsi onun siyasi, hərbi, iqtisadi və mədəni baxımdan da inkişaf etməsini, güclənməsini və möhkəmlənməsini tələb edir.

As.B-nin (gözlənilən) siyasi gücü. Dünyanın mövcud böyük geopolitik gücləri eyni zamanda onun əsas qərarverici və həlledici siyasi gücləridir. Dünyanın ən böyük beynəlxalq təşkilatı olan, qlobal sülh, sabitlik və təhlükəsizlyiə cavabdeh olan BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının 5 daimi üzvü eyni zamanda onun ən böyük geopolitik gücləri olan ABŞ, RF, Çin, Böyük Britaniya və Fransa – AB-dir.

As.B üzvü olacaq dövlətlər arasında siyasi gücü və təsirinə görə nisbətən öndə olanı NATO üzvü və AB üzvlüyünə namizəd olan qardaş Türkiyə Cümhuriyyətidir. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, məhz bu durum eyni zamanda onun siyasi müstəqilliyinə və inkişafına uzun müddət ərzində mane olmuşdur. Son illərdə Osmanlı İmperiyasının varisi olan Türkiyənin dirçəlişi, siyasi müstəqillik arayışlarına çıxması və müstəqil təşəbbüslər göstərməsi təqdirəlayiqdir. Ancaq o da nəzrə alınmalıdı ki, bu çıxış və təşəbbüslərin davamlı olması, onun həqiqətən müstəqil milli siyasət strategiyası və dövlət siyasəti işləyib hazırlaması və həyata keçirməsi, bu siyasi inkişaf prosesinin geridönməzliyi təminatlı deyil. Bunun bir neçə səbəbi vardır.

Birincisi, həqiqi müstəqil siyasət aparmaq üçün Türkiyənin təkbaşına sahib olduğu mövcud geopolitik, geostrateji, geoekonomik və geokültürəl mövqeyi və gücü yetərsizdir.

İkincisi, həqiqi müstəqil siyasət aparmaq üçün Türkiyənin siyasi iradəsi olsa da, onun strateji gücünün, ilk növbədə iqtisadi və hərbi gücünün yetərsizliyi də buna imkan vermir.

BVF-in 2017-ci il hesabatına görə, Türkiyənin nominal ÜDM-i cəmi 841 mlrd. 206 mln. ABŞ dollarıdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, həmin hesabata görə, ABŞ, AB (AFR, Böyük Britaniya və Fransa), Çin, Hindistan və Rusiyanın nominal ÜDM-i müvafiq olaraq 19 trln. 362,129 mlrd. ABŞ dolları, 17 trln. 112,922 mlrd. ABŞ dolları (3 trln. 651,871 mlrd., 2 trln. 574,807 mlrd. və 2 trln. 565,051 mlrd. ABŞ dolları), 11 trln. 937,562 mlrd. ABŞ dolları, 2 trln. 439,008 mlrd. ABŞ dolları və 1 trln. 469,341 mlrd. ABŞ dollarıdır.

Türkiyənin mövcud hərbi gücünə gəldikdə isə, onun digər böyük geopolitik güclərdən fərqli olaraq, strateji hücum və müdafiə qüvvələri bir tərəfə, heç səmərəli və effektli milli HHM sisteminə belə sahib olmaması və Hərbi Sənaye Kompleksinin (HSK) mövcud imkanları və gücü buna imkan verməməkdədir.

Üçüncüsü, Türkiyənin hazırda ABŞ-ın liderliyindəki Avro-Atlantik məkanda olması, NATO-nun üzvü və AB (aparıcı dövlətləri AFR və Fransadır) üzvlüyünə namizəd olması, onlarla – onlara üzv dövlətlərlə sıx ticarət-iqtisadi əlaqələrdə olması, onların sahib olduğu qabaqcıl texnologiyalara eytiyac duyması da onun müstəqil siyasət aparması önündəki əsas maneələrdəndir.

Dördüncüsü, içindən keçdiyimiz mövcud zaman dilimində – yeni dünya nizamının və yeni beynəlxalq münasibətlər sisteminin qurulduğu, bu prosesin çox ağrılı, sancılı və qanlı keçdiyi, çoxsaylı, çoxyönlü və çoxsəviyyəli təhlükələr yaratdığı, geopolitik qarşıdurmanın qlobal və regional səviyyələrdə həlledici mərhələyə daxil olduğu bir zamanda onun həqiqi müstəqil siyasət aparması çox çətin, çox riskli və çox problemlidir.

As.B qurucuları, o cümlədən TC birlik quruculuğunun ideya-nəzəri və siyasi əsaslarını işləyib hazırlayarkən, xüsusən də həyata keçirərkən bütün bu neqativ siyasi amilləri də nəzərə almalı, çox ehtiyatlı və həssas davranmalı, prosesi mərhələli və ardıcıl aparmalıdırlar. Yəni, burada yalnız siyasi iradə, qətiyyət və məqsədyönlülük yetərli olmaya bilər.

Bunlarla bərabər, onu da qeyd etməliyik ki, Orta Şərqdə, Balkanlarda və Qafqazda müəyyən nüfuzu olan Türkiyə, İran istisna olmaqla, İq.ƏT üzvü olan bütün dövlətlərlə, xüsusən də türk dövlətlərilə, Pakistan və Əfqanıstanla inkişafda olan sıx münasibətlərdədir və onlara güclü təsiri, xüsusən də “yumşaq təsiri” vardır.

Əgər Türkiyə dostluq və qardaşlıq münasibətlərində olduğu, təbii müttəfiqləri olan digər “böyük qurucularla” – Pakistan və Qazaxıstanla birgə hərəkət edə, xüsusən də İranla dil tapa bilərsə, o, öz siyasi təsirini, nüfuz və gücünü daha da artıra bilər.

Bu səbəblərə görə, Türkiyə As.B quruculuğunun başlıca müsbət “daxili” siyasi amili hesab edilə bilər.

Mövcud siyasi gücünə, təsir və nüfuzuna görə, gələcək birliyin ikinci siyasi gücü İran İslam Respublikasıdır.

İran əsasən şiələrin çoxluqda və təsirli olduğu bölgələrdə və dövlətlərdə, xüsusilə, İraq, Suriya, Livan, Yəmən, Azərbaycan Respublikası, Bəhreyn və s. yerlərdə siyasi təsirə malikdir.

Onu da qeyd edək ki, İran eyni zamanda bu birlik quruculuğunun başlıca – həlledici mənfi və ya riskli “daxili” amilidir. İran İslam Respublikasını birlik quruculuğuna yönəlik başlıca “daxili” potensial təhdid də adlandırmaq olar. Çünki:

– o, Türkiyə ilə tarixi rəqibdir və onunla tarixdən qaynaqlanan bir sıra problemləri vardır;

– bu iki qonşu dövlət arasında dini-məzhəbi ayrılıq vardır və teokratik rejimin mövcud olduğu ölkədə bu problemlər daha qabarıq üzə çıxmaqdadır;

– İranda şiə dini rejimin mövcud olması və Türkiyədə sünni islamçı siyasi qüvvənin hakimiyyətdə olması ikitərəfli, eyni zamanda regional münasibətlərdə dini, dini-ideoloji və dini-siyasi həssaslığı artırır, təəssüf ki, fərqlilikləri ön plana çıxarır;

– İran bir sıra regionlarda, o cümlədən Yaxın və Orta Şərqdə, Körfəzdə, Qafqaz və Mərkəzi Asiyada maraqlarının Türkiyənin maraqları ilə toqquşduğunu düşünür;

– İran və Türkiyənin regional liderlik uğrunda bəzən açıq, bəzən gizli rəqabət və mübarizə aparması birlik quruculuğuna yönəlik potensial riskləri artırır.

Eyni zamanda onu da nəzərə almaq lazımdır ki, regionda, xüsusən də İraq, Suriya, Yəmən, Livan, Fələstində, Körfəzdə və İran ətrafında yaranmış mövcud durum, ABŞ və İsrailin Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) başda olmaqla sünni ərəb dövlətlərilə birlikdə İran əleyhinə koalisiya yaratması, ABŞ-ın Avropalı müttəfiqləri – Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya ilə birlikdə İranla, onun nüvə proqramı ilə bağlı olaraq, imzalanmış (14 iyul 2015-ci il), BMT TŞ-də təsdiq edilmiş (20 iyul 2015-ci il) və qüvvəyə minmiş (01 yanvar 2016-cı il) Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planını təftiş etməyə başlaması, ona qarşı yeni sanksiyalar tətbiq etməsi, daxili işlərinə qarışması, onu Rusiyanın köməyinə möhtac etməsi İranı alternativ xarici siyasi inkişaf yolları arayışlarna, o cümlədən mövcud regional kollektiv siyasi, iqtisadi və hərbi birliklərə, eyni zamanda yeni birliklərin yaradılmasına sövq edə bilər.

Onu isə xüsusilə nəzərə almaq lazımdır ki, əgər Nadir Şah (1736-1747-cı illər) zamanında irəli sürülən Cəfəriliyin 5-ci məzhəb kimi tanınması təşəbbüsü heç olmasa indi Türkiyə tərəfindən rəsmi olaraq qəbul edilərsə və güclü dəstəklənərsə, əslində, təbii müttəfiq olan bu iki qonşu və qardaş dövlət arasında tarixdən də qaynaqlanan dini, dini-ideoloji və dini-siyasi problemlərin əsaslı şəkildə ortadan qalxması üçün əlverişli şərait yaranar, bu iki böyük regional siyasi gücün öz qüvvə və səylərini birləşdirməsi isə regionda, eyni zamanda qonşu regionlarda (görünən gələcəkdə – qısa və orta müddətdə), sonra da islam dünyasında və bütün dünyada mövcud olan strateji durumun köklü surətdə dəyişməsinə gətirib çıxara bilər (uzun müddətdə və uzaq gələcəkdə).

Çünki Türkiyə və İran arasındakı mövcud problemlərin həlli, ortaq strateji və geopolitik baxışın formalaşdırılması, məhdud milli strateji güclərin və səylərin məqsədyönlü olaraq birləşdirilməsi islam dünyasında inteqrasiya meyllərinin güclənməsinə və yeni inteqrasiya modellərinin yaranmasına, o cümlədən As.B-nin yaradılmasına güclü stimul verəcək.

Nüvə silahına və böyük orduya sahib olan dost və qardaş Pakistan İslam Respublikasının da siyasi gücü, xüsusən də Cənubi Asiyada və Əfqanıstan başda olmaqla, Mərkəzi Asiyada mövcud olan siyasi təsiri və nüfuzu da nəzərə alınmalı və kiçildilməməlidi.

Xüsusən də onun Türkiyə və Azərbaycan Respublikasına təbii müttəfiq olması, potensial strateji müttəfiq kimi baxması, inteqrasiyaya meylli olması[11] müsbət qiymətləndirilməlidir.

Bir sözlə, Pakistan As.B quruculuğunun potensial dəstəkçisi hesab oluna bilər.

Əgər Türkiyə və Pakistan İranla birgə bu geopolitik layihəyə siyasi dəstək verərlərsə onun reallaşması, baş tutması ehtimalı əhəmiyyətli dərəcədə yüksələr.

Ərazisinə və iqtisadi gücünə görə, RF-dən sonra, postsovet məkanının ikinci böyük ölkəsi olan Qazaxıstan Respublikasının da mövcud siyasi gücü, xüsusən də aid olduğu məkanda və Mərkəzi Asiya regionunda gözardı edilməməlidir.

Beləliklə, İq.ƏT üzvü olan Türkiyə, Pakistan, İran və Qazaxıstan xoş niyyət bəyan edərək, ortaya qəti siyasi iradə qoyarlarsa, öz siyasi güclərini və səylərini birləşdirərlərsə As.B-nin yaradılması, ilk növbədə onun yaradılmasına ilkin hazırlıq görülməsi və birliyin təməllərinin atılması üçün böyük siyasi dəstək əldə edilmiş olar.

As.B-nin ümumi, birgə real siyasi gücü isə, təbii ki, birlik yarandıqdan sonra ortaya çıxacaq. Nəzərə alsaq ki, bu birlikdə, elə onun yaradılmasının ilk yarımmərhələsində Türkiyə və Qazaxıstan başda olmaqla bütün türk dünyası, dost və qardaş Pakistanla həmdövlətimiz olan İran, onlarla birlikdə Əfqanıstan və Tacikistan öz siyasi güclərini birləşdirəcəklər və As.B-nin yarandığı halda, bu, siyasi güclərin sadə cəmi olmayacaq, birgə hərəkət edən ayrı-ayrı güclərin sinergiyası nəticəsində, qatlanaraq artmış ortaq bir siyasi güc olacaq.

Ağır, mürəkkəb və çətin vəziyyətdə olan islam dünyasının özü-özünü təşkil etməsinin, içində olduğu mövcud xaosun daxilindən nizam çıxarmasının, ayrı-ayrı olan, hərəkət edən, bəzən bir-birinə qarşı gedən çoxsaylı müsəlman dövlətlərinin öz güclərini və səylərini birləşdirməsinin – ortaya böyük siyasi güc qoymasının zamanı çoxdan çatmışdır.

As.B-nin (gözlənilən) hərbi gücü. As.B-ni yaradacaq dövlətlərin arasında hərbi baxımdan ən güclü olanları Türkiyə, Pakistan və İrandır.

2006-cı ildən başlayaraq 130-dan yuxarı modern ordunun adi quru, hava və dəniz qüvvələrinin gücünü ehtiyatlar, maliyyə və coğrafiya ilə bağlı 50-dən çox müxtəlif amilə əsasən qiymətləndirən “Global Firepower”-ın (GFP) 2017-ci il hesabatına görə, Türkiyə 133 ölkə arasında 8-ci (PowerIndex rating – 0, 2491), Pakistan 13-cü (PowerIndex rating – 0, 3287), İran isə 21-ci (PowerIndex rating – 0, 3933) yerdədir.

İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin canlı hərbi qüvvəsi hazırda cəmi 3 422 515 nəfərdir, onun da 2 002 950-si aktiv, 1 419 565-i isə ehtiyatdadır. As.B-nin İraq, Suriya, Livan və Monqolustan hesabına genişlənməsindən sonra isə onun canlı hərbi qüvvəsi 4 310 790 nəfər (2 431 225-i aktiv, 1 879 565-i də ehtiyatda olan) olacaq.

Buraya İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin strateji ehtiyatları və potensialı, xüsusən də Pakistanın nüvə silahı və raket qüvvələri, İranın nüvə potensialı və raket qüvvələri, Qazaxıstanın Baykonur kosmodromu, eyni zamanda Türkiyə, İran, Pakistan, İraq, Suriya, Əfqanıstan və Azərbaycan ordularının döyüş qabiliyyəti və təcrübəsi də əlavə edilərsə, As.B yarandığı halda meydana nüvə silahına və onu daşıyacaq raket qüvvələrinə, yüksək döyüş qabiliyyətinə və zəngin müasir döyüş təcrübəsinə, ən azı 4 310 790 nəfərlik canlı hərbi qüvvəyə malik olan çox güclü ordu çıxacaqdır.

Buraya gələcək Birliyin geopolitik, geostrateji, geoekonomik və geokültürəl, eyni zamanda siyasi, hərbi, iqtisadi və mədəni sinergik gücünü, bu çoxsaylı amillərin qarşılıqlı əlaqə və təsirinin gücləndirici effektini də əlavə etsək, onda bu hərbi gücün İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin cəmi gücünə nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə çox artacağını da asanlıqla proqnozlaşdıra bilərik.

As.B-nin (gözlənilən) iqtisadi gücü. İq.ƏT-in, üzv dövlətlərin, eyni zamanda gələcək Birliyin ən zəif tərəfi onun iqtisadi gücüdür. Belə ki, Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesabatına görə, 2017-ci ildə İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin nominal ÜDM-lərinin cəmi 1 trln. 913 mlrd. 194 mln. ABŞ dolları olub. Müqayisə üçün qeyd edək ki, bu göstərici dünyanın böyük geopolitik güclərində — ABŞ-da 19 trln. 362 mlrd. 129 mln., AB-də 17 trln. 112 mlrd. 922 mln., Çində 11 trln. 937 mlrd. 562 mln., Hindistanda 2 trln. 439 mlrd. 008 mln., RF-də isə 1 trln. 469 mlrd. 341 mln. ABŞ dolları olub.

Göründüyü kimi, İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin cəmi ÜDM-i yalnız iqtisadi baxımdan öz rəqiblərindən açıq ara ilə geridə qalan RF-nin nominal ÜDM-ni üstələyir. Ancaq hər halda birini də olsa, üstələyir.

Onu da qeyd edək ki, Birliyin genişlənmə potensialını – “Böyük As.B”-ni nəzərə alsaq, bu günkü rəqəmlərlə bu göstərici 2 trln 246 mlrd. 881 mln. ABŞ dolları olar və o, demək olar ki, Hindistanı yaxalayar. Burada da 2017-ci ildə nominal ÜDM-i artaraq 192 mlrd. 660 mln. ABŞ dollarına çatan İraqı xüsusi qeyd etmək lazımdır.

Yaradılacaq As.B-nin gözlənilən iqtisadi gücü qiymətləndirilərkən onun böyük, gənc və dinamik insan ehtiyatları ilə bərabər zəngin təbii ehtiyatları, xüsusilə enerji ehtiyatları da nəzərə alınmalıdır.

ABŞ Enerji İnformasiya Administrasiyasının (U.S. Energy Information Administration) məlumatına əsasən, 2017-ci ilin əvvəlində As.B-yə üzv olması nəzərdə tutulan dövlətlərin təsdiq olunmuş neft ehtiyatları cəmi 342 mlrd. 388 mln. barel olub. Bu da dünyanın təsdiq olunmuş ümumi neft ehtiyatlarının (1 trln. 726 mlrd. 685 mln. barel ) təqribən 1/5-ni (19,83%) təşkil edir.

ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (The CIA World Factbook) 2016-cı ilədək olan son məlumatlarına əsasən, As.B-yə üzv olması nəzərdə tutulan dövlətlərin təsdiq olunmuş təbii qaz ehtiyatları isə cəmi 53 trln. 341 mlrd. 664 mln. m3 olub. Bu da ümumdünya ehtiyatlarının (205 trln. 340 mlrd. m3) 1/4-indən çoxunu (25,98%) təşkil edir (2 №-li cədvələ bax).

Cədvəl № 2

As.B-nin iqtisadi gücü qiymətləndirilərkən bu geopolitik məkanın Avrasiyanın enerji, nəqliyyat və ticarət yollarının mərkəzi qovşağını içinə aldığını, bu sahələrdə yeni regional və transregional layihələrin həyata keçirilməkdə və planlaşdırılmaqda olduğunu da xüsusi qeyd etmək lazımdır.

Təbii ehtiyatlarla, xüsusilə enerji ehtiyatları ilə çox zəngin olan, Avrasiyanın enerji, nəqliyyat və ticarət yollarının mərkəzi qovşağını içinə alan bu geopolitik məkanda güc boşluğunun olması göründüyü kimi çox təhlükəlidir. Çünki bu durum, qoruyacaq gücü olmayan böyük zənginliyin varlığı digər böyük geopolitik gücləri buraya müdaxilə etməyə “təşviq edir” – “çağırır”.

Onu da xüsusi olaraq qeyd edək ki, siyasi və hərbi sahədə olduğu kimi, iqtisadi sahədə də sinergiya öz işini görəcək. İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin iqtisadi güclərinin birləşdirilməsi, onların qarşılıqlı iqtisadi əlaqə və təsirlərinin gözlənilən gücləndirici effekti genişlənmiş As.B-nin qısa zamanda Hindistanı geridə qoyacağını, RF-dən isə çox irəliyə çıxacağını söyləməyə əsas verir.

Burada As.B-nin yaradıldığı halda, müsəlman dünyasının hazırda içində olduğu xaosdan çıxacağını və nizama girəcəyini də unutmamaq lazımdır.

İq.ƏT üzvü olan müsəlman dövlətləri, xüsusən də onların hakim elitaları sürətli inkişafın, o cümlədən sosial-iqtisadi inkişafın əsasında demokratiya və azadlığın, elm, təhsil, texnologiya, innovasiya və mədəniyyətin durduğunu da unutmamalıdır.

As.B-nin (gözlənilən) mədəni gücü. As.B-yə daxil olacaq dövlətlərin hamısı (sonradan daxil olması nəzərdə tutulan Monqolustan istisna olmaqla), onların xalqları ümumbəşəri inkişafa böyük töhfələr vermiş olan islam sivilizasiyasına aiddir. As.B coğrafi-mədəni, dini-mədəni baxımdan qərbdə və şimalda xristian dünyası ilə, şərqdə isə buddist aləmilə qonşu olacaq.

As.B-yə daxil olacaq dövlətlərin sivilizasiya, dini-mədəni birliyi, ümumi tarixi keçmişə və tarixi-mədəni inkişafa sahib olması, bütövləşəcək ümumi coğrafiyanı – siyasi, iqtisadi, hərbi və mədəni coğrafiyanı paylaşması, geniş mədəni inkişaf baxımından əldə etdikləri bütün maddi və mənəvi nailiyyətlər Birliyin (gözlənilən) təməl mədəni gücünü təşkil edəcək.

Ümummədəni inkişafda Birliyə nisbi üstünlük verəcək islam düşüncəsi, əxlaqı və mənəviyyatı onun ümumi mədəni inkişafının əsas stimulverici mənəvi – mənəvi-əxlaqi, mənəvi-ruhi və mənəvi-psixoloji ünsürlərindən olmalıdır.

Dünyanın, eyni zamanda Avrasiyanın digər böyük geopolitik güclərilə müqayisədə ümumi mədəni inkişaf sahəsində, xüsusən də sosial-mədəni, elm, təhsil, texnika və texnologiya sahəsində olan gerilik də mütləq nəzərə alınmalıdı.

Dünyanın başlıca ümummədəni inkişaf meylləri daima izlənməli, tarixi və bugünkü təcrübəsi – inkişafa şərait yaradan, səbəb olan, əsas verən, xidmət edən qabaqcıl nə varsa hamısı öyrənilməli, mənimsənilməli və zaman və məkan amilləri nəzərə alınmaqla tətbiq edilməlidi.

Birlik müsəlman dünyasının (X-XII əsrlər) və Avropanın İntibah dövrünü (XIV-XVI əsrlər)[12], eyni zamanda müsəlman dünyasının tarixi-mədəni inkişaf prosesində, xüsusən də Sənayeləşmə dövründə, eləcə də müasir dövrdə geri qalmasının səbəblərini obyektiv, hərtərəfli və dərin araşdırmalı, analiz etməli, qiymətləndirməli, lazımi nəticələr çıxarmalı və nə qədər acı olsa da, tarixdən dərs almalıdır.

As.B-nin mədəni, o cümlədən sosial-mədəni inkişaf sahəsində birgə böyük həmlələrə, ciddi səylərə və sıçrayışlara ehtiyacı vardır. Unudulmamalıdır ki, mədəni üstünlüyünü təmin edə bilməyən hər hansı bir dövlət və ya dövlətlər birliyi ümumi üstünlüyünü də, xüsusən də uzunmüddətli olaraq, təmin edə bilməz. Əslində, As.B-nin yaradılması, inkişafı və genişləndirilməsi bunu zəruri tələbə – imperativə çevirəcəkdir. Çünki əks təqdirdə o, rəqabətdə olacağı digər mədəni böyük geopolitik güclərdən, onların əldə etdiyi nailiyyətlərdən və onların məhsullarından asılı vəziyyətdə qalmaqda davam edəcək, üstünlük əldə etməsi bir tərəfə, heç müstəqil belə ola bilməyəcək.

Açıq şəkildə görünür ki, islam dünyasının ikinci bir intibah dövrünə zəruri tarixi ehtiyac vardır. Yaradılması nəzərdə tutulan As.B-nin bu tarixi ehtiyacı ödəyə bilməsi üçün yetərli ümumi potensialı olacaqdır. Başlıca məsələ, bu strateji hədəfə çatmaq üçün Birliyin məhdud ümumi potensialından (ümumiyyətlə, konkret olan hər bir potensial məhduddur) tam səmərəli və effektli istifadə etmək sənəti nümayiş etdirmək – As.B strategiyası çərçivəsində onun müasir tələblərə tam cavab verən səmərəli və effektli elmi və mədəni inkişaf strategiyasını işləyib hazırlamaq və bu strategiyanı məqsədyönlü, ardıcıl mərhələli və davamlı olaraq həyata keçirməkdir. Bu zaman siyasi liderlik, iradə və qətiyyət nümayişi xüsusi önəm kəsb edəcəkdir.

Təbii ki, digər sahələrdə olduğu kimi, mədəni sahədə də sinergiya – As.B-yə üzv olan dövlətlərin qarşılıqlı əlaqə və təsirinin gücləndirici effekti Birliyin mədəni gücü, nüfuzu və təsirini əhəmiyyətli dərəcədə artıracaqdır.

As.B-nin görünən perspektivləri

Avrasiyada, xüsusən də onun qəlbi hesab edilən Hartlənddə ABŞ, AB, RF, Çin və Hindistan kimi amansız rəqabətdə olan böyük geopolitik güclərin arasında yeni bir böyük gücün doğuşu, heç şübhəsiz, çox çətin, ağrılı, sancılı, problemli və böyük ehtimalla, qanlı olacaqdır.

Mövcud dinamik dəyişən mürəkkəb və çətin strateji və geopolitik şəraitdə bu böyük geopolitik layihənin həyata keçirilməsi – As.B-nin yaradılması ilk növbədə:

– islam dünyasının, o cümlədən İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin, onların elitalarının, xüsusən də hakim elitalarının mövcud strateji və geopolitik şəraitə, onların başlıca inkişaf meyllərinə, eyni zamanda çoxsaylı, çoxyönlü və müxtəlif səviyyəli təhlükələrinə adekvat reaksiya verib-verəməyəcəyindən;

– verəcəkləri halda, praktiki olaraq, adekvat davranıb-davranamayacaqlarından;

– ortaya qəti milli və siyasi, eyni zamanda ortaq siyasi iradə qoyub- qoyamayacaqlarından;

– bir sözlə, tarixin axışını düzgün oxuyub, onun çağırışlarına uyğun cavab verib-verəməyəcəyindən asılı olacaq.

Unudulmamalıdır ki, böyük işlərin hesabı da böyük olur. Böyük ideyaları ancaq böyük millətlər, dövlətlər və liderlər həyata keçirə bilər. Tarix müsəlmanları, müsəlman dövlətlərini, onların elitalarını, xüsusən də hakim elitalarını yenidən səhnəyə dəvət edir. Onların öz böyüklüklərini, əgər həqiqətən varsa, bir daha yenidən göstərmələrinin zamanı çoxdan çatmışdır.

Bir də unudulmamalıdır ki, güc birlikdədir!

Birliyin yaranmasına kimlər əngəl törətməyə çalışacaq?

Gözlənilən başlıca geopolitik problemlər və maneələr. Mövcud strateji və geopolitik şərait mürəkkəb və ağır olduğundan, dinamik dəyişdiyindən, xüsusən də qlobal və regional geopolitik qarşıdurma həlledici mərhələyə daxil olduğundan (2014-cü ilin Ukrayna böhranından sonra), bu səbəbdən geopolitik rəqabət amansız xarakter aldığından, təbii ki, qarşıya bir çox ciddi geopolitik problemlər və maneələr çıxacaqdır. Burada yalnız onların ən başlıca olanlarına toxunacayıq.

Gözlənilən başlıca xarici problemlər və maneələr. As.B-nin yaradılması və tutacağı geopolitik mövqe ilə bağlı olaraq ortaya çıxa biləcək, gözlənilən ən başlıca xarici problem də elə dünyanın bu mövcud böyük geopolitik gücləri – ABŞ, Rusiya, Çin, Avropa Birliyi və Hindistan olacaq. Gözlənilən ən başlıca maneələr də elə onların yaradacağı süni əngəllər olacaq.

Başda ABŞ və RF olmaqla dünyanın rəqabətdə olan bütün bu böyük geopolitik gücləri, təbii olaraq, nəinki yeni bir böyük gücün ortaya çıxmasında maraqlı olmayacaqlar, bütün güclərilə onun yaranmasına mane olmağa çalışacaqlar, hətta öz aralarında böyük rəqabətin olmasına baxmayaraq, bu məsələdə, xüsusən də ilk dövrdə, bir-birilə əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq edəcəklər, lazım gəldikdə isə bəziləri keçici və ya qalıcı ittifaqlar quracaqlar.

Ona görə də Asiya Birliyinin yaradılması, inkişafı və genişləndirilməsi strategiysı, onun əsasında da siyasəti işlənib hazırlanarkən və həyata keçirilərkən digər strateji sənədlərə və onların reallaşdırılmasına qoyulan tələblərlə bərabər, bütün bunlar, xüsusən də:

– Asiya Birliyinin Avrasiyanın və dünyanın böyük geopolitik gücləri arasında mərkəzi mövqe tutacağı;

– ikili geopolitik təbiətə – həm Hartləndə xas tellurokratik təbiətə, həm də Rimləndə – sahil qurşağı qövsünə, yəni sahil dövlətlərinə xas olan yarımtalassokratik təbiətə malik olacağı;

– müasir dövrdə geopolitik mövqe və güc dedikdə, yalnız klassik quru və su məkanlarının nəzərə alınmadığı, eyni zamanda onların əhəmiyyətinin qismən azaldığı;

– Yer səthinin tamamını əhatə edən hava məkanının, xüsusən də sonsuzluğadək strateji dərinlik qazandıran kosmik məkanın və müəyyən mənada fiziki dünyanın virtual nüsxəsi olan, virtual da olsa reallığa çevrilən, artıq digər məkanlar kimi hərb meydanı hesab edilən kiberməkanın[13] da nəzərə alındığı, bu “yeni” (hava-kosmik) və “ən yeni” (kiber) məkanların əhəmiyyətinin isə əksinə, artdığı;

– yüksək səviyyəli təhlükələr də daxil olmaqla, müxtəlif səviyyəli, çoxsaylı və çoxyönlü təhlükələrin qarşıya çıxacağı, bu (çox) böyük işin ağır hesab(lar)ının ola biləcəyi də nəzərə alınmalı və aşağıda göstərilən zəruri addımlar atılmalıdır:

1. Birliyin qurucuları, xüsusən də onun aparıcı dövlətləri – Türkiyə, İran, Pakistan, Qazaxıstan və onların liderləri bu məsələyə çox ciddi ilkin hazırlıq görməli, öncə bütün bunları da nəzərə almaqla, qeyd edildiyi kimi, birgə ortaq geopolitik inkişaf strategiyasını – Asiya Birliyinin yaradılması, inkişafı və genişləndirilməsi strategiysını, onun əsasında da siyasətini işləyib hazırlamalı, ardınca da həyati əhəmiyyətli bu böyük geopolitik layihəni qətiyyətlə, məqsədyönlü, ardıcıl mərhələli və davamlı olaraq həyata keçirməlidirlər.

2. Onlar mütləq nəzərə almalıdırlar ki, dünyada, xüsusən də Avrasiyada ancaq böyük geopolitik güclər (ABŞ, AB, RF, Çin və Hindistan kimi) geopolitik subyekt və oyunqurucu ola bilərlər. Buna görə də amansız rəqabətdə olan bu böyük geopolitik güclərin sırasına qatılmaq istəyirlərsə ilk növbədə birləşməli, böyük geopolitik gücə çevrilməli və ortaya böyük güc qoymalıdırlar.

3. Onlar dünya birliyinə, xüsusən bu böyük güclərə çatdırmalıdırlar ki, yeni dünya nizamının yaradıldığı, onun çox ağrılı və qanlı keçdiyi, geopolitik qarşıdurmaların həlledici mərhələyə daxil olduğu, xüsusən də bu regionlarda və region dövlətlərində sülhün, sabitliyin və təhlükəsizliyin pozulduğu, milli dövlətlərin çök(dürül)məyə başladığı və beynəlxalq terror təşkilatları başda olmaqla, qeyri-dövlət aktyorların meydan suladığı bir dövrdə bu prosesin aparılması – Asiya Birliyinin yaradılması qlobal, regional və lokal miqyasda sülhə, sabitliyə və təhlükəsizliyə xidmət edəcəkdir.

4. Onlar çoxqütblü yeni dünya nizamı tərfdarı olan böyük güclərlə xüsusi iş aparmalı və bu yeni böyük gücün (As.B-nin) yaradılmasının məhz çoxqütblü yeni dünya nizamının yaradılmasına xidmət edəcəyini ətraflı – geniş və dərin izah etməlidirlər.

5. Onlar eyni zamanda Avrasiyanın yerli böyük güclərinə (AB, RF, Çin və Hindistan) izah etməlidirlər ki, xarici, “yad” supergücdənsə, yeni olsa da, yerli, “doğma” böyük güc yaxşıdır. Çünki əks halda, ya bu böyük geopolitik boşluğu, böyük ehtimalla, supergüc dolduracaq, ya da bura uzunmüddətli, yayılmağa və genişlənməyə meylli qeyri-sabitlik – böyük təhlükə mənbəyi olacaq.

6. Bu böyük geopolitik layihəyə qarşı çıxan güclərə bildirilməlidir ki, mövcud geopolitik durum və onun başlıca inkişaf meyyləri nəzərə alınarsa, istənilən halda bu “çəkici layihə”nin – As.B-nin yaradılmasının təbii tərəfdar(lar)ı, potensial və ya operativ-taktiki müttəfiq(lər)i olacaq, onsuz da Birliyin yaradılmasına qarşı daha sərt çıxan güclə və ya güclərlə rəqabətdə olan digər böyük güc və ya güclər ona dəstək verməli olacaq, çünki getdikcə daha da mürəkkəbləşəcək və kəskinləşəcək geopolitik durum bunu onlardan tələb edəcək. Belə ki, güzəştsiz, amansız rəqabətdə olan hər bir gücün başqa bir böyük gücün dəstəyinə ehtiyacının yaranacağı qaçılmaz olacaq.

7. Bu səbəbdən Asiya Birliyinin qurucularının geopolitik manevr imkanı olacaq və onlar strateji güclərini, zaman və məkanı düzgün qiymətləndirməli və öz güclərindən uyğun zamanda və uyğun yerdə çox çevik, maksimum səmərəli və effektli istifadə etməlidirlər.

8. As.B-nin yaradılması prosesində liderliyin, siyasi iradənin, qətiyyətin, məqsədyönlülüyün, ardıcıllığın və davamlılığın əhəmiyyəti xüsusi nəzərə alınmalı, tərəddüd edilməməlidir.

As.B-nin qurucuları bu həlledici, problemli, neqativ xarici geopolitik amili mütləq nəzərə almalı, ilk növbədə Birliyin sürətlə “suveren – toxunulmaz geopolitik güc”ə çevrilməsi haqqında düşünməlidir.

Bu da As.B-nin inkişaf etdirilmiş strateji potensiala, ilk növbədə kütləvi qırğın silahlarına və onların daşıyıcılarına malik olan strateji hücum (yetərli səviyyədə strateji çəkindirmə potensialı əldə edə bilməsi – aktiv strateji müdafiə siyasəti apara bilməsi üçün) və effektli HHM və RHM sistemlərinə malik olan strateji müdafiə qüvvələrinə sahib olmasını tələb edir. Çünki qarşısında olacaq böyük geopolitik güclərin hamısı, bu və ya başqa inkişaf səviyyəsində olsa da, belə strateji potensiala sahibdir.

Burada əsas məsuliyyət və iş ilk növbədə As.B-nin əsas qurucularına, xüsusən də nüvə və raket texnologiyasına, kosmosu mənimsəmə təcrübəsinə sahib olan Pakistan, İran, Türkiyə və Qazaxıstanın üzərinə düşəcəkdir.

As.B-nin yaradılması ilə bağlı olaraq ortaya çıxa biləcək, gözlənilən bir başlıca xarici problem də bəzi postsovet respublikalarının hazırda Avrasiya İqtisadi Birliyinin (AİB, Qazaxıstan və Qırğızıstan) və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistan) üzvü olması olacaq. Çünki o halda ortaya, qaçılmaz olaraq, belə bir sual çıxacaq: nisbətən yeni müstəqil olan və əsasən RF-nin strateji və geopolitik təsiri altında olan bu dövlətlər eyni zamanda As.B-yə necə üzv ola biləcəklər?

Birincisi, nəzərə almaq lazımdır ki, ortaq maraqlar əsasında birliklərarası – As.B ilə AİB, eyni zamanda AMTT ilə KTMT arasında qarşlıqlı faydalı dialoq, əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq qurula bilər. Və sözsüz ki, bu hər iki tərəfin də maraqlarına cavab verər.

İkincisi, eyni zamanda hər iki birliyin üzvü olan həmin dövlətlər, xüsusən də Qazaxıstan bu halda birliklərarası körpü rolu oynaya, vasitəçi ola və birliklərarası qarşılıqlı faydalı normal münasibətlərin qurulmasına yol aça bilərlər.

Üçüncüsü, birliklərarası maraqların toqquşması halında, təbii ki, strategiyanın üç təməl amili – güc, zaman və məkan nəzərə alınmaqla, hər bir üzv dövlət öz milli, strateji və geopolitik maraqlarını rəhbər tutaraq tərəfini seçə bilər.

Gözlənilən başlıca daxili problemlər və maneələr. As.B-nin yaradılması ilə bağlı olaraq ortaya çıxa biləcək, gözlənilən ən başlıca İq.ƏT daxili problem isə teokratik İran İslam Respublikası, gözlənilən ən başlıca maneələr də elə ondan qaynaqlanan süni əngəllər ola bilər. Çünki öncə də qeyd edildiyi kimi, İran bu birlik quruculuğunun başlıca – həlledici mənfi və ya riskli daxili amilidir. İran İslam Respublikasını, onun aqressiv, ekspansionist xarici siyasət aparan teokratik rejimini birlik quruculuğuna yönəlik başlıca daxili potensial təhdid də adlandırmaq olar.

Eyni zamanda o da qeyd edilməlidir ki, mövcud regional geopolitik, geostrateji və hərbi-siyasi durum və onun başlıca inkişaf meylləri:

– ABŞ-ın öz yeni milli təhlükəsizlik strategiyasında və hərbi doktrinasında İranı düşmən elan etməsi, İsrail və Körfəz ölkələri başda olmaqla, ona qarşı geniş koalisiya yaratması;

– ABŞ liderliyindəki antiiran koalisiyasının İranın regionda aqressiv siyasət aparmasından, genişlənməsindən, öz nüfuz və təsirini artırmasından ciddi şəkildə narahat olması və müvafiq olaraq qarşı addımlar atmağa başlaması;

– ABŞ-ın İranla imzalanan nüvə anlaşmasını məqsədyönlü şəkildə təftiş etməyə başlaması, anlaşmadan çıxmaq niyyətində olması, ona qarşı yeni sanksiyalar tətbiq etməyə və daxili işlərinə müdaxilə etməyə başlaması;

– Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ başda olmaqla, sünni ərəb ölkələrinin ona qarşı açıq düşmən mövqeyi tutması;

– onların Yəmən, Suriya, İraq, Bəhreyn və d. ölkələrdə İranla qarşı-qarşıya gəlməsi və toqquşması, vəkalət müharibələrinə girməsi;

– böyük qlobal (ABŞ, RF və Çin) və regional (Türkiyə, İran, İsrail və Səudiyyə Ərəbistanı) güclərin qatıldığı Suriya böhranının yeni – təhlükəli mərhələyə daxil olması, yayılma riskinin artması;

– ABŞ, İsrail və Səudiyyə Ərəbistanının İran məsələsini gündəmə gətirməsi;

– bir sözlə, regional geopolitik, geostrateji və hərbi-siyasi durumun kəskinləşməsi, İran ətrafında əlverişsiz, təhlükəli geopolitik, geostrateji və hərbi-siyasi durumun yaranması və getdikcə pisləşməsi, xüsusən də təklənməsi ehtimalının artması onun Birliyin yaranması ilə bağlı mövqeyini müsbət istiqamətdə dəyişə bilər.

O da nəzərə alınmalıdı ki, mövcud regional durumun və İran ətrafında yaranmış əlverişsiz şəraitin göstərilən bu istiqamətlərdə pisləşməsinin güclənərək davam etməsi, eyni zamanda ABŞ-ın yanlış regional siyasət aparmağa, xüsusən də İranla yanaşı Türkiyə və Pakistanı da hədəf almağa davam etməsi nəinki İran rejiminin As.B-nin yaradılması ilə bağlı mövqeyini dəyişə, hətta onu Birliyin qızğın tərəfdarına çevirə bilər.

Bu səbəblə, Birliyin yaradılması prosesində strateji hədəflərə nail olmaq üçün yarana biləcək belə əlverişli operativ-taktiki durumlar və fürsətlər də, realpolitikanın və siyasi praqmatizmin tələblərinə uyğun olaraq, həssaslıqla nəzərə alınmalı, qiymətləndirilməli və istifadə edilməlidir. Bu da Birlik qurucularından məqsədyönlü, adekvat çevik addımların atılmasını tələb edəcəkdir.

As.B-nin geopolitik inkişaf perspektivləri. As.B strategiyasının uğurla həyata keçirildiyi təqdirdə, qarşıya qoyulan əsas strateji hədəflərə və başlıca strateji məqsədə uyğun olaraq, Birlik öz geopolitik inkişafında şərti olaraq bölünmüş aşağıdakı inkişaf mərhələlərindən:

– Birliyin yaradılması, ilkin geopolitik potensial əldə etməsi –“oyunpozucu və çəkindirici” böyük geopolitik gücə çevrilməsi;

– Birliyin əsas(lı) geopolitik potensiala sahib olması – “suveren – toxunulmaz” böyük geopolitik güc olması;

– və Birliyin inkişaf et(diril)miş geopolitik potensial əldə etməsi – “oyunqurucu və (qlobal və regional geopolitik inkişafa) yönverici” böyük geopolitik gücə və ya güclərdən birinə çevrilməsi mərhələsindən keçməlidi.

As.B-nin yaradılması, inkişafı və genişləndirilməsinin üçüncü mərhələsində dünyanın ən böyük ada dövləti, Çənubi-Şərqi Asiyanın ən böyük dövləti, eyni zamanda iqtisadi gücünə (nominal ÜDM-i 1 trln. 10 mlrd. 937 mln. ABŞ dolları, BVF, 2017-ci il ), əhalisinə (261,1 mln., DB, 2016-cı il) və canlı hərbi qüvvəsinə (975 750, GFP, 2017-ci il) görə ən böyük müsəlman dövləti olan İndoneziya başda olmaqla, digər müsəlman dövlətləri də Birliyə üzv ola bilər.

Talassokratik güc olan İndoneziyanın Birliyə daxil olması ilə As.B geopolitik təbiətinə, mahiyyətinə və xarakterinə görə tam keyfiyyətli kompleks bir gücə – eyni zamanda tellurokratik (quru), talassokratik (dəniz) və sahil (hibrid) gücünə çevriləcəkdir.

İndoneziya ilə bərabər Malayziyanın da Birliyə daxil olması ilə As.B Hind-Sakit okean regionunda çox mühüm strateji əhəmiyyət daşıyan Malakka boğazına əsasən nəzarət[14] imkanı da əldə edərdi.

Onu da qeyd edək ki, As.B-nin çevik, səmərəli və effektli hərəkət edə bilməsi, geopolitik nəzarət, hərəkat və manevr məkanının genişləndirilməsi üçün Birlikdə üzvlüklə bərabər müşahidəçi, dialoq tərəfdaşı, əməkdaş, tərəfdaş və s. kimi institutlar da yaradılmaldır.

Bu zaman, təbii ki, Dünya Adasına və kritik əhəmiyyətli Atlantik-Hind okeanı keçidlərinə nəzarət baxımından Misir, Sudan, Somali, Cibuti və Yəmən kimi kritik strateji əhəmiyyət kəsb edən Afrika ölkələri də unudulmamalıdır.

Nəticə

1. Böyük geopolitik gücə çevrilmə niyyətində olan İq.ƏT üzvü dövlətlər ilk növbədə:

– mövcud qlobal və regional strateji və geopolitik durumu birgə analiz edib qiymətləndirməli;

– dünyadakı mövcud duruma və onun inkişaf perspektivlərinə yönəlik ortaq strateji və geopolitik baxış formalaşdırmalı;

– kollektiv strateji müttəfiqliyin və geopolitik birliyin yaradılmasının ideya-nəzəri və siyasi əsaslarını – ortaq perspektiv inkişaf strategiyasını (uzunmüddətli, hərtərəfli və dərin) və birgə ümumi geopolitik inkişaf strategiyasını və siyasətini işləyib hazırlamalı;

– bu zaman üzv dövlətlərin milli, geopolitik və ümumi ortaq maraqları əsas götürülməli;

– bu strategiya və siyasət aydın, dəqiq və məqsədyönlü olmalı – As.B-nin “oyunqurucu və (qlobal və regional geopolitik inkişafa) yönverici” böyük geopolitik gücə və ya güclərdən birinə çevrilməsinə hesablanmalı;

– maksumum səmərəli və effektli olmalı, yəni, bütün məhdud milli resurslardan tam səmərəli və effektli istifadə edilməli;

– strategiyanın əsas amilləri olan (mövcud) güc, zaman və məkan amillərini, xüsusilə, üzv dövlətlərin milli strateji güc və resurslarının həm təkbaşına, həm də birgə yetərsiz olduğunu, yeni dünya nizamı və yeni beynəlxalq münasibətlər sistemi quruculuğunu, qlobal və regional səviyyədə dinamik dəyişən strateji durumu, eyni zamanda mövcud geopolitik durumu və onun mümkün inkişaf perspektivlərini xüsusi həssaslıqla nəzərə almalıdı.

2. İq.ƏT üzvü olan dövlətlərin birgə ümumi geopolitik inkişaf strategiyası – As.B strategiyası və siyasəti aydın məqsədyönlü, tam səmərəli və effektli olmalıdı.

3. As.B strategiyası və siyasəti qəti və sarsılmaz kollektiv siyasi iradəyə söykənməli, məqsədyönlü, sistemli, ardıcıl mərhələli və davamlı olaraq tərəddüdsüz həyata keçirilməlidi.

Bu strategiya və siyasət həyata keçirilərkən onun işlənib hazırlanmasında diqqət edilən, nəzərə alınan və xüsusi həssaslıq göstərilən bütün amillərə daha diqqətlə, ehtiyatla və həssaslıqla yanaşılmalıdır.

4. As.B-nin yaradılmasının ilkin hazırlıq mərhələsinin əsas hədəfi – Gömrük İttifaqının, Azad Ticarət Zonasının yaradılması və iqtisadi infrastrukturun sıx inteqrasiyası yolu ilə İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının inkişaf etdirilməsi və TC, İİR, Pakistan, AR və İraq arasında müdafiə və təhlükəsizlik paktının bağlanması, Antiterror mərkəzinin və Sülhməramlı qüvvələrin yaradılması yolu ilə İq.ƏT üzvü olan dövlətlər arasında müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində strateji tərəfdaşlığın qurulması və qarşılıqlı yardımın təşkili, beləliklə də, Birliyin sağlam təməllərinin atılması üçün ilkin şəraitin və ön şərtlərin hazırlanması olmalıdı.

5. As.B-nin yaradılmasının ikinci mərhələsinin əsas hədəfi – Asiya İqtisadi Birliyinin (As.İB), Asiya İqtisadi Birliyinə üzv dövlətlərin Strateji Tərəfdaşlıq və Qarşılıqlı Yardım Təşkilatının (STQYT) və Asiya Dövlətləri Birliyinin (siyasi birlik) yaradılması ilə Asiya Birliyinin iqtisadi, hərbi və siyasi təməllərinin atılması olmalıdı.

6. Birliyin yaradılmasının üçüncü mərhələsinin əsas hədəfi isə – böyük geopolitik güc olacaq As.B-nin yaradılması, mərhələ-mərhələ inkişaf etdirlməsi və optimal həddədək genişləndirilməsi olmalıdı.

7. Ardıcıl mərhələli As.B strategiyasının əsas hədəfləri:

– öncə Birliyin ilkin geopolitik potensial əldə etməsi – “oyunpozucu və çəkindirici” böyük geopolitik gücə çevrilməsi;

– sonra əsas(lı) geopolitik potensiala yiyələnməsi – “suveren – toxunulmaz” böyük geopolitik güc olması;

– daha sonra da inkişaf et(diril)miş geopolitik potensiala sahib olması – “oyunqurucu və (qlobal və regional geopolitik inkişafa) yönverici” böyük geopolitik gücə və ya güclərdən birinə çevrilməsidir.

Beləliklə, As.B-nin son əsas strateji hədəfi Birliyin “oyunqurucu və yönverici” böyük geopolitik gücə və ya güclərdən birinə çevrilməsi olacaq.

8. As.B strategiyasının başlıca vəzifəsi – Birliyin bu əsas hədəflərinə nail olması, nəhayət, “oyunqurucu və yönverici” böyük geopolitik gücə və ya güclərdən birinə çevrilməsi və beləliklə, başlıca məqsədinə çatması üçün əlverişli geopolitik şəraitin yaradılmasıdır.

9. As.B strategiyasının başlıca məqsədi isə yaradılmış bu əlverişli geopolitik şəraitdə Birliyin yaranacaq yeni dünya nizamında və beynəlxalq münasibətlər sistemində öz layiqli yerini tutmasıdır.

10 yanvar – 22 fevral 2018-ci il

________________________________________

[1] İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı 1985-ci ildə İran, Pakistan və Türkiyə tərəfindən yaradılıb. Hazırda bu üç müsəlman dövləti ilə bərabər Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan və Əfqanıstan da bu təşkilatın üzvüdür.

[2] Sadabad Paktı – hücum etməmək haqqında dördlü pakt 08 iyul 1937-ci ildə Tehranda, Sadabad sarayında Türkiyə, İran, İraq və Əfqanıstan arasında imzalanıb.

[3] Öncəki adı Bağdad Paktı (1955-1959-cu illər) olan CENTO (Central Treaty Organization – Mərkəzi Müqavilə Təşkilatı, 24 fevral 1955-1979-cu illər) – Türkiyə, İran, İraq, Pakistan və Böyük Britaniya arasında imzalanmışdı. SSRİ-nin Orta Şərqdə nüfuz qazanmasını önləməyə yönəlik olaraq qurulan bu pakta – qarşlıqlı müdafiə və təhlükəsizlik təşkilatına ABŞ da müşahidəçi kimi qatılmışdı. Ona NATO-nun regiondakı uzantısı da demək olar.

[4] Sinergiya – iki və daha çox amilin qarşlıqlı əlaqə və təsirinin gücləndirici effekti

[5] John Mackinder 1919-cu ildə nəşr edilən “Demokratik ideallar və faktlar” kitabında Hartləndin – Avrasiyanın “qəlbi”nin Baltik dənizindən Yenisey çayına qədər olan 2500 millik bir sahəni və Şimal dənizindən Qara dənizə və Xəzər dənizinə uzanan bir bölgəni əhatə etdiyini bildirir.

[6] Tellurokratiya (lat. tellūris, tellūs “quru, torpaq, ölkə” + qədim yun. κράτος “hakimiyyət”) – “quru hakimiyyəti” və ya “quru gücü” deməkdir.

[7] Talassokratiya (qədim yun. Θάλασσα “dəniz” və κράτος “hakimiyyət”) – “dəniz hakimiyyəti” və ya “dəniz gücü” deməkdir.

[8] H.C. Makinder, Adriatik dənizindən Şimal dənizinədək bir xətt çəkərək, Avropanı Qərbi və Şərqi Avropa olmaqla iki yerə ayırır.

[9] Qəlbgah – Hartlənd, Avrasiyanın Baltik dənizindən Yenisey çayınadək, Şimal dənizindən Qara dənizə və Xəzər dənizinədək olan böyük ərazisini əhatə edir.

[10] Dünya Adası – Asiya, Avropa və Afrika qitələrindən ibarətdir. Digər qitələr onun peykləridir.

[11] Xatırladaq ki, Pakistan senatının vitse-prezidenti Mir Can Camali hələ 2012-ci ilin yazında Azərbaycana birgə hərbi blok yaratmağı təklif edib. Onun sözlərinə görə, nüvə silahına sahib olan İslamabadın Bakıyla ittifaqı “bütün müsəlman ölkələri alyansının nüvəsi olar”. Pakistan Ermənistanın müstəqilliyini tanımaqdan imtina edib və Azərbaycanın Dağlıq Qarabağa dair mövqeyini dəstəkləyib. Rəsmi Bakı da öz növbəsində Kəşmirlə bağlı olaraq Pakistanla Hindistan arasında yaranmış münaqişədə İslamabadın mövqeyini müdafiə edir.

[12] Adam Metsə görə, Müsəlman İntibah Dövrü X-XII əsrləri əhatə ermiş və Avropa İntibahına (XIV-XVI əsrlər) zəmin yaratmışdır.

[13] NATO-nun 8-9 iyul 2016-cı il tarixində Varşavada keçirilən növbəti sammitində kiberməkanın quru, su və hava məkanı kimi hərb meydanı hesab edilməsi haqqında qərar qəbul edildi.

[14] Çinin Sinqapurla (əhalisinin 74,2% çinli, 13,3% malay, 9,2% tamil, indoneziyalı və s. ) əlaqəsi, ona təsiri və nüfuzu da nəzərə alınmalıdı.

Strateq.az