DİLİMİZİN “TANRI”SI

Cәsarәt ӘLİYEV

Bu yazıda qısaca “Dədə Qorqud” kitabı və onunla bağlı bəzi problemlərdən, dastanın toplum köçü, yoxsa ipək yolunda düşüncə köçüylə yayılmasından, ipək yolunda karvanların həm düşüncə - bilik, musiqi, dastan yaradan, həm də yaradılan hər cür nəsnəni yeriyərək yayan akademiyalar olmasından, dastanda adı çəkilən toponimlərə “Qaraqoc”lu – Qaraqaşlı kənd adlarının da əlavə olunmasının, bu ad altında günümüzə gəlib çıxmış uyğun tayfanın öyrənilməsinin gərəkliyindən, “Dədə Qorqud” söz dünyası və “Tanrı” sözünün anlamından və bəzi başqa nəsnələrdən danışılır.

“Dədə Qorqud” kitabı

“Dədə Qorqud” kitabının əlyazmasını Drezden kral kitabxanasında ilk dəfə tapan alman Yakob Reyske olub (Jakob Reiske, 1774-cü ildə öldüyü güman edilir). Daha sonra, 1802-ci ildə Fleyşer (H. O. Fleischer) “Dədə Qorqud” kitabını Drezden kral kitabxanasının kataloquna salıb (Bu haqda xəbəri yalnız Şamil Cəmşidovda və Süleyman Əliyarlıda gördük). Yalnız bundan sonra …

“Bu görkəmli əsər mənim və dostlarımın uzun qış gecələrini qısaltdı. Biz onu başdan axıra kimi oxuduq, sonra isə yenidən hissə-hissə təkrarladıq. Bu kitabdan öyrəndiklərimizin bizim üçün misli-bərabəri yoxdur... Sizin əsərlərinizin dəyərli xüsusiyyətləri, etibarlılığı və dəqiqliyi mənim Gündoğana dair biliyimin əsasını qoydu...

Sən mənə yalnız Qabusnamə ilə öyüd vermədin,

Həm də, Oğuz kimi məni müdrikliyə yönəltdin”.

Ünlü Hötenin bu sözləri, dövründə heçdə ondan az ünlü olmayan Ditsə yönəlmişdi (H.F.Dits haqqında bu sözlər AzVikipediyada Flora Mustafayevanın yazısına söykəkli hazırlanıb). Bəli, məhz o, Henrix Fridrix fon Diez (1751-1817) “Dədə Qorqud” kitabının Drezden əlyazmasını birinci olaraq araşdırmışdı. O, kitabın bir hissəsini alman dilinə çevirərək 1815-ci ildə “Basatın Təpəgözü öldürməsi” adı altında çap etdirir. Ağır xəstə olan Dits bunu, necə deyərlər, ölüm ayağında etmışdi. İki il sonra isə o, dünyasını dəyişdi.

Yalnız bundan sonra “Dədə Qorqud” kitabı türkologiyada araşdırma mövzusuna çevrilir. Belə deyirik, hansı ki, Nöldeke olmasaydı... Alman Teodor Nöldeke (1836-1930, onun soyadı bəzi Azərbaycan və rusdilli qaynaqlarda yanlış olaraq “Nel’kede”, “Nilken” və həmçinin “Nyolderk” kimi yazılıb) “Dədə Qorqud” kitabının Drezden əlyazmasını 1869-cu ildə almancaya çevirir, amma bəzi nədənlərdən onu çap etdirə bilmir. O, rusiyalı Bartoldla tanış olur və 1892-ci ildə Drezden əlyazmasını ona verir. 1894-1904-ci illərdə V.V.Bartold “Dədə Qorqud” kitabının dörd boyunu ruscaya çevirib çap etdirir. O, 1922-ci ilə kimi kitabı bütövlüklə rus dilinə çevirir. Amma, necə ki Nöldeke əlyazmasını ona vermişdi, o da əlyazmasını və topladığı materialları Həmid Araslıya verir. Bartoldun işlədiyi “Dədə Qorqud” kitabını H.Araslı və M.Təhmasib 1950-ci ildə Bakıda, V.Jirmunski və A.Kononov isə 1962-ci ildə Moskvada çap etdirirlər. 1938-ci ildə H.Araslı və M.Təhmasibin “Dədə Qorqud”u latın qrafikasında çap etdirməsilə keçmiş sovet məkanında, əsasən də Azərbaycanda “Dədə Qorqud” kitabının öyrənilməsi erası başlayır. Dits, Nöldeke, Bartold – bu adlar nəinki unudulmamalıdır, yaxşı olar ki, onların da (hələ yaradılmamış) “Dədə Qorqud” qoruğunda büstü qoyulsun. Onlar olmasaydı “Dədə Qorqud” kitabının varlığından kimin və nəvaxt xəbər tutacağı cavabsız sorğudu.

Doğrudan da, Drezden əlyazması 1916-cı ildə Kilisli Rifet tərəfindən latın qrafikasında Türkiyədə çap edilsə də, sovet sisteminin qapalılığı imkan verməmişdi ki, Azərbaycanda ondan xəbər tutsunlar. Eləcə də, 1950-ci ildə italyan E.Rossi “Dədə Qorqud” kitabının Vatikan əlyazmasını tapmış və italyancaya çevirərək 1952-ci ildə çap etdirmişdi. Biz, bundan da xəbərsiz olmuşuq. Bartold, əlbəttə ki, O. O olmasaydı, bəlli deyil, “Dədə Qorqud” kitabı haqda xəbər bizə nəvaxt çatacaqdı.

Bizə gəlib çıxan və bizim eranın birinci minilliyinin bir neçə erkən yüzilliyinə aid edilən ilkin yazılı qaynağa sevgidən eyforiya getdikcə öz yerini “Dədə Qorqud” kitabının dərindən araşdırılmasna verdi. Üç məsələ araşdirmalarda daha çox diqqət çəkir. Demək olar ki, bütün araşdırmaçılar azacıq fərqlə bir fikirdə birdirlər:

a) Dastanın yazıya köçürülmə vaxtı XV-XVI yüzilliklər, yaranma vaxtı isə X-XI yüzilliklər (yabançı araşdırmaçılara görə) və ya V-VII yüzilliklərdi (bizim araşdırmaçılara görə);

b) “Dədə Qorqud” kitabının Vatikan əlyazmasının dili Osmanlı türkcəsi, Drezden əlyazmasının dili isə Azərbaycan türkcəsidir;

c) Vatikan əlyazmasında cızılan coğrafi yerlər indiki Türkiyə torpaqları, Drezden əlyazmasında olayların baş verdiyi yer indiki Azərbaycan və ovaxtkı (Göycə gölü) Günbatan Azərbaycanıdır.

Bir çox araşdırmaçılar “Dədə Qorqud” dastanının (ayrı-ayrı boyların) türk toplumları arasında geniş yayılmasını əsas götürərək, dastanın Qafqaza gəlmə olmasını və köç edən türkmənlərın özləri ilə gətirməsi kimi qələmə vermişlər. Hansı ki...

Yanaşma

Təkcə araşdırmada deyil, ətrafa, aləmə baxışda görünənin düzgün cızılmasının – tam, dərin görmənin, baxış bucağının böyük rolu var. Məsələn, “Quran”da yazılıb ki, iki gündoğan, iki günbatan var (hansı surədə?). Nə deməkdi? Nüton deyirdi ki, ən çətin nəzəriyyəni də sadə misalla anlatmaq olar. Bax bu, metodologiyada Nüton qaydasıdır. Məsələn, ədəbiyyatçı, dilçi – bir sözlə humanitar bilikləri öyrənənlər atomun diskret ya kəsilməz şüalanması kimi çətin bir problemi anlamaq üçün hökmən heç bəzi fizik və riyaziyyatçıların da yaxşı bilmədiyi operatorların spektral nəzəriyyəsini öyrənməlidirlər? Sadə dillə anlatmaq olmaz? Sözügedən dar bir sahədə peşəkar olmayan kəsə problemləri sadə Nüton qaydasıyla anlatmaq olar. Anlatma və anlama yolları öyrətmədə və öyrənmədə böyük rol oynayır.

Nüton qaydasıyla, yəni sadə dildə, çox problemlərə düzgün ortaq baxış formalaşdırmaq olar. Sadə misalla çətinin aydınlaşdırılması toplumda düzgün, yaxşı mentalitetin – (düşüncədə) saxlanan, az qala hamı üçün eyni olan yaxşı davranış qaydalarının, düşüncə tərzinin yaradılma-sinda böyük rol oynaya bilər.

Biz çalışacağıq ki, görünəni ayırd etməklə, tək-tək halda doğru olanın daha ümumi qanunlardan doğduğunu göstərməklə, ağır araşdırma gərək olan bəzi problemlərə aydınlıq gətirək.

Qayda belədi, həlli axtarmazdan öncə onun varlığını öyrənərlər. Həlli olmayan bir işin dalınca qaçmazlar. Başqa bir nəsnə isə, işə baş qoşan kəsin onu həll etməyə gücü çatacaqmı kimi gərəkli bir sorğudur ki, hər kəs onu öncə özünə verməlidir. Dastan yaranması, bir və çoxlu toplum içərisində gəlişməsi, köçü – miqrasiyası, köçdən-köçə vaxtaşırı dəyişməsi, yenilənməsi, tayfa dövrü yaranan dastanın toplumda el-dövlət dövrü yaşandıqda dəyişikliyə uğraması öyrənilməsi çətin olsa da, yerinə yetirilə bilən bir problemdi. Amma, hansı sorğular cavablana biləndi, hansılar yox, bax bunu aydınlaşdırmaq gərəkdi. Burada da, dastanın bir ədəbi toplu kimi öyrənilməsi və onun köməyilə keçmişin vaxtdan asılı (olayların baş verdiyi dövrdən) irəliyə və (əlyazması tapılandan sonra) geriyə cızılması iki fərqli (düz və tərs məsələ kimi) araşdırma istiqamətidir. Tərs məsələlər - geriyə gedişin öyrənilməsi, yəni dastan vasitəsilə onun yaranma vaxtı, yeri (əgər vaxt və yer haqqında dastanda heç bir xəbər verilməyibsə), onu yaradan toplum(lar)ın vaxta və coğrafi yerə görə gəlişməsinin öyrənilməsi başdan ayağa korrekt olmayan bir problemdir (korrekt – burada riyazi termin kimi işlədilir, korrekt olmayan məsələlər ayrıca bir bilik bölməsidir). Korrekt olmayan problemlər çox nədəndən belə adlandırıla bilər. Onlardan biri, başlanğıc şərtlərdəki azacıq dəyişikliklərin kəskin fərqlənən sonluqlara gətirməsidir. Məsələn, dastanın başlanğıcda Sər-Dəryada yarandığının ehtimal edilməsi bir cür toplum keçmişinə, Dəclə-Fəratda yaranmasını götürmək isə bir başqa cür toplum gəlişməsinə nədən olur. Bu nədiki, çətini həm də odur ki, həm tək canlı gəlişməsinin vaxta görə gedişi, həm də toplum gəlişməsi bir istiqamətlidir və hər bir halı vaxtdan asılı olduğundan bütövlikdə vaxta və xüsusi halda isə vaxt sürüşməsinə görə invariant deyil. Bu o deməkdir ki, hal dəyişməsi bəlli deyilsə heç bir başlanğıc və ya aralıq hala görə öncəki və ya sonrakı halı tapmaq olmaz. Öncəni və sonranı cızan çoxlu olaylar, faktlar bəlli olmazsa hər bir cəhd uğursuz olacaq.

Əgər belədirsə, onda necə olub ki, öyrənmək istədiyi problemin qoyuluşunu bilməyən, həll üçün gərəyincə biliyi olmayan, belə qarmaqarışıq problemin hansı hissəsi haqqında kəsərli söz deyə bilmək imkanı olmasını heç özü üçün də aydınlaşdırmayan insanlar “Dədə Qorqud” kitabı əsasında Azərbaycan türklərinin (ümumiyyətlə türklərin) etnogenezi kimi ağır problemin həllində söz yiyəsinə çevriliblər, həm dil, həm ədəbiyyat, keçmiş və hətta etnogenez haqqında söz deməyi özləri üçün su içimək kimi bir iş biliblər. Bəlkə də heç ağıllarına belə gəlməyb ki, onların indiki Azərbaycan torpaqlarında yaşayan türklərin Sır-Dəryadan sürüb gəlmələri fikri, elmi-siyasi terror vasitəsi kimi keçən yüz illiyin otuzuncu illərində – stalin dönəmində azərbaycanlıların gəldikləri yerlərə, geriyə, Orta Asiyaya qaytarılması məsələsi üçün baza rolunu oynayıb və qırxıncı illərin sonunda qismən yerinə yetirilib (1948-ci ildə azəri türkləri indiki Ermənistandan indiki Azərbaycan torpqlarına köçürülüb, əslində 1988-ci il köçü də, qismən bu ideologiyaya söykənib). Hətta Orta Asiyadan buralara köç doğru olmuş olsa belə, ortada olan odur ki, bu konsepsiya azərbacanlılara qarşı siyasi-fiziki terror alətinə çevrilib.

Ona görə, anladığmız və edəbiləcəklərimizin çərçivəsində bəzi məsələlərə (sözsüz düzdü deyimindən çox uzaq olan) baxışımızı ortaya qoyuruq.

Köç

“Dədə Qorqud”un Drezden variantını öyrənərkən olayların baş verdiyi torpaqlarda (indiki Azəbaycan və Türkiyə, bununla demək olar ki, hamı razılaşır) yaşayanların köçəri olması haqda bir sıra araşdırmaçıların fikri bizim bəzi araşdırmaçılarda razılıq, bir başqa qismində isə çox güclü qıcıq oyadıb. Siz buralara gəlməsiniz deyimi başqalarının dilində ittiham aktı kimi səslənir və təbii olaraq psixoloji diskomfort yaratmaqla köçəri kəlməsində görünməyən, amma yeri gələndə qabardılan aşağılayıcı nəyinsə olmasını vurğulayır.

Belə köçün varlığı haqqında peçəkar olmayanların fikri, heç bir fakta söykənməyən, söz quramasından uzağa getməyən, əslində dastanın köməyilə indiki Azərbaycan və Türkiyə türklərinin etnogenezi probleminin həllinə doğru olmayan yanaşmadı. Onların gəldiyi nəticəni, bir-birindən az fərqlə, V.M. Jirmunskinin bu sözlərilə cızmaq olar (qaraltma bizimdir, o kursivdə vurğulamadı, qalan hallarda isə əlavə): “(IX-XIV yüzilliklərdə)... oğuzlar Orta Asiyadan, Sır-Dəryadan və Aral gölü ətrafından gələrək ... səlcuq nəslindən olan sultanların başçılığı altında İranı, Zaqafqaziyanın cənub hissəsini və demək olar ki, bütün Kiçik Asiyanı tutdular. Daha sonra Suriya, İraq və Yəmən alındı. ... oğuz yürüşünün nəticəsində Azərbaycan (?) və Anadolunun türkləşməsi (?) baş verir. (sonra) Monqol yürüşü (1225-1258) Səlcuq dövlətinin dağılmasına gətirir. Ön Asiyada monqol hökmranlığının süqutundan sonra oğuz köçəri tayfaları Zaqafqaziyanın və Kiçik Asiyanın oturaq (!) əhalisi arasında yerləşərək, türkmənlərin “Qaraqoyunlu” və “Ağqoyunlu” tayfa ittifaqlarını yaradırlar. ... oğuz tayfalarının əsas paytaxtı XIV əsrdə Dəclə (!) çayının yuxarı axarında olan Amid şəhəri (indiki Diyarbəkir) idi. Qaraqoyunlu türkmənlərinin paytaxtı əvvəllər Van gölünün şimalında imiş..”

Belə “tarixbazlıq” xəstəliyi çoxlarına yoluxub və bəzi araşdırmaçılar da qurama düşüncə (yaxşı halda intuitiv) oyunlarını keçmişi araşdırma kimi qələmə veriblər. Bəli də, maa belə gəlirki... (Bəlkə hansı gərəkdən deyilməsindən asılı olmayaraq bu ma – ya yaxşı-yaxşı baxaq. Qayıdacağıq.)

Görən araşdırmaçılar belə araşdırma yollarını harada öyrəniblər? İndi danışacağımız ədəbi bəzəmə deyil, baş vermiş olaydı. Çoxdanın söhbətidi: Qapı döyüldü. Açdım. Üç kəsdən biri digərini göstərib - kooperativin yeni sədridi - dedi. Binaya telefon çəkilişindən ötrü gəlmışık söyləyib əlindəki yazılı kağızı mənə sarı uzatdı. Nə yaxşı deyib kağızı oxumağa başladım. Və ... Düşündüm ki, yəqin mənimlə zarafat edirlər. Üzlərinə baxıb nə bir yumor hissi, nədə gülüş gördüm. Dedim yəqin yazılanı yanlış başa düşmüşəm. Birdə oxudum, yox, elə öncəki məntiq idi. Onlar indiyə kimi binaya çəkilmiş bütün telefon xətlərinin imzaatanlar adından kəsilməsini istəyirdilər. Dedim, bəlkə yazaqki bizə də telefon çəksinlər, axı başqalarının telefonlarının kəsilməsindən bizə nə yüngüllük. Dedilər yox, öncə... Soruşdum ki, rəsədxanada işləməmisinizki? Yox, dedilər. Bəlkə qohum-əqrabanız, dost-tanışınız ... Yenə də - Yox. Dedim, bəs onda bu üsulları harda öyrənmisiniz?

İndi eyni sualı bəzi araşdırmaçılar haqda da qoymaq olar: Rəsədxanada işləməyiblər ki? (Rəsi metodları haqda çox danışmaq olar. Hərdən deyirik ki, əgər Vidadi Babanlının yolu (təkcə) Kimya instutuna deyil (həmdə) Rəsədxanaya düşsəydi azərbaycan ədəbiyyatında “Vicdan susanda”dan da ünlü bir əsər yaranardı. Biliyin və bilik adamlarının bitirilməsi heç indi də dəbdən düşmüş mövzu deyil. Yəqinki, heç Anar da bilmir ki, “Qəm pəncərəsi”nin çəkilişləri vaxtı Rəsədxanada keçirilən görüşdə Çopur Cabbarın əlinə çöp verəsi bir kəslə üz-üzə gəlmişdi. “Azərbaycanlı olduğumu özümə təhqir bilirəm” deyən kəs Pirquluda ilk AXC mitinqi vaxtı tribunaya birinci çıxdı və onun “donos”ları əsasında sovet dövrü etimadsızlığını yaşayanlar ovaxt ona, Kərim Çopur Cabbara meydanda aşağıdan yuxarı baxan kimi baxırdılar. Amma ... Uzun söhbətdi. Bizi bir sual həmişə düşündürüb: Niyə Azərbaycan ədəbiyyatında Qaloş, Kələntər, Çopur Cabbar kimi obrazlar çox yetkin yaradılıb?)

Bütün bu deyilənləri bir yana qoyub belə bir sorğuya cavab axtaraq: köçəri olmaq bəyəm təhqirdiki? O, aşağısəviyyəlilik, inkişafdanqalma göstəricisidirmi? Ümumiyyətlə, Yerin hər hansı bir yerində birdən-birə hansısa sosial toplumun formalaşması və həmin yerdə də oturuşması kimi bir xəbər kiməsə bəllidi?!

Yer üzünü bürüyən bütün canlıların sudan quruya doğru gedişi – üzəndən sürünənə, sürünəndən öncə dördayaqlı, sonra ikiayaqlı yeriyənə, yeriyəndən uçana çevrilməsi – yerişlə baş verib. (Necə ki embrionun inkişafında canlının bütün keçmışı əks olunur, eləcədə uşaq doğulandan sonra öncə sürünür, iməkləyir (dördayaqlı yerış), sonra isə ikiayaqlı yerişə başlayır.) Yeriş, yürüş, toplum halında miqrasiya, kütləvi yerdəyişmə canlıların az qala varlıq formasıdır. Min kilometrlərlə uzaqlığa köç edən üzən balinaların, yeriyən quzey marallarının, uçan köçəri quşların davranışı niyə qıcıq doğurmalıdıki?! Köç edən balinaların yerli kilki, köçəri maralların oturaq həyat keçırən tülkü, köçəri qunun – qızıl qazın köçməz sərçə qarşısında nə başıaşağılığı, nə çatışmazlığı varki?! Bəlkə də ... Gəlin belə deməyək. Deyək ki, köç toplumun çox böyük iç potensialından xəbər verir ki, ətrafla bu potensial arasındakı fərq (dəqiq biliklər dilində desək, potensial qradiyenti qüvvə yaradır və bu da) yerdəyişməyə nədən olur. Doğrudan da, görün balinaların nə böyüklükdə enerjisi var ki, onlar köç vaxtı bio-fiziki-intellektual potensialla yanaşı tonlarla mexaniki kütləni də çox uzaqlara daşıyırlar. Köç edənlər ilkin olaraq bio-siyasi güvənliklərini qurublar. Bu güvənlik üzun vaxt kəsiyi üçün iqtisadi (sadə halda yem(ək) məsələsi), coğrafi-geoloji qorxusuz yol, fiziki-psixoloji, yeriş-yürüş və ən başlıcası döyüş-savaş qüvənliklərini özündə toplayır. Əks halda qarşıya çıxan sadə yem problemi və aclıq heç bir savaş olmadan toplumun fiziki-psixoloji deqradasiyasına gətirərək qırğına nədən olardı. Bio-fiziki-intellektual, əslində toplumda var olan bütün potensial formalarından yararlanaraq öz güvənlik problemini həll edən toplum gəlişmədə çox irəli getmış toplumdu və həmişə bu potensialı başqa formalara çevirə bilər. Oturuşmadan sonra Misir, Şumer, Asur toplumları civilizasiyaların başlanğıcında, bu günə qədər gəlib çıxan öz incilərini yaratmadılarmı?!

Köç edən toplumların oturuşmasının tərsi olan – oturuşmuş toplumların köçetməsi də çox aydın görünən bir olaydı. Keçmişdən bəlli olan olaylar içərisində bir neçəsini sadalayaq: Makedoniyalı İsgəndərin döyüş-savaş yürüşləri toplumun deqradasiyasına, Roma imperiyasının savaş köç-yürüşləri imperiyanın tam dağılmasına, yaxın dövr faşist almaniyasının savaş yürüşü də Almaniyanın dağılmasına – bir ölkə kimi parçalanmasına gətirib çıxarmışdı. İndi deyin – köç etməyən kimdi? Hansıdı o, qurunun ortasında birbaşa yerin altından çıxmış, “anadan” oturuşmuş halda doğulmuş toplum?

Köç-oturuşma, oturuşma-köç – bütün toplumlar gəlişmədə bu halları yaşayırlar. Gərəkli olan oturuşma vaxtı köç potensialını toplumun yüksəlişinə yönəltmək və həmçinin köç-yürüşün toplumun bütün potensialını yeməyən, onun deqradasiyasına gətirməyən güvənlik konsepsiyasını qurmaqdır. Həm köç edən, həm də oturuşmuş toplumlarda yüksəlişin qurulması əks-ilişgili güvənliyin yarandılması ilə bağlıdır və əslində bu, toplumun gələcəyinin müəyyən edilməsidir. Bu işin necə qurulmasından asılı olaraq indiki toplumlar fərqli inkişaf səviyyələri yaşayırlar.

Köçdə yol uzunluğu, dövrülük necəgəldi deyil və toplumu, coğrafi yeri, fəsilləri və c. xarakterizə edən parametrlərdən asılıdır. Hər bir toplum üçün köç uzunluğu, köç dövrülüyü və köç yüyürməsi hər bir halda bir kritik qiymətə və onun misllərinə bərabərdir. Düşünsək ki hər bir gündoğan toplumu və onun hər tip köçü düz Avropaya qədər gəlib çıxa bilər – bu yanlış olar. Eləcə də, günbatandan gündoğana doğru köç bu deyilənlərə tabedir. İrgləri qabartmaqla deyək ki, gündoğandan günbatana monqoloid köçləri Ural dağları və Xəzərin sağ sahillərinə kimi dayanıqlı olub və bu gün də bu bölgələrdə onlar oturuşublar, ondan sonra isə, yəni daha böyük ölçülərdə dayanıqsız olması nədənindən hətta ilkin uğurlu yürüşlərdən sonra da dağılıblar (moğulların yürüşləri). Avropeoidlər üçün də demək olar ki, onların da gündoğana və güneyə yürüşləri dayanıqlı köç uzunluğundan kənara çıxdıqda dağılıb (Makedoniyalı Aleksandrın, Roma imperiyasının yürüşləri). Əgər Qafqaza ərəb yürüşü dayanıqlı olub böyük vaxt kəsiyində oturuşmasaydı, onda buralarda nə İslam oturuşardı, nə də dilimizdə bu qədər ərəb sözu olardı. Qafqaz ərəblərin dayanıqlı köç çəpərləri içərisindədir. “Dədə Qorqud”da ərəb sözlərinin demək olar ki yoxluğu (çox azlığı), harada yaranmasından asılı olmayaraq onun Qafqazda hələ İslamdan öncəki dövrdə (olsun ki, çox-çox öncə) yarandığını söyləməyə yol vermirki? Yabançı araşdırmaçıları bir yana qoyaq, bəs bizim araşdırmaçılarçun gün kimi aydın olan bu faktı çək-çevir etməyə çoxmu nədən var(dı)? Nə yaxşı ki Anar “Dədə Qorqud”da Qorqudun Məhəmməd peyqəmbərlə bir dövrdə yaşamasının yazıldığını önə çəkdi və Heydər Əliyev də bu fikrə arxa durdu, yoxsa, bəlkə də bu günə kimi “Dədə Qorqud”un yaxın vaxtlarda yaranması fikri bu toplumdan (acınacaqlı olanı budu, yabançıların deməsi yox) başqalarına aşılanardı. 1300 il - bu “Dədə Qorqud”un özündə yazılan fakta söykənən yaşıdır. Sanballı araşdırma metodları yəqin ki bu yaşı daha öncəyə aparacaq.

Düşüncə köçü

Bütün araşdırmaçılar “Dədə Qorqud”un ayrı-ayrı boylarının Yer kürəsini bürüyən çoxlu türk toplumları arasında yayılmasını, istisnasız olaraq, toplum köçü ilə bağlayıblar: günbatandan gündoğana və bəzi hallarda əksinə. Bəyəm, lap uzaq keçmişdə Sümər (Şumer), Misir, Yunan mədəniyyətləri – incəsənət əsərləri, biliklər, sağaltma metodları, musiqi və həmçinin dastanlar – ipək yolu ilə gündoğana və əksinə - günbatana karvanlarla daşınmayıbki?! Karvanlar – indiki terminlərdən yararlansaq enerji xətləri, alış-veriş üçün təkcə yemək-içmək, geyim-kecim deyil, həm də düşüncə yükü daşıyırdı. Çindən, Hindistandan Ərəbstana kimi və əksinə köç etmiş və sonradan hər bir ölkədə oturuşmuş, özününkiləşmiş muğam heçnə demirki?! Dəvə belində muğam daşınmasından çox-çox öncə qopuzlu dastan daşınıb. Yemək-içmək, geyim-kecimdən fərqli olaraq insan yaddaşına hopub qalmış ağır düşüncə yükünu vaxt küləyi sovurub apara bilməyib. Bu gündən keçmişə baxış göstərir ki, ipək yolunda dəvə dizini xıxırdan ən ağır yük elə düşüncə yükü olub. İpək yolu təkcə ozanlar, aşıqlar, müğənnilər üçün gəlir yeri deyildi, o, musiqinin, dastanların yaradıldığı, yaradılmış hər cür əsərlərin daşındığı yer idi. Karvanlar həm düşüncə - bilik, musiqi, dastan yaradan, həm də yaradılan hər cür nəsnəni yeriyərək yayan akademiyalar idi. Dastan yaranması, yayılması və oturuşmasının araşdırılmasında bu boyda olayı – ipək yolu ilə düşüncə daşınmasını gözdən qaçırmaq olarmı?! Belə yanaşma çoxlu açıq sorğuları da yerbəyer edir. Kim bilir, bəlkə də bu dastan daşıyan “Karvan” Soltan bəyin gen yaddaşında oyanıb, yüzilliklərdən gələn pıçıltılı səsə çevrilib.

Yaxın dövrlərdə baş vermiş muğam köçünün öyrənilməsi ilə muğamın genezisi haqda söz demək çox çətin bir iş olduğu halda, daha öncəki dövrlərdə baş vermiş dastan köçü və saxlanılan bir-iki əlyazmasının köməyilə dastan genezisi, ondan da ağır olan etnogenez haqda söz demək bu qədər asan? Ağır etnogenez düz məsələsinin həllində irəli sürülən ideyanın doğruluğunu göstərmək üçün dastandan misallar çəkməklə yararlanmaq olar. Amma dastanın köməyilə korrekt olmayan tərs məsələlərin – əsasəndə etnogenezin birqiymətli həllinin az bir materialla mümkünlüyünü demək biliyi yerində olan bilik adamının işi deyil. Bu, biliyin çox sahələrinin işə qoşulması, məsələn, arxeologiya, keçmiş, etnoqrafiya, etnocoğrafiya və b., çoxlu eksperimental materialların əldə edilməsi hesabına ola bilər. Sonuncuya bilikdə korrekt olmayan problemin requlyarlaşdırılması deyilir.

“Dədə Qorqud”da yer adları elə cızılıb ki, dastanın Drezden variantının yaranış yerinin Qafqaz olduğu sual doğurmayıb. Söhbət yalnız ideyanın, yoxsa formalaşmış dastanın haradan hara daşınmasından gedə bilər. İpək yolu ilə dastan köçü modeli “Dədə Qorqud”un buralarda yaranaraq başqa türk toplumlarına – həm günbatana, həm də gündoğana – asanlıqla köçürülməsinə yol verir. İpək yolunda çoxqat köçürülmə yaranış yeri və toplum haqqında ilkin informasiyanın itməsinə gətirir. Bunun nə demək olduğun sadə bir misalla aydınlaşdıraq. Yer atmosferində Günəş işığı çoxqat səpilir və nəticədə o, Günəşdən birbaşa gələn və çoxqat səpilən diffuz şualanmadan ibarət olur. Bir tərəfdən udulma, o biri tərəfdənsə çoxqat səpilmə dumanın, buludun etgisi ilə güclənərsə, bu, Günəşin obrazının itməsinə gətirər. Əgər Yer kürəsi həmişə tam qalın buludlu olsaydı, onda biz heç vaxt Günəşi gorməzdik və onun obrazından da xəbərsiz olardıq. Yəni, Günəşdən gələn ilkin informasiya çoxqat səpilmə və buludun (optik) qalınlığı nədənindən itir. Yalnız dan yerinin sökülməsi ilə başlayan işıqlanma və qaranlığın düşməsilə onun yox olması imkan verir deyək ki, bizə çatan işıqlanmanın yaranma vaxtı bu aradadır. Obrazın bərpası isə korrekt olmayan məsələdir və yalnız requlyarlaşdırma buna qismən imkan verir. İpək yolunda (o yana, bu yana) çoxqat dastan köçü və çoxlu sayda toplumlardan keçməsi də ilkin informasiyanın itməsilə nəticələnir və onun bərpası çox çətin bir işdir. İlkin informasiyanın qismən bərpa olunmasına, çox fərqli dövrləri bir-birinə calayan gil, daş, gön və kağız üzərindəki yazıların tutuşdurulması köməkçi ola bilər. Az dəyişikliyə uğramış gil, daş və gön (qalıbsa) üzərindəki yazılar əvəzsizdir. Amma əl altda nə varki?! Türkdilli etnoslarda antropoloji dəyişkənliyin (monqoloid, caucasoid), yəni görkəm və bədən quruluşunun yüngül dəyişkənlikləri dildə nə qədər dəyişikliyə gətirdiyi də hələki öyrənilməyib. Məsələn, biz və monqoloid türklər fərqli danışırıq. Hər halda, köklər eyni (ya da yaxın) olmasına baxmayaraq bizim başqaları kimi danışmadığımız göz önündədir. Uzaq keçmiş Sümər, Asur gil yazıları, yaxın keçmiş Runi yazıları və “Dədə Qorqud” sözlərinin tutuşdurulması, invariantların tapılması boyların əsasında duran ideyaların yaranma yeri və yaranma vaxtından xəbər verə bilər. Əgər karvanla dastan köçünün çoxqat olmasına baxmayaraq keçilən (əsasən də türkdilli) toplumların sayı azdırsa (məsələn, yalnız iki toplum, özbək və azəri türkləri), onda iş bir qədər asanlaşa bilər. Məsələn, bəllidir ki, “Dədə Qorqud”da Bamsı Beyrək boyu ilə özbəklərin “Alpamış”ı çox oxşardır. Bir qədər diqqətli olmaq gərəkdir ki, onların adlarının da yaxın olduğunu görəsən: (Al)Bamsı Alpamsı Alpamıs Alpamış. Haradan hara köçdə belə dəyişiklik baş verib? “Alpamış” “Dədə Qorqud”dakı boyun buralardan gündoğana ipək yolu ilə daşınan ilkin saxlanılmış forması deyilki? Əlbəttə, araşdırma təkcə ad uyğunluğuyla bağlı olmamalıdır. Ozan dilinin yüyrəkliyi və Banu Çiçəklə səsləşmə olsun ki, “Alp Amsı”nın “Bamsı”ya çevrilməsində rol oynayıb (Banu Çiçək – Bamsı Beyrək, bəlkə də, öncə Alp Anu olub).

Oturuşmuş və bizimkiləşmiş muğam toplumda canımıza elə yoğrulub ki, kimsə onun necə yaranması fikri haqda heç düşünmür də. Bəyəm bu gün musiqidən baş çıxaran bir İranlı tapılar ki, desin Bu Segah, Bu Bayatı Şiraz Azəbaycanın deyil? Bu musiqilərə bizim duyğularımız, həyat tərzimiz, başlıcası düşüncəmiz hopub. Bu musiqilər artıq çoxdan bizim bir etnik toplum kimi harmoniyamızı əks etdirir. Bu da əks ilişgisiz ötüşməyıb. Biz bu musuqilərin etgisilə nə qədər dəyişmişik?!

Bizə çatan Drezden əlyazmasına görə “Dədə Qorqud” dastanının burada və islamdan öncə yaranmasını söyləmək olur. Dastanın buralara Sırdəryadan toplumların sürüb gəlməsi ilə gətirilməsi fikri sovet dövrü araşdırmaçıları üçün çox xarakterikdir və bir neçə sadə sualla alt-üst olur. Necə ola bilər ki mongoloidlər bir neçə yüz ildə buralarda yox olsun, avropeoidə (Caucasoid) çevrilsin? Heç onların kompakt yaşadığı, dilinin, antropoloji bədən (üz) quruluşlarının saxlanıldığı bir kənd belə qalmayıb? Axı Azərbaycanda dilini belə bilmədiyimiz, öz adət-ənənələrini qoruyub saxlayan insanların yüz illiklərlə kompakt yaşadığı kəndlər var (elə biri Xınalıq). Axı bu yerlərdə “Dədə Qorqud” dövründən bu günə gəlib çıxan tayfalar var (bu haqda bir qədər sonra).

Yaxud, gəlmə oğuzların yerli oğuzların içində əriməsi fikri (Jirmunskinin yuxarıdakı sözlərini yada salın) nə dərəcədə elmidir? Yerli oğuzlar antropoloji olaraq kimlər idi? Əgər oğuzlar buralarda oturuşmuşdularsa, onda dastan yaratmaq üçün gəlmə oğuzlara nə gərək? Yerli oğuzlar buralara necə düşüblər, onlar vardısa kim deyə bilər ki dastanı onlar yaratmayıb? Əlbəttə, ipək yolu ilə düşüncə köçü dastanın Qafqazdan başqa yerlərə daşına bilməsi məsələsini qaldırır və dastanın dəfələrlə köçurülməklə dəyişməsinə aydınlıq gətirir. O nədən də dastanda fərqli adət və ənənələrin yer alması gərək çaşqınlıq yaratmasın. Hər bir düşüncə köçü və hər hansı bir toplumda oturuşma öz izlərini dastanda qoyur və bəzən toplum tərəfindən özününkiləşdirlir. Birinciliyə aydınlıq gətirilmsində dastandakı toponimlər, etnonimlər, əslində bütünlüklə sözlər böyük rol oynayır. Bu işə isə bitmiş bir iş kimi baxmaq olmaz.

“Sırdəryadan gəlmə” söhbətini ortalığa atanlar tamamilə ətalətsiz, bir sətir sonra “Dəclədən gəlmə”dən yazırlar (yenə də, Jirmunskinin yuxarıdakı sözlərini yada salın). Bu insanlar, görünür ki, heç vaxt hansı doğrudur sualına tuş gəlməyiblər. Hər necə olmasından asılı olmayaraq, bəzi faktlara göz qoymağa dəyər. Son vaxtlar bir çox araşdırmaçılar, həm Türkiyədə, həm də bizdə Sümərlərə (Şumer) etnik bağlılığa yer verirlər. Dilimizdə çox sözlər Sümər və Asur sözləriylə üst-üstə düşür. Məsələn, Sümərlər qıza səkil deyiblər. Təmiz olan bir nəsnə anlamı verir. Bu gün bizim yolun təmiz olan kənarına səki, şəkil sözü, filankəs şəkil kimidi deməyimiz, toponim kimi Şəki işlətməyimiz düşündürmürki? Şəkidəki Kiş toponimi Asurdakı Kişlə eynilik təşkil edir. Və ən əsası, böyük bir bölgədə mən yerinə asurlarda olduğu kimi ma deyilməsi nəyisə çox aydın göstərmirki? Assur və asur sözləri oxunuşda “asər” və bir “s” olduqda “azər” oxunur. Doğrudanmı bizə ərəblər IX yuzillikdə buralara gələndən sonra ad qoyublar? O vaxta kimi ya adsız olmuşuq, ya da Azərbaycana çevrilməsi çox çətin olan bir ad daşımışıq? Bunlar yalnız keçmişi, etnogenezi öyrənənlərin diqqətinə çatdırılmaq üçündür. Həm də, hamı baxsa yaxşı olar.

“Dədə Qorqud” söz dünyası. “Tanrı”

“Qaragüc” sözü “Dədə Qorqud”da açılması çətin olan sözlərdən biridir. Onu hərdən “Qaracığ”, bəzən də “Qaraca” (çoban) kimi işlədiblər. “Qaragücdə Qazılıq At” deyimi “Qaragüc”ün atın keyfiyyət xarakteristikası olmadığnı göstərir. “Dədə Qorqud”dakı bu sətirlərə baxaq:

Qaytabanım güdəndə sarbanımmısan?

Qaragücim güdəndə ilqıçımmısan?

Ağayılım güdəndə çobanımmısan?

Lüğətdə “Qaytaban - dəvə sürüsü, dəvələrin saxlanıldığı yer”, “Ağayıl və ya ağıl - qoyun sürüsünün yığıldığı və ya saxlanıldığı üstü açıq, ətrafı bağlı yer” kimi düzgün yazılıb. Amma “Qaragüc” və “Qaraquc” sözləri haqqında lüğətdə heçnə yazılmayıb.

Sadələşdirilmiş “Dədə Qorqud”da isə

Qaytabanımı güdən sarvanımsanmı?

Qaracıq atımı güdən ilxıçımsanmı?

Yaylağımı güdən çobanımsanmı?

yazılıb. Anlaşılması üçün “Qaragücim” “Qaracıq atım” sözüylə dəyişdirilib. Lüğətdə “Ağayıl” sözü düzgün yazılsa da (pəyə), sadələşdirilmiş yazıda onun yerinə yanlış olaraq “Yaylaq” yazılıb. “Qaytaban”ın dəvə sürüsü, dəvələr saxlanan yer, “ağayıl”ın qoyun sürüsünün saxlanıldığı bağlı yer anlamı verməsindən yuxarıdakı deyimdə “qaragüc”ün at ilxısının saxlanıldığı yer anlamı verməsi asanlıqla anlaşılan bir nəsnə deyilmi?! Nə vaxtdan ilxıçı tək bir ata baxıbki? “Qaragüc”ü dəyişərək “Qaracığ”a, “Qaraca”ya çevirmək keçmişdən gələn və böyük tutumlu bir xəbəri itirmək olar. Bəlkə dastanda çox tez-tez işlədilən “Qaragüc at” deyimi çaşdırır? Bəlkə “Qaytabanın buğrası”, “Ağayılın qoçları” yazıldığı kimi “Qaraqucun ayğırı” yazılmalıydı, daha “Qaraquc ayğırın” yox. “Qaraqucun ayğırı” – ilxıdan olan at, ilxı ayğırı deməkdi. Birdə, dastanda çox vaxt yanaşı olaraq “Qaytabanda”, “Ağayilda” yazıldığı halda “də”siz “Qaragüc” yazılıb. Hansı ki, “Qaraqucda” yazıdığı hallar da var: Qaraqucda Qazılıq atlar. Ərəb qrafikasından latına (və ya kirilə) keçəndə “də” və ya “da” itirilməyibki (“Qaragücdə”)? Yoxsa bu, əlyazmasını yazan və ya üzünü köçurən mirzənin (katibin) “itgisi”dir?

Bəs “Qaracığ”, “Qaraca” deməklə hansı informasiyanı itirmiş olarıq?

Uşaqlıqdan yaxınlıqdakı kəndə Qarağaşdı deyildiyini eşitmişəm. Kəndimizin (şəhər də demək olar) güney-doğuya çıxacağında yerləşən, Kürdəmir yolu üstündəki kiçik kəndi belə adlandırırdılar. İndi Ağsuya bitişikdi. Sonralar bildim ki, bu, Azərbaycanı bürüyən Qaraqaşlı adlı kəndlərdən yalnız biridi. Qaraqaşlı Neftçalada, Salyanda, Sabirabadda, Xaçmazda, Ağsuda, Ağdamda və daha haralarda oturuşmuş və uzaq keçmişdən xəbər verən tayfanın adıdır. Yoxsa bu adda “Dədə Qorqud”dan günümüzə daşınan bir xəbər var? Dastanda bəzən “Qaragüc” yerinə “Qaraquc” yazıldığı hallar da var: Qaraquc atları gördügində kişnəşdirən. Bəlkə əslində “Qaraquc” da yox “Qaraqoc”dı? Ərəb əlifbasıyla yazının oxunuşu bir (ü, u, o), sonradan danışıqda dəyişikliyə uğrama başqa bir nəsnədir (onların a – ya çevrilməsi, ç və ş – nın ortalığa çıxması):

Qaragüc(lü) Qaraqoc(lu) Qaraqoç(lu) Qaraqaç(lı) Qaraqaşlı Qarağaşdı.

“Qaraqoclu”nın böyük ilxılı, böyük sürülü, yoxsa “Qaraqoc”dan olan insanların toplusu anlamı verməsini aydınlaşdırmaq üçün əlavə araşdırma gərəkdir. “Qaraqoclu” – ilxısı, sürüsü olan insanlar, ya da, haradasa var olan “Qaraqoc”dan (yer ya tayfa) gəlmə insanlar deməkdi. “Qaraqaş” olsun ki, yalnız sonradan tayfa anlamı daşıyıb. Bu, “Dədə Qorqud”un ədəbi uydurma deyil (bəlkə də ozanın ədəbi uydurmasıyla yanaşı), real keçmişin cızıldığı bir epos olması fikrini bir qədər də gücləndirir. Belə çıxır ki, “Dədə Qorqud”da işlədilən “Qaraqoc - Qaraqac” sözünün bu gün real daşıyıcıları var və “Qaraqaşlı”ların antropoloji identikliyinin ayırd edilməsi Sırdəryadan sürüb gəlmə konsepsiyasına birdəfəlik son qoya bilər.

“Dədə Qorqud”da araşdırılası söz çoxdu. Onlardan biri də, “Tanrı”dı.

“Ac görsən, doyurğıl, yalıncaq görsən, donatğıl”, “Ac görsə, doyurdı; yalın görsə, donatdı”, “Oğlanı donatdılar”, “Mərə, sən başumı kəsdin, qanmı tökdün, acmı doyurdun, yalıncaqmı donatdın”, “Qara tonlu” və başqa bu kimi söz və deyimlərlə “Dədə Qorqud”da çox üzləşirik.

Sevinc Əliyevanın “”Kitabi-Dədə Qorqud”un mürəkkəb feilləri” kitabında səliqə ilə ton, tonut, tonutmaq (don, donatmaq, donutmaq) sözlərinin hansı keçmiş qaynaqlarda qarşıya çıxdığı verilmişdir, məsələn, Suli Fəqihin “Yusif və Züleyxa”sında “Züleyxanun gərdəgini tonatdılar” deyimi var. M. Kaşğari “Divan”ında da, XV yüzillikdən sonrakı dövrdə osmanlı-türk yazılarında da “tonatmağ”ın geyindirmək anlamı daşıdığı deyilir.

Bu söz “Dədə Qorqud”da başqa bir anlamda da işlədilir: “Doqsan bin ər yağı gördüm isə donanmadum”. Yəni donub qalmadım, quruyub qalmadım, özümü itirmədim.

“Dədə Qorqud”da “Alar “dan”la yerindən duran yigit, nə yigitsən?”, “Ala danla yerindən durı gəldin” ifadələriylə də üzləşirik. Bu gün də deyirik: Dan yeri söküldü. “Dədə Qorqud” “danla”sını “ala”dan ayıraraq ona “səhər” anlamı vermək doğru olmayan yanaşmadır. Burada “danla” nə yox, nə ilə sualına cavab verir (ala danla – ala dan ilə) və “aladanla = alatoranla – alatorandan – alaqaranlıqdan ” anlamında işlədilir. Başqa sözlə “ala dan” - “azacıq işıqlanmış qaranlıq” deməkdi. “Dan”maq, “dan”lamaq, “tan”ış olmaq, “tan”ışmaq – danışmaq, su dondu – bütün bu sözlərdə də “ton” və “tan” kökləri var.

İndi onların hamısının eyni anlam daşımasına baxaq: ton – geyim, bədəni görünməz edən örtük; tonutmaq – geyindirmək, bədəni gizlətmək, görünməz etmək; danmaq – dediyini gizlətmək, görünməz etmək; danlaq, üz-gözünü danlamaq – üzünə sözdən örtük çəkmək, söz altda qoymaq; dan yeri söküldü – qaranlıq yarıldı, görünməz görünən oldu; su dondu – suyun üzünə örtük çəkildi, su görünməz oldu; birisi ilə tanış oldum – bir-birimizə bəlli deyildik, bu gizlinliyi aradan qaldırdıq, onu açdıq; danışmaq, tan-açmaq – iç dünyasının gizlinini açmaq, bilinməyəni bildirmək. Tan – görünməz, gözəgörünməz deməkdi. Tanrı –gözəgörünməz uca anlamı verir. Elə indi də, gəlmə söz dilimizdəki sözü basıb çıxardıqda, deyirik: Ey gözəgörünməz allah.

Kök ustdə

“Dədə Qorqud”da bir neçə məsələ, bizcə, bir həyat fəlsəfəsi kimi çox önəmlidir və qabardılması gərəkdir:

a) Toplum birliyini, güvənliyini və nəticədə dayanıqlılığını artıran el toyunun, el şənliyinin çağırılması (Bayandır xan və Qazan xanın vaxtaşırı toy edib el-obanı bir yerə toplaması);

b) El qınağından düzgün nəticə çıxararaq həyat tərzini yaxşıya doğru dəyişmə və bundan yana tanrıdan xoşbəxtlik bəxş edilməsi. El qınağının düşmən tənəsi kimi qəbul edilməməsi (Qara çadıra salınmış Dirsə xanın öz xatunu ilə söhbəti, həyatını dəyışməsi və tanrının ona oğul bəxş etməsi);

c) Yalan sözə uymama (Dirsə xanın öz oğlunu oxla atması), hamı üçün fəlakətə çevriləcək dərəcədə sayıqlığı, güvənliyi itirməmə (Qazan xanın yatmaqlığı);

d) Toplum dağılmasına aparan pisliyin, onun daşıyıcısının çıxdaş edilməsi, yanılmışların bağışlanması ilə yenidən el birliyinin əldə edilməsi (hakimiyyət hərisi Aruzun və onun timsalında parçalayıcı ideyanın Qazan xan tərəfındən basılması və qalanların bağışlanması ilə el birliyini göstərən el toyunun çağırılması);

“Dədə Qorqud” toplumda başıucalığın, kişiliyin hər cürə əyriliyi basmasından danışan bir eposdur. “Dədə Qorqud”a hamılıqla yenidən “qayıdılsa” yaxşı olar. Bizcə bu iş artıq başlanıb. Bu qayıdış təkcə bərpa ilə - əlifba çevrilməsi, həmçinin katibin köçurməsi vaxtı itirilmiş, dəyişdirilmış sözlərin məntiq və statistikaya söykəkli bərpası ilə bitməzsə ..., Bakının mərkəzində “Dədə Qorqud” qoruğu yaradılsa, çağdaş texnoloji imkanlardan yararlanmaqla onun Drezden kral kitabxanasında tapılması (hamısı animasiya), kataloqa salınması, alman dilinə çevrilməsi, dünyada yayılması, Azərbaycana gəlişi canlandırılsa, boylar ardıcıllıqla qisa animasiyalarla verilsə, 1300-illiyinin keçirilməsi əks olunsa, bir sözlə bu günə kimi keçdiyi yol çox geniş cızılsa, bu, hamı üçün çəkici olan bir bilik, öyüt, keçmişə baxış yerinin yaradılması olar. Göz önünə gətirin ki, çağırıldıqda Dits ekrana gəlir və “Necə olduki siz ...“ sualına “Bilirsiz, ...”lə başlayır, Dədə Qorqud”la bağlı xatirələrini danışır və ... daha nələr-nələr. Bura təkcə məktəblilərin keçmişi canlı öyrəndiyi yer yox, elə hamının, Azərbaycana gələn qonaqların da keçmişimiz haqda sanballı xəbər alacağı bir yer olardı. Əgər oyun nəzəriyyəsinin köməyi ilə (gələcəkdə) yaradılan proqram qoruğa gələn kəsin öz seçiminə uyğun boylardan birində hər hansı bir obraza çevrilərək animasiyada özünü görməsinə imkan versə, bu, gənclərin qoruğa ardı-arası kəsilmədən gəlmələrinə, dastanı süjeti bilmə gərəyi ilə öyrənmələrinə nədən olar. Film çəkilişinə də yenidən qayıdılsa yaxşı olar. Anarın “Dədə Qorqud”u, bu dastanın keçmişində qırx beşinci il “Arşın mal alan”ı rolunu oynadı. Fılm el-el gəzdi, dastan populyarlaşdı, ona yiyə duran toplumun varlığından bir çoxları xəbər tutdu. İndi hər bir boyun olduğu kimi ədəbiləşdirilməsilə çəkilişinə gərək var. Dastan oxuyandan çox filmə baxan olur. Ona görə filmdə keçmişi dastanda olduğu kimi hamıya çatdırmaq lazımdır. Belə film yaşanışında düzgünlüyü, qüruru üstün tutan bir toplumun tale yazısından, eli bir edən el toyundan, hərdən yalana uymasından, yatmağıyla güvənliyini itirməsindən, öz istəyinin çin olması üçün toplumu batmağa aparanların susdurulmasıyla el birliyinin əldə ediməsindən hamıya danışar. O ki qaldı dastandakı süjetlərə uyğun ədəbi gəzişmələrə, bu kimə qadağandıki. Amma başqa ad altında (“Fərhad və Şirin” kimi). Dövründə bəlli olsaydı, bəlkə Nizami də, Fizuli də, “Leyli və Məcnun”la yanaşı “Beyrək və Çiçəy”i də yazardılar.

♠

Əlibala müəllimdən (Hüseynzadə) soruşdum ki, niyə Həbib Məmmədbəyli Azərbaycanda ilk astrofizik olmasına baxmayaraq astrofizikanı qoyub bilik keçmişini öyrənməyə başladı (hər ikisinin ruhu şad olsun)? Bilirsən, dedi, o deyirdi ki, insan öz kökü üstündə dayananda sanballı nəsə yarada bilir.

Hə, kök üstdə ...