Mesrop Maştos əlifba yaratmayıb

İlhami Cəfərsoy

Filologiya üzrə elmlər doktoru.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun “Qədim dillər və mədəniyyətlər” şöbəsinin müdiri.

[email protected]

Ermənilərin iddialarına görə, Alban və erməni əlifbalarını Mesrop Maştos yaratmışdır. Əslində o əlifba Mesropdan çox qabaq mövcud idi. Bizim Aran müdrikləri e.ö. XV əsrdə dünyanın ilk fonetik əlifbasını yaratmış, Troyanın işğalından bir az qabaq Elladaya aparmışdır.

Mesrop Maştosu ermənilər belə təsəvvür edirlər

Aran əlifbası əsasında Avropada yunan və latın, Fələstində yevrey, Misirdə kopt, Efiopiyada amxar, Qafqazda alban, iber və erməni əlifbaları tərtib edildi. Bu barədə qədim yunan və latın tarixçilərinin əsərlərində kifayət qədər məlumat vardır (Архимандрит İерoним 1883.s.175; Масперо 1911.s.251; Вильгельм Вагнер 1901.s.30; Генрих Грець 1906.s.120; Трачевский 1889.s.115).

Qərb tarixçiləri məqsədli şəkildə Aran əlifbasını yarandığı yerin adı ilə Finikiya əlifbası adlandırırlar. Ancaq belə bir gerçəkliyi dana bilmirlər ki, Aran övladları finikiyalı deyillər.

Aran alpları Araz çayı ilə Urmiya gölünün arasından gələrək Finikiyanın Tir və Sidon şəhərlərini tutmuş, sonra Beotiyanı, İoniyanı, İlliriyanı ələ keçirmişlər.

M.Maspero yazır: - Finikiyalı Aran yunanlardan qabaq Olimpi tutmuş, Beotiyanın mərkəzində öz koloniyasını yaratmışdır (Масперо 1911.s.251).

Arximandrit İeronimə (IV əsr) görə, müdrik Aran yaratdığı 22 hərfdən ibarət əlifbanı Elladaya gətirmiş, sonralar yunan filosofları üç işarə artıraraq onun əsasında qədim yunan əlifbasını tərtib etmişlər (Архимандрит İероним 1883.s.175).

Bibliyaya da asiyalı etnoslar, o cümlədən, Aran, Kür, Sarıçin nəsilləri bene-Kadem, yəni şərq oğulları adlandırılır. Sarıçinlər Siciliyanı, Aran alpları Elladanı tutmuş, yunanlar və latınlar onların yaratdığı mədəniyyəti mənimsəmişlər (Масперо 1911.s.172; Генрих Грець 1906.s.120; Шопен 1866.s.55, 195).

Aran müdriklərinin Finikiyada yaratdıqları əlifba əsasında Efiopiya əlifbaları, Efiopiya əlifbaları əsasında alban, iber və erməni əlifbaları tərtib edildi.

Qafqazın xristian əlifbalarının Efiopiya əlifbaları əsasında tərtib edilməsinin əsas iki səbəbi var idi. Birinci səbəb Efiopiyanın elitar nəsillərinin çoxunun türk və alban əsilli olması idi. Onlar Ön Asiyadan Misirə köçmüş, oradan Nubiyaya və Efiopiyaya qovulmuşdular.

B.A.Turayev yazır: Abissena patriarxları ermənilərlə (ermənilərlə yox, iltisaqi dilli H’Ay, Kuş, Aran övladları ilə) eyni kökdən olduqlarını unutmurdular. Onların əsrlərlə davam edən əlaqələrinin səbəbi yalnız xristianlığın eyni təriqətində olmaları deyildi, eyni kökdən olmaları idi (Тураев 1902.s.03-015, 216).

Eramızın I əsrində yaşamış yəhudi tarixçisi İosif Flavi yazır: - Nil vadisindən uzaq Efiopiyaya köçən Asiya xalqları hələ də özlərini Kuş övladları adlandırırlar (İосиф Флавий Ш № 52390.s.25).

Alban, iber, erməni əlifbalarının tərtib edildiyi V əsrdə Efiopiyada yüzə yaxın etnik qrup yaşayırdı. Onların arasında dördü iqtisadi və hərbi qüdrətinə görə öndə deyirdi: - Amxar (Amar), Abas, Qız, İtoba. Bunlar hamısı türk mənşəli etnoslardır. Bir hissəsi Albaniyada qalmış, bir hissəsi Qafqazdan Afrikaya köçmüşdür.

Abas nəslinin patriarxlarından biri 551-596-cı illərdə Albaniyada Aran mahalının yepiskopu olmuşdur (Мамедов 1993.s.127, 138; Касумова 2005.s.44).

Abas nəsli İtaliyada, Misirdə, Efiopiyada yad xalqlar arasında dilini və irqini dəyişsə də, öz yurdunda türk olaraq qaldı. Fikrimizi IX-X əsrlərdə xəzərlərin və peçeneqlərin arasında Abas nəsillərinin varlığı (Баскаков 1969.s.224-226; Саттаров 1980.s.32-49) təsdiq edir.

Efiopiyanın hakim türk nəsillərindən biri Amxar idi. Onlar Ön Asiyanın və Misirin qədim mənbələrində Amar da adlanırlar. İndi Amar Efiopiyanın hakim milləti, Amar dili ölkənin dövlət dilidir. Efiopiya əhalisinin yarısı – təxminən 15 milyon nəfəri Amar dilində danışır (Стенунин 1965.s.34; Эфиопское письмо 2016.s.7-8).

Efiopiyanın hakim nəsilləri İosif Flavinin (I əsr) yazdığı kimi, Kam və Kuş mənşəli olmuş (İосиф Флавий Ш № 52390.s.25), sonra onların dilləri tədricən sami dillərinin təsirilə dəyişmişdir. Bunu nə qədər inkar etməyə çalışsalar da (Ольдерогге 1975.s.207-217; Гурген Савак 1962.s.42, 46), bəzi ermənişünasların əsərlərində görmək mümkündür.

N.A.Olderoqqe yazır ki, Mesrop Maştos erməni əlifbasını Efiopiyanın amxar, sabe, qız əlifbaları əsasında tərtib etmişdir (Ольдерогге 1975.s.209). Qurqen Savak bir qədər də irəli gedərək sübuta yetirdi ki. yalnız ermənilərin yox, həm də albanların və iberlərin əlifbaları Finikiya mənşəli Efiopiya əlifbaları əsasında tərtib edilmişdir (Гурген Савак 1962.s.42,46).

Qurqen erməni əlifbasının Finikiya mənşəyindən bəhs etsə də, öz erməni xisləti ilə Finikiya əlifbasının Aran müdrikləri tərəfindən yaradılmasına toxunmur. İddia edir ki, Finikiya əlifbası və onun əsasında yaranan Efiop əlifbası cənubi sami əlifbasıdır.

N.A.Olderoqqe onunla razılaşmır. Bildirir ki, Efiopiyanın amxar, kava, qız və s. əlifbaları sami yox, efiop-sami əlifbasıdır (Ольдерогге 1975.s.46), yəni mənşəcə iltisaqi olub, sonradan samiləşmiş xalqların əlifbasıdır.

Özü də Aran nəslindən olan Mesrop Maştos əlifba yaratmamış, Aran əlifbası əsasında alban, iber və erməni əlifbalarını tərtib etmişdir. Mesrop misirli deməkdir. Yəhudilər Aran sözünü misrim formasında öz dillərinə tərcümə etmiş, nəticədə Mesrop və Misir adları yaranmışdır (Шопен 1866.s.205; Тураев 1913.s.226).

Ermənilər Mesropa qədər yunan və pəhləvi əlifbalarından istifadə edirdilər. Hətta onlar iyerey Abelin gətirdiyi Suriya əlifbasını 2 il kilsədə şagirdlərə öyrətmişdilər (Ольдерогге 1975.s.207-208; Корюн 1962.s.8, 10-11). Mesrop yeni siyasi şəraitdə Efiopiya ilə yaxınlaşmağı lazım bildi və Aran mənşəli Efiop əlifbaları əsasında hər üç əlifbanı tərtib etdi.

Ermənilərin iddiasına görə, albanların əlifbası 52 hərfdən ibarət olmuşdur. Necə ola bilər ki, tamamilə hibrid olan erməni dilinin samitləri qismən hibrd olan alban dilinin samitlərindən az olsun? M.X.Abeğyan yazır ki, erməni dili tamamilə, alban dili qismən başqa dillərlə qatışıqdır (Абегян 1975.s.12).

Ermənilər 52 hərf söhbətini ortaya atmaqla demək istəyirlər ki, albanların dili türk dillərinə qohum ola bilməz. Türk dillərində samitlərin sayı azdır.

Əlimizdə Sinay alban perqamentinin surəti vardır. Həmin perqament cəmi 38 işarə ilə yazılmışdır (İlhami Cəfərsoy 2014.s.42-52; Zaza Aleksidze 2003.s.3-129). Düzdür, Sinay perqamentinin dilinə yaxın olan Uti dilində də 52 səs vardır. O səslərin çoxu sonradan yaranmışdır.

Ermənilər iddia edirdilər ki, alban əlifbası ilə yazıya alınmış heç bir mətn bizə gəlib çatmamışdır. Onlar düşünürdülər ki, bütün əlyazmaları məhv ediblər.

Şükürlər olsun ki, Sinay yarımadasındakı Müqəddəs Katerina monastırından Alban perqamenti tapıldı. Ermənilər uzaq Qırmızı dəniz sahilinə gedib, onu məhv edə bilməyiblər.

Sinay Alban əlifbası

Alban əlifbası XIV əsrə – Qazan xan İslam dinini qəbul edənə qədər qalırdı. Gəncədə monqol xanlarının sarayında bu əlifba ilə məktublar yazılır, toplanan vergilərin hesabatı hazırlanırdı. Bu barədə köhnə nəsil gürcü tarixçiləri hələ XIX əsrin ortalarında məlumat vermişlər.

Yaxın illərdə qədim erməni, gürcü, yevrey dilləri üzrə mətnşünaslar hazırlaya bilsək, biz Gelati, Çufut kala, Kafa epitafiya abidələri arasından o nümunələri tapa bilərik.

Mesrop Maştos Alban əlifbasını qarqar dili əsasında tərtib etmişdir. Qarqarlar e.ö. II minillikdən yeni eranın əvvəllərinə qədər Şimalı Suriyada samilər arasında yaşamış (Меликишвили 1960.s.304), ona görə də dillərində xırıltılı boğaz samitləri çoxalmışdır.

Ermənilərin Aran əlifbasından istifadə etmələrinin bir səbəbi də H’ Ay və Aran dillərinin bir-birinə qohum olması idi. Əlifbanın tərtib edildiyi illərdə – IV əsrin sonlarında Ay dili hələ ölü dilə çevrilməmişdi. Ölkənin kahinləri və hakim knyaz nəsilləri Ay dilində danışırdılar. Həmin dil qrammatik quruluşuna görə iltisaqi olub, Aran dilindən çox da fərqlənmirdi (Марр 1903.s.XXVII-XXXV).