NƏDƏN BAŞLAMALI? NƏ ETMƏLİ?

İqtidar və müxalifət üçün seçkiqabağı “konspekt”

Xalid NİYAZOV

Retrospektiv 

“Sov İKP tarixi” deyilən bir fənn vardı və həmin fənnin mühazirələrində proletariatın dahi rəhbərinin əsərlərini konspektləşdirməkdən barmaqlarımız qabar olmuşdu. Az qala gecə yuxuda da kitabdakı qəliz fikirlərin üstündə müəlliflə mübahisə edir, cəmiyyətin hamilə olduğu inqilabın manifestini hazırlayır, əlimizdə süngülü tüfəng poçta, teleqrafa, körpüyə hücuma keçirdik.

Bəli, yoldaş Lenin (Ulyanov Vladimir İliç) hələ ötən əsrin əvvəllərində sözün maarifçi-təbliğat və informativ-dağıdıcı gücə malik fenomenal sosioloji enerji olduğuna inandığına və bunu yaşadığı yaxın tarixin dialektik inkişaf xəttində empirik şəkildə müşahidə etdiyinə görə elmi-nəzəri-siyasi yaradıcılığa xüsusi fikir verirdi. Onun 1901-ci ilin mayında “Искра” qəzetinin 4-cü sayında baş məqalə kimi dərc olunmuş “Nədən başlamalı?” adlı yazısı həmin dövrdə Rusiyada sosial-demokrat hərəkatının ən mühüm suallarına – siyasi təşviqatın xarakteri və əsas məzmunu, Mübariz Ümumrusiya marksist partiyasının təşkilati vəzifələri və qurulması planı barədə konseptual məsələlərə cavab verirdi.

Bütövlükdə, Leninin “Nədən başlamalı?” məqaləsində irəli sürdüyü və 1902-ci ilin martında Ştutqartda “Dits” nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunmuş “Nə etməli? Hərəkatımızın təcili həll olunmalı məsələləri” kitabında ətraflı inkişaf etdirdiyi təşkilati-taktiki ideyalar Rusiyada marksist partiya yaratmaq üçün gündəlik əməli fəaliyyətə stimul və ideoloji impuls verdi. 

Perspektiv

Bütün bunları nədən xatırladım?

Azərbaycan çox ciddi proseslərin ağuşundadır, fövqəlmühüm hadisələr baş verməkdədir. Beynəlxalq güc mərkəzlərində hər bir region, ölkə üçün dizayn edilən “alın yazısı” çox nadir hallarda özündə mütərəqqi, inkişaf xarakterli, rasional tendensiyalar daşıyır. Belə bir kifayət qədər həssas dönəmdə Azərbaycan öz yoluna davam edərkən nəinki ayağının altına, sağına-soluna diqqət etməli, həmçinin bu yola kiminlə davam etdiyinin və belə bir yoldaşlığın təxminən haradək uzana biləcəyinin fərqinə varmalıdır. Söhbət təbii ki, geosiyasi aktorları, tərəfdaşları ehtiva edir. Bu mövzu xarici siyasətin malı olduğu üçün hələlik toxunmayaq. Ölkənin içindən danışaq.

Son illər ölkədə bəzi maksimalist mədhiyyəçilərin leksikası ilə deyil, normal məntiq və təfəkkürün dili ilə ifadə etsək, müəyyən dəyişikliklərin konturları sezilməkdədir. Dəyişən-gözəlləşən Bakı, yollar, binalar, bağ-bağça kimi növbətçi ritorikaya girməyək, zira, dünyada 70-80-lərdən sonra dirçələn Dubay, Sinqapur, Qətər nümunələri var, sosial-iqtisadi sahədə, idarəetmə və cəmiyyətin mənəvi-psixoloji ovqatının durulması istiqamətində bəzi faydalı işartılar sezilməkdədir. Xalq faktoru hakimiyyətin mahiyyətinin xəlqilik indikatoru kimi yeni keyfiyyət məzmunu kəsb etməkdədir.

Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklərin edilməsi ilə bağlı 2016-cı il referendumundan sonra ölkədə siyasi sistemin, hakimiyyət şaqulunun, dövlət-xalq-fərd üçbucağını ehtiva edən münasibətlərin, insanların iqtidara və sabaha inam və etimadının və s. arxitekturasında seziləcək qədər mülayim dəyişikliklər baş verməkdədir. Lakin cəmiyyətin, toplumun harmonik, sağlam, hər hansı bir sosial residivi istisna edən inkişafı mütləq qaydada müxtəlif görüş, baxış, mənafe və maraqların kooperasiyasını tələb edir. Azərbaycanın içində olduğu indiki dönəmdə isə belə bir cəmiyyətdaxili həmrəylik, müxtəlif siyasi qüvvələrin ortaq çətir altında konsolidasiyası, hakimiyyət uğrunda mübarizənin forma və vasitələrinin nəhayət ki, sivil məcraya dəvət edilməsi arxivacib məsələlərdəndir. Və bu məxrəcdə müxalifətlə yanaşı iqtidar da eyni məsuliyyəti bölüşür; səbəb trivial adlandırılacaq qədər sadədir.

Yeni reallıqların, həyat gerçəklərinin, sosial-ictimai paradiqmaların dövrəyə girdiyi bir zaman kəsiyində ictimai-siyasi, nəzəri-fəlsəfi və politoloji fikri səbrlə araşdırıb arıdan, nəinki siyasi isteblişmenti, eləcə də indifferent olmağı bacarmayan ictimaiyyəti düşündürən, onları, təbiri caizsə, daha çox vətəndaş olmağa, mövqe sərgiləməyə, fəallığa dəvət edən yazılar, təəssüf ki, yox sırasındadır. Bir qayda olaraq bu boşluğu Prezident Administrasiyasının sabiq rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev özünün sanballı, dövlətçilik və ideoloji fəaliyyətin bu və ya digər sahəsi üçün müntəxəbat əhəmiyyətli əsərləri ilə doldururdu. Ağıllı nəzəriyyəçi ilə cəsarətli praktikin fəaliyyətinin simbiozu bir qayda olaraq pozitiv nəticələrə məhkumdur. Apriori, Azərbaycanın bugünkü mənzərəsi belə bir postulatın nə qədər düzgün və həyat qabiliyyətli olduğunu isbatlayır.

Bu günlərdə həmyerlimiz, Rusiyanın tanınmış iş adamı və ictimai xadimi Fərhad Əhmədovun “Müxalifətin faydası haqqında” sərlövhəli məqaləsini oxudum. Sosial şəbəkələrdə ildırım sürəti ilə yayılan və əksəriyyəti müsbət məzmunlu çoxsaylı rəylərlə müşayiət olunan həmin məqalə kanadalı sosioloq, futuroloq və filosof M.Maklyuenin “qlobal kənd”ini (the qlobal village) bir fərqli mənasında xatırladan müasir Azərbaycanda seçkiöncəsi qüvvələr balansını nəzərdən keçirmək, müxalifət institunun nə ilə nəfəs aldığını zondlaşdırmaq, iqtidar-müxalifət alqoritminin xassələrini müəyyənləşdirmək və nəticə etibarilə ortaya ümumməqbul bir proqram, yol xəritəsi qoymaq cəhdi kimi rəğbətə layiqdir.

Heç şübhəsiz, həmin məqalədə səslənən fikirləri öz yoluq, baxımsız və bəhrəsiz “bostan”larına atılan daş kimi qiymətləndirən partiya liderləri oldu və onların impulsiv olduğu qədər də kəsalət və dözümsüzlük qoxuyan reaksiyası başadüşüləndir. XIX əsr Rus ədəbi mühitinin “ədəbi niqabı” olan Kozma Prutkovun təbirincə “məsələnin mahiyyətinə varsaq”, bütün bu çığallıqları həmin simaların siyasi fəaliyyətlərində nəzəri-praktiki barsızlığı, yəni yabanı başlanğıcı ilə izah etmək mümkündür.

Parlament seçkiləri ilə bağlı bir başqa yazımız olacaq; o üzdən indilik cari müxalifət və onun xətt-davranışı barədə danışaq. 

Müxalifət cəmiyyətin aynası kimi

Hər şey mizanında gözəldir... həm də faydalıdır. Mübahisə tərəflərin davası deyil, həqiqəti ortaya qoymaq naminə seçim imkanı olduğu üçün məqbul sayılır. Dialektikanı şərtləndirən, qidalandıran başlıca amil əksliklərin vəhdətidir.

İndi gəlin, deyilənləri siyasi müstəviyə sürüşdürək. İstənilən normal cəmiyyətdə hakim fikrə, iqtidar qüvvəyə pərsəng qismində müxalif düşərgənin olması təbii olduğu qədər də labüddür. Bu mərhələdə müxalifət hakimiyyətə iddialı qüvvədən daha çox cəmiyyətdə fikir polifoniyasını, düşüncə tənasübünü təmin edən sağlam bir qüvvə kimi nəzərdən keçirilir. Ona görə də – Fərqli, müxalif fikir inkişafın lokomotividir – tezisi ilə razılaşmamaq mümkün də deyil. Ancaq baxır harada və necə?

Konkret məkanla bağlı şərh və traktovkaları bir tərəfə qoyub hələlik belə bir cəsarətli fikir səsləndirmək mümkündür ki, Azərbaycanda müxalifətin siyasət səhnəsinə çıxaraq varlığını yüksək səslə bəyan etməsi faktının özü ölkədə demokratiyanın mövcud olmaması ilə bağlı sentensiyaları heçə endirir. Yəni çox da olmasa, bir az var... bir udumluq.

İctimai-siyasi qüvvə olmaq etibarilə müxalifət birtərəfli qaydada, yəni yalnız başqa cür düşünənlərin iradəsi ilə yarana bilməz. Belə ki, müxalifətin hansı formada təzahür etməsi – konstruktiv, mədəni, rasional, sağlam yaxud bunların əksinə olaraq antaqonist münasibətlər zəminində formalaşan dağıdıcı bir qüvvəyə çevrilməsi ilk növbədə iqtidardan asılıdır. Bu münasibətlərin dövlət və milli mənafelər məxrəcində konstruktiv yaxud barışmazlıq zəminində təşəkkülü isə iqtidarın müdriklik yaxud qısqanclığı ilə yanaşı, həm də müxalif seqmentin bioloji konstruksiyasından asılıdır.

İqtidar-müxalifət mübarizəsinin əsasını, eləcə də bütövlükdə, müxalifətin fəaliyyətinin ideya-qayəvi mahiyyətini hakimiyyət dəyişikliyi təşkil edir.

Sual oluna bilər: Bu, çoxmu təhlükəlidir?

Prinsip etibarilə xeyr! Bir şərtlə ki, dövlətçiliyin təməl prinsiplərinə, cəmiyyətin seçdiyi strateji yolun mahiyyətinə xətər toxunmasın.

Hakimiyyətə can atmaq istəyində də qeyri-adi heç nə yoxdur. Fəqət, baxır kimlər və hansı yollarla bu istəyi reallaşdırmaq istəyirlər. Müxalifət, təəssüf ki, həmişə dinc, sivil, qarşılıqlı anlaşma məxrəcində əyarlanan təkamül yoluna inqilabi metodları – qiyam, iğtişaş və xaosu üstün tutur. Azad və demokratik seçkilərdən, xalqın iradə və istəyindən keçən vasitələr qulaqardına vurulur.

Bir var ki, müxalifət ortaya mövcud iqtidarın fəaliyyət qabiliyyətsizliyini sübut edən dəlillər qoysun, bu və ya digər məsələlərin həllini ondan daha yaxşı bacardığını isbatlaya bilsin, cəmiyyət həyatının dinamik, yüksələn əyri ilə inkişafını özündə ehtiva edən proqramlarla çıxış etsin, bu, konstruktiv yanaşmadır. Və Bakı Dövlət Universitetinin 100 illik yubileyi münasibətilə keçirilən mərasimdə (26 noyabr 2019) çıxış edən Prezident İlham Əliyev belə bir mövqe ilə həmfikir olduğunu aşağıdakı şəkildə ifadə etmişdir: “Sağlam müxalifət yaradılmalıdır. Dövlətçiliyə sadiq olan, xalqa bağlı olan, doğrudan da təklif verən, hakimiyyəti tənqid edən, amma konstruktiv təklif verən, yol göstərən. Ancaq biz sevinərik, əgər belə müxalifət yaranarsa. Doğrudan da, bizim işimizə kömək olar”.

Bir də var ki, özünü müxalifət adlandıran təbəqə iqtidarın müsbət addımlarına mane olmaq yolu tutsun, taleyüklü məsələlərin həllinə konseptual deyil, intuitiv-emosional, bəsit yanaşma nümayiş etdirsin, demokratiyanı kabus qiyafəsinə salıb iqtidarın əldə etdiyi müəyyən uğurları qərəzli insinuasiya və böhtan atəşfəşanlığına bələsin. Sağlam fikirli, konstruktiv müxalifət demokratik cəmiyyətin pərsəngidir. Ölkə müxalifətinin radikal qanadı isə – Azərbaycan xalqına nə qədər pisdirsə, bizim hakimiyyətə gəlmək şansımız o qədər güclüdür – prinsipi ilə hərəkət edərək qarşısına çıxan demokratik dəyərlər adına nə varsa, hamısını çığnayıb dağıtmaq yolu tutur.

Müxalifət hələ təşəkkül tapmağa başladığı dövrdə elmi-yaradıcı ziyalıları, siyasi elitanın nüfuzlu, vətənpərvər kəsimini hərəkatdan qısqanclıqla uzaqlaşdırdı. Bu, müxalifətin bütün sonrakı siyasi müqəddəratına öldürücü təsir göstərmiş faciəvi səhv idi.

Etiraf edək; bu gün iqtidar özünün xəlqiliyi, insankeşliyi, vətəndaş sevgisi, xalqın rifah göstəricisinin məqbul sayıla biləcək həddi, sistemli institutlara inam və etibarı ilə deyil, kapitalı ilə güclüdür, cəbr aparatı, “təsir və inandırma” üsullarının kəskinliyi və “innovativliyi” ilə güclüdür. Və ehtimal ki, yaxın perspektivdə mövcud hakimiyyətin qarşısına çıxa biləcək yeni və qabiliyyətli qüvvə məhz ziyalı, alim, intellektual insanların birliyi olacaqdır.

Böyük dövlətşünas Heydər Əliyev zamanın yeni redaktəsinə uyğun dəyişməkdə olan cəmiyyətdə həqiqi müxalifətin qabaqcıl rol və missiyasını görür və bunu yüksək qiymətləndirirdi. 2001-ci il ilin noyabrında YAP-ın II qurultayında çıxış edən Heydər Əliyev müxalifətin öz ampluasında qıfıllanıb qaldığını, məzmun və keyfiyyətcə daha da mürtəceləşdiyini təəssüflə qeyd edirdi: “... Bizim müxalifət çox radikal, düşməncəsinə mövqelərdə duran müxalifətdir. Bu müxalifət mənfi nöqteyi-nəzərdən dünyada bütün müxalifətlərdən fərqlidir. Heç bir ölkədə belə müxalifət yoxdur. Bunlar, üzr istəyirəm, hər bir çirkin, tərbiyəsiz yollara gedirlər”.

Əfsuslar olsun ki, xarakter və mahiyyəti etibarilə evolyusiyaya köklənmiş zamanın gərdişi müxalifətin timsalında heç bir keyfiyyət yeniliyi ilə fərqlənmədi. Destruktiv müxalifət özünütəmizləmə və tənzimləmə proseslərinə məruz qalmaq əvəzinə daha da radikallaşdı, mürtəceləşdi.

Akademik Ramiz Mehdiyev Azərbaycan məkanında müxalif cərəyanın yaranması və mahiyyəti barədə “Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri” monoqrafiyasında belə düşünür: “Təəssüflə qeyd etmək lazım gəlir ki, Azərbaycanda müxalifətçilik fenomeni dövlət quruluşu prinsiplərinin, siyasi baxışların, ideyaların digər prinsiplər, baxışlar və ideyalar ilə sağlam rəqabət aparması vasitəsi kimi dərk olunmayıbdır... Yaranmış siyasi reallığa uyğunlaşmayan, hakim elitanın siyasi və mənəvi məsuliyyətinin yükünün əhəmiyyətini dərk edə bilməyən bizim müxalifət liderləri daha yaxşı ideyalar və səmərəli təkilflərlə deyil, hökumətin ünvanına ancaq uydurma ittihamlarla çıxış edir, əsassız tənqid atəşini ölkənin siyasi-iqtisadi xəttinə qarşı, ölkə Prezidentinə və onun komandasının üzvlərinə qarşı yönəldirlər”.

Səslənən fikirlərdə həqiqətin payı böyükdür. Lakin nəzərə alsaq ki, siyasi texnologiyalarda optimalla real arasındakı şəriksiz hökmranlıq məsələsi konkret situasiyaya söykənir, onda yaranmış vəziyyətə görə tərəflərin subyektiv məsuliyyət öhdəliyini də fərqləndirmək vacibdir. Və belə bir diskomfortun aradan qaldırılması ilk növbədə ölkədə ictimai-siyasi münasibətlərin harmoniyasına və homogenləşməsinə töhfə verərdi ki, bu məsələdə “birinci skripka” rolu birmənalı şəkildə iqtidara məxsusdur.  

“Moral politik” və “makiavellizm”

Adətən, aktiv siyasətdə bu iki sifət fərqləndirilir. Əslində, siyasətdə mənəviyyat axtarmağın saman tayasında iynə axtarmaq kimi mənasız bir məşğuliyyət olduğunu yəqin ki, bir kimsə mübahisələndirməz. Belə bir “epitet” həm iqtidar, həm də müxalif siyasi mətbəxə eyni dərəcədə aiddir. Bəlkə ona görə ki, – məqsəd vasitəyə bəraət qazandırır – tezisi həmişə aktual olmuşdur. Maraqlıdır, vətəndaş cəmiyyətdən bir şeylər umarkən və istəyi hasil olmadıqda hakim komandadan daha çox müxalifətə sarı boylanır, sanki onu bir şeylərə sövq etmək istəyir. Lakin Azərbaycanda ana müxalifətliyə can atan qüvvələr kifayət qədər zəif və amorf, konstruktiv müxalifət “diaqnoz”u ilə parlamentdə yer almış kəsim isə bir xeyli boyat, latent və daha çox belletristdir.

Birinciləri fərqləndirən səciyyəvi xüsusiyyət dörd onilliyə yaxın bir müddətdə yalnız “fizioloji” boyartımı üzərində işləməsi, elektoral bazasını genişləndirməməsi, daha effektiv və innovativ siyasi texnologiyalar üzərindən mübarizə taktikası qura bilməməsidir. İkincilər isə zaman və imkan arqumentini öz mənfəətləri üçün daha rasional şəkildə qiymətləndirərək hakimiyyətin təvəccöhünü “haqq” etsələr də, bu “coker”dən mobil və işlək müxalif düşərgə formalaşmaq şansı üçün istifadə etməmişlər.

Bütün bunlar isə ölkəiçi az-çox siyasi əhəmiyyət kəsb edən kampaniyalarda, xüsusilə də parlament seçkilərində həmin qüvvələrin məğlubiyyətini təmin etmişdir. Müxalifət xalqdan çox şey, daha dəqiq ifadə etsək, ən qiymətli neməti – səslərini tələb etsə də, əvəzində heç nə təklif edə bilmir. Türklər demişkən, “iş və aş” xatirinə toplumun siyasi proseslərlə maraqlanmayan, cəmiyyətdə hansı siyasi qüvvənin iqtidara yiyələnəcəyinə indifferentlik nümayiş etdirən loyal və obıvatel kəsimə hesablanmış proqram yaxud layihə adlı mücərrəd sənədlər isə siyasi demaqogiya və cəfəngiyyatdan savayı hər hansı bir effekt yaratmır. Məhz belə bir zəiflik vizual olaraq güclü görünsə də, daxilən ciddi təbəddülat və didişmələr yaşayan və son zamanlar bu fobiyadan “islahat” adlandırdıqları irreal çırpıntılarla qurtulmağa çalışan hakimiyyət düşərgəsinin xeyrinə işləyir.

Yaxın tarixi keçmişin səbrli, ehtirasdan uzaq elmi-politoloji təhlili sübut edir ki, 1991-92-ci illərdə xalqın azadlıq və müstəqillik ideallarına və qətiyyətinə söykənən geniş hərəkat əslində milli oyanışın yeni ideoloji diktaturasından başqa nəsnə olmadığını ortaya qoydu. Xalqın öz çiyinlərində iqtidara gətirdiyi hakimiyyətə ictimai etimad limiti tükəndi. Müxalifətin nə hakimiyyət illəri, nə də ki, mövcudluğunu sürdürdüyü sonrakı illər milli dövlətçiliyimizin inkişaf faktoruna çevrilə bilmədi.

2000-2005-2010 və 2015-ci ilin parlament seçkilərindəki fiasko müxalifət partiyalarının sıralarında dezinteqrasiya və aşınma proseslərinin sürətlənməsinə təkan verdi. Beləliklə, ötən parlament, prezident və bələdiyyə seçkiləri bir daha göstərdi ki, müxalifətin artıq xalqa deyəsi heç bir sözü qalmayıb, o tükənib, aşınıb, köhnəlib. Belə bir uğursuz sonuc nəticə etibarilə müxalifətin səhnədən üzüsulu getməsini şərtləndirməli idi. Və bu, iqtidarın arzusu, yaxud hansısa siyasi qrupun istəyi deyil, konkret situasiyada özünü təsbit edən yeganə məntiqi variant idi.

Bu gün onların sırasında gənc qüvvələr yetişir. Onlar tək yaşlarına görə deyil, həm də düşüncə, fikir etibarilə yenilikçi, mütərəqqi gənclərdir. Sıralarındakı köhnə təfəkkürlü, antimilli adamları görürlər. Onlar müasir tipli mübarizə vasitələrinə meyl edirlər, intellektual üstünlüyə, ağıl və əməlin həmrəyliyinə önəm verirlər. Anlayırlar ki, sivil mübarizə yolu ilə, ağılla məqsədə daha tez və rahat çatmaq mümkündür, nəinki küçələrə tökülüşüb fit calmaq, şüvən salmaq, məzhəkə çıxarmaqla. Bu cür davranış isə artıq müxalifətə öz içərisində müxalifətin yaranmasından xəbər verir. Cəmiyyət normal müxalifət və sivil mübarizə üsullarını tanıyır.

Yeni müxalifətin hansı şərtlər daxilində və məhz hansı mühitdə təşəkkül tapacağı ilə bağlı ən müxtəlif mülahizə və vepsiyalar səslənir. Gündəmdə daha çox dövr edən versiya bundan ibarətdir ki, “yeni müxalifət” əsasən “köhnə müxalifətin” sıralarından onların neqativ cəhətlərini sərf-nəzər etmək şərti ilə yetişəcək. Bu təbəqə liberal-demokratik təlimlər təcrübəsinə yiyələnmiş, Qərb təhsili almış, müasir texnologiyalara yiyələnmiş, eyni zamanda milli ənənə və dünyəvi dəyərləri özündə təcəssüm etdirmiş gənc intellektualları, mahiyyətcə qərbçiləri öz sıralarında birləşdirəcəkdir. Və ola bilsin ki, məhz bu müstəvidə son vaxtlar hakimiyyətin “stavka” etdiyi yenilikçilərlə arzusu olunan yeni müxalifət nümayəndələrinin əməkdaşlıq modeli aktuallaşsın.

Həmin prosesi sürətləndirmək üçün nə lazımdır? Hər şeydən öncə dialoq, təmas, ünsiyyət!

Təəssüflə qeyd edilməlidir ki, hakim partiyanın ölkədəki ictimai-siyasi sabitliyin qorunub saxlanması, siyasi qüvvələr arasında qarşılıqlı münasibət və sağlam əməkdaşlığın yaradılması, mübahisəli məsələlərin həll olunması yollarının masa arxasında birgə müzakirələr nəticəsində axtarılması üçün vacib olan dialoq təklifi uzun müddət radikal düşərgə tərəfindən səmimi qarşılanmamışdır. Radikal müxalifətin əsas məqsədi cəmiyyətdə siyasi qüvvələr arasında sivil münasibətlər qurmaq, ümummilli məsələlərin həllində vahid mövqe nümayiş etdirmək, Azərbaycanın demokratik Qərbə inteqrasiyası üçün atılan addımlarda iqtidara yardım göstərmək deyil, əksinə, iqtidarın gərgin fəaliyyət sayəsində əldə etdiyi müəyyən uğurları inkar etmək, bütün vasitələrlə, hətta vətəndaşlar arasında qarşıdurma yaratmaq, opponentlərə qarşı qara "PR" texnologiyalarını tətbiq etmək bahasına olsa da, öz çirkin məqsədlərinə nail olmaq istəyidir. Lakin indi onların nə əvvəlki tək onsuz da zəif olan sosial bazası, nə də müxalifətçiliklərinin uzanması səbəblərini izah edə biləcək arqumentləri qalıb.

- Müxalifət bu xalqa nə verib? Bəs iqtidar nə verib? - Dialoq bu müstəvidə, qoyulan suallar ətrafında getməlidir.

Bəli, təəssüflər olsun ki, ən yeni tariximizin inkişaf və kəşməkeşlərlə müşayiət olunan ötən illərində müxalifət öz üzərində işləmədi, elə şitil olaraq qaldı. Bu imperativ həm radikal, həm də özünü konstruktiv adlandıran siyasi qüvvələrə aiddir. Çünki onlar bir qayda olaraq xalqa, elektorata, sosial bazaya deyil, öz timsallarında şəxslərə, fərdlərə işləyiblər, bir növ nimdaş müxalifət “aristokratiyası” yaradıblar. Ona görə də bu gün həmin partiyaları təəssübkeşləri ilə deyil, “lider”ləri ilə tanıyırlar. Və bu gün onlar parlament seçkilərinə 50-60-80 namizədlə getdiklərini bəyan edəndə qeyri-ixtiyari düşünürsən ki, yaxşı bu adamların yarısı olsun öz ətrafları, qohum-əqrəbaları, bəs qalanını haradan “icarəyə” götürüblər?!

Sərt səslənə bilər, lakin reallıqdır. Xalq onları toplu halında görməyib. 

Cəmiyyətin sosial tomoqrafiyası

İctimai rəyi sosiologiya elmində bu cür də adlandırırlar. 

Düzdür, biz o “bəxtəvər” ölkələrdənik ki, xalqın səsi və sözü ünvanlandığı qulaqlara nadir hallarda, o da seçmə üsulu ilə çatır. Ancaq lazımdır. İqtidara, eləcə də müxalifətə xalqın onlar barədə nə fikirləşdiyini dinləyib düşünmək və nəticə çıxarmaq pis olmazdı.

Ölkədə, ümumiyyətlə, sosioloji sorğu institutu yox səviyyəsindədir. Müxtəlif reytinq təşkilatlarının vaxt-bivaxt bu və ya digər fəaliyyət sahəsi ilə bağlı müsbət rəylərini isə daha çox anqajə edilmiş rəy hesab etmək olar. Ölkədə hər şey – siyasi institutlar, vətəndaş cəmiyyəti institutları, media inkubasion effektlə öz “valideynlərinə” – hakimiyyətə oxşayır. Belə bir yekrənglik isə haqlı olaraq toplumu bezdirir, usandırır, artıq heç kim müasir Piri babaların “analoqu olmayan inkişaf” haqqında nağıllarını dinləmək istəmir. Həyata bir ovuc korrupsioner məmur-oliqarxın möhtəşəm malikanələrinin pəncərəsindən deyil, gündəlik qayğılarının nəfəsliyindən boylanmaq məcburiyyətində qalan orta statistik vətəndaşı “kürü diplomatiyası”, “laundromart” və digər ələalma sxemləri vasitəsilə əldə edilən irreal statistika deyil, özünün, övladlarının yaşam keyfiyyətini, həyat məmnuniyyətini təmin edəcək gerçəklik maraqlandırır.

İctimai rəyi müxalifətin daha çox destruktivliyə meyilli fəaliyyəti də qane etmir.

Hakimiyyət umsuqluğunu daha çox siyasi-əxlaqi resurslarının dayazlığı, mübarizə üsullarının primitivliyi üzərindən ifadə edən müxalifət meydanlarda əzələ oynatmağa, zor, təzyiq xofu yaratmağa can atır. Bəs normal və sivil siyasi mübarizə metodları ilə bir araya sığmayan bu cür davranış nə ilə əlaqədardır?! Bunun kifayət qədər ciddi sosial-ictimai və sırf ruhi-psixoloji kökləri ola bilər. Hələ uzun illər əvvəl Almaniyanın Azad Demokratlar Partiyasının üzvü Vörner Hoyer “Liberation” qəzetinə müsahibəsində Azərbaycan müxalifətinin liderlərinin hakimiyyətə qarşı olduqca aqressiv münasibət bəslədiklərini bildirirdi: “Onlar müxalifət siyasətçilərindən daha çox ayrı-ayrı radikal qrupların nümayəndələri təsiri bağışlayırlar. Azərbaycan müxalifətinin şüuru hələ lazımınca formalaşmayıb. Bu müxalifət 90-cı illərdə Şərqi Avropa müxalifəti kimi fikirləşir ki, onların funksiyası hakimiyyət nümayəndələri ilə, polislə toqquşmaq, hakimiyyətə tabe olan departamentləri tutmaq, məmurları girov götürərək hakimiyyəti istefaya məcbur etməkdən ibarətdir. O vaxtlar şərqi avropalılar qanundan çox populizmə güc verirdilər. Bu gün Azərbaycanda da həmin situasiya mövcuddur”.

Vaxt dəyişsə də, taktika dəyişməyib. Bir şeylər əldə etmək üçün dəyişməyin, silkələnib təzələnməyin zamanı yetişməyibmi? Məlumdur ki, hakimiyyət növbədənkənar parlament seçkilərinə gedir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, bununla bağlı ayrıca yazımız olacaq deyə, bir çox mətləblərə girmədən bəzi məqamların üzərindəki toz qatını silmək istərdik.

Əslində, bəli, ictimai rəyin ən dəqiq “dozimetri” seçkilərdir. Yəni söhbət təyinetmədən deyil, həqiqi səsvermə prosesindən gedir. İki aydan da az bir müddət qalıb və 2020-ci ilin fevralında keçiriləcək parlament seçkilərinə hazırlıq bütün maraqlı siyasi qüvvələrin əsas fəaliyyət istiqamətini təşkil edir. Təbii ki, qüvvələr nisbəti fərqlidir, proseslər hakimiyyətin tam nəzarəti altında cərəyan edir... həmişə olduğu kimi! Bu dəfəki seçkilər, “Bakı, Parlament prospekti, 1” ünvanında məhz kimlərin yer alacağı hakim komanda üçün arxivacib məsələdir. Çünki bu dəfə oyuna çox böyük uduş qoyulub ki, onun da qarşılığı hakimiyyətdə “rokirovka” gedişi ola bilər. Buna görə də fevral seçkilərində kütləvi şəkildə saxtalaşdırma hallarının olacağı ehtimalı indidən heç kimdə şübhə oyatmır.

Niyə? Əvvəla, “Ay xaricdə təhsil almış..., yeni təfəkkürlü..., gənc, kreativ düşüncəli...” və digər frazeoloji qaravəllilərlə insanları aldatmaq mümkün deyil, artıq. İndiyədək təyin olunanlardan xalq “gülmü dərib” ki, bu dəfə parlamentə dürtülməsi nəzərdə tutulanlardan da “gülab çəksin”? İkincisi isə, hakimiyyətin təqdimatı ilə seçkilərə qatılacaq istər iqtidarın stavka elədiyi yeni simalar, istərsə də arabanın beşinci çarxı qismində “konstruktiv” müxalifət təmsilçilərinin əksəriyyəti Azərbaycan xalqı üçün kəsilməmiş qarpızdır, onları uzaqbaşı yaxın çevrələri və “xeyir-dua” verənləri tanıyır. Buna görə də nəticə etibarilə qutulardan başqalarının, yəni seçicilərin səs verdiyi namizədlərin deyil də məhz “sırınanların” çıxmasını təmin etmək məqsədilə klassik “işıq söndü”, “polis müdaxilə elədi” variantlarına deyil, daha “innovativ” və “kreativ” metodlara əl atmaq lazım gələcəkdir.

Bir mühüm məqamın da altını cizək ki, bu gün vətəndaşın seçkilərə maraq göstərməməsinin başlıca səbəbini onun sosial indifferentliyində deyil, seçki nəticələrinin hər bir halda saxtalaşdırılacağına dərin və qəti inamında axtarmaq lazımdır. Və bu, üç-beş nəfərin deyil, böyük əksəriyyətin ötən illərin acı təcrübəsi timsalında ictimailəşmiş rəyi, qənaətidir.

Siyasi antropologiya öyrədir ki, növdaxili mübarizə növün yaşadılması vasitələrindən biridir. Bu anlamdan çıxış edərək xalqa azad seçim imkanı verməklə qanunverici hakimiyyətin məhz sağlam və bərabər mübarizə mühitində formalaşmasına çalışmaq və buna nail olmaaq lazımdır.

Ərəblər çörək yemir? Yaxud vətəndaş nə istəyir? 

Oxuyanların yadında qalmış olar. “Danabaş kəndinin əhvalatı”nda - Ərəblər çörəyə nə deyir? - sualına cavab tapmayan molla - Ərəblər şörək yemir! – deyib canını qurtarmağa çalışır.

Məlum “dəvəquşu” taktikasına uyaraq qarşıdakı problemlər şəridini görməzdən gəlmək, hər biri cavab gözləyən sualları qulaqardına vurmaq indiki halda nə çıxış, nə çözüm, nə də ki, qurtuluş yoludur.

Bu gün iqtidarın qarşısında duran sualların ən böyüyü – Nədən başlamalı?-dır.

Yeni tarixi şəraitlə, aparıcı inkişaf tendensiyaları ilə ayaqlaşmağa məhkum olan ənənəvi müxalifətsə daha çox – Nə etməli? – sualı ətrafında baş sındırmalıdır.

İndi hər iki tərəf ya Danabaş kəndinin “hərşeyşünas” mollası kimi həmin problemlərin olmadığını sübut etməlidir, ya da ki, qollarını, lap elə balağını da çırmalayıb onların həlli yollarını tapıb göstərməlidir: - Dövlətçiliyin matrisasını içəridən dağıdanlar kimlərdir: korrupsioner məmur-oliqarx çetesi yoxsa radikal müxalifət? Bu prosesin qarşısını almaq üçün nə etmək lazımdır? Ölkədə, eləcə də “on-line” mediada radikal çıxışların artmasını səbəbləndirən amillər hansılardır? Onların qarşısını almaq, yaxud neytrallaşdırmaq üçün hansı tədbirlər görülür?

Realist olaq; neft-qaz və pomidor kimi strateji məhsulların ixracının artması, minimum əmək haqqı məbləğinin yüksəldilməsi, xalqın dilini bilməyib xalxın dilində az-çox anlaşanların islahat adıyla vəzifələrə gətirilməsi, parlamentə “adaxlanması”, qəşəng binaların tikilməsi, bağ-bağça salınması, daha nələr-nələr... yaxşı şeydir, lazımdır. Ancaq hər şey də demək deyildir. Onlardan, həm də daha yaxşısı, qat-qat böyüyü, gözəli başqalarında da var. Xalqın davası qarın deyil, qədir davasıdır. Onu, böyük hesabla, hakimiyyətdə kimin təmsil olunması deyil, bu hakimiyyətin legitimliyi, “xəlqaniliyi” (Ə.Xaqani) maraqlandırır, dövlətin və dövlətçiliyin, böyük Zərdabi demişkən, səlamətliyi maraqlandırır.

Ancaq nə görürük? Hakimiyyətin ayrıca qolu olan məhkəmə sistemi bu sahənin sağlamlaşdırılmasına yönəlik Prezident fərmanlarına rəğmən ciddi təbəddülat yaşamaqdadır. Ölkə başçısının hər çıxışında təvazökarlıqla bağlı qətiyyətli tapşırıq və tövsiyələrinə qarşılıq məmur özbaşınalığı səngimək bilmir. Sadə vətəndaşların narazılığı həyat keyfiyyətinin səviyyəsi ilə tənasüb təşkil edir. Sərt təbəqələşmə mövcuddur. İnsanlara özünürealizə imkanları tanınmır. Niyə? Çünki nepatizm, regionçuluq, çevrəbazlıq, məhəlləçilik... və digər bu kimi neqativlərin toxumu hələ də münbit torpağa düşübmüş kimi cücərməkdədir.

Bizdə elektoratın transformasiyası prosesi gedir və bunu gizləmək, danmaq mümkün deyil. Radikal müxalifətin oktyabr ixtişaşları da göstərdi ki, vətəndaşlar kimdənsə “Azadlıq” istəmirlər, kimisə “İstefa”ya çağırmırlar. Öz sosial problemlərini dilə gətirirlər, məhkəmədən dad döyürlər, məmurdan şikayət edirlər. Bu adamlara hansısa siyasi partiya liderinin təəssübkeşi damğası vurmaq, əl-qolunu burub “paketləmək”, əslində, davakar müxalifətin “əlinə işləmək” anlamına gəlməlidir.

Vətəndaş iş istəyir! Vətəndaş çörək istəyir! Vətəndaş aldığı maaşla övladının orta məktəbdə “repetitor” pulunu, ali məktəbdəsə təhsil haqqını verə bilmədiyindən şikayətçidir. Vətəndaş tərəddüd edir ki, aldığı məvaciblə dükan-bazara uğrasın, mağazalardakı borc dəftərini qapatsın, yoxsa aptekə, xəstəxanaya getsin.

Etməməlidir! Analoqu olmayan inkişafda belə şeylər olmamalıdır, qadam!

Bütün bunları kim həll etməlidir, müxalifətmi? Xeyr, hakimiyyət!

Bəli, müxalifət vətəndaşın pərişan halının bu incə yerindən yapışıb onu provakasiyaya çəkir, deyir ki, mitinqə gəl, məni dəstəklə, bu iqtidarı yıxaq, onda hamınızın dərdinə dərman olacağıq. Ay oldu, ha...!

İndi baxın; sizcə həmin narazı elektorat seçkilərdə kimin yanına gedəcək? – Onu problemləri ilə başlı-başına buraxan yaramaz məmurların, bu hakimiyyətin səfasını çəkib cəfasını ölkə başçısının üstünə atanların, yoxsa ona “Hər şeyin çox yaxşı olacağını” vəd edən manipulyatorların?!

Ancaq vətəndaş da “dənizdən külək gözləməməli”, haqq-hüququ uğrunda fəal mübarizə aparmalıdır. Çünki o fəal olmadıqca antimilli ünsürlər meydan sulayacaq. Vətəndaş istər siyasi, istərsə də həqiqi döyüş meydanına orfoepiya işarələrindən “dikduranını” deyil, şücaətin, hünərin, nəhayət, qeyrətin üstünlüyünü gətirməlidir. 

* * * 

Xorxe Luis Borxes sürrealist yazılarından birində deyirdi: Dünya Tanrının gördüyü yuxudur.

Biz o yuxunun harasındayıq?

P.S. Uzun oldu. Bağışlayın! Ayıqlar üçün yazdım.