Kaşğarda Azıx şəhəri
İlhami Cəfərsoy
Azərbaycanın arxeoloqları qazıntılara başlayana qədər erməniləri nə Azıx kəndi maraqlandırırdı, nə Azıx mağarası. Onlar hələ Məmmədəli Hüseynovun adını eşitməmişdilər, Mingəçevirdən tapılan yazılı şamdana görə arxeoloq Vahidovun kölgəsini qılınclayırdılar.
Erməniləri Cin atına mindirən ( bağışlayın, onlar at minməyiblər, həmişə eşşək miniblər), o idi ki, bürünc şamdan üzərində Tanqri sözü aydın oxunurdu.
Danoslar danos dalınca yazıldı. Su-elektrik stansiyasının tikintisi sürətləndirildi. Ən qədim Alban əlifbası ilə yazılmış mətnlər Kür çayının suları altına qərq olundu.
Qonşularımız təzəcə toqquş deyib, Cin eşşəyindən düşmüşdülər ki, Məmmədəli Hüseynov Azıx mağarasının səkkizinci qatından ilk insan tipinin çənə sümüklərini tapıb, elmi ictimaiyyətin müzakirəsinə təqdim etdi.
Qırmızı Bazardan İrəvan çuxuruna qədər aləm bir-birinə dəydi. Bu tapıntı Aşxalusun göbəyindən çıxanların beyinlərini 9,9 bal zəlzələ kimi titrədi. Hansı müdirin kabinetinə girirdin, stolların üstündə qalaq-qalaq kitab görürdün. Ermənilər məmə yeyəndən pəpə deyənə qədər dilçi olmuşdular. Elliklə Azıx adının anlamını axtarırdılar.
Uzun çabalardan sonra dizaxlı bir qoca müəllim sanskrit dilində zoğ, yaşıl budaq anlamında a-zox sözünü tapdı. Ancaq məna uyğun gəlmirdi, zoğ hara, daş-qaya hara?
Azərbaycan ictimai düşüncəsində ümumiləşməkdə olan bir fikrə görə Azıx mağarası ayı mağarası deməkdir. Düzdür, azıq, azuq türk dillərində ayının altı-yeddi adından biridir, ancaq mağaranın adı birbaşa ayı sözü ilə bağlı deyil. Azıx kəndinin adı ilə bağlıdır.
Totemi ayı olduğuna görə qıpçaqların bir qəbiləsi özünü Azıqadlandırırdı. Hələ eradan əvvəl I minillikdə Azıq, Azuq, Ayu, Ayup adlı türk etnosları Kaşğardan Misirə qədər dünyanın neçə-neçə ölkələrinə yayılmışdılar.
Xüsusilə, maraqlıdır ki, “Divanü-luğatit-türk” əsərinin yazarı Mahmud Kaşğari Kaşğar yaxınlığındakı Azıx şəhərində anadan olmuşdur. Həmin şəhər islamiyyətdən öncə totemi ayı olan bir türk nəsli tərəfindən salınmışdır.
Ayılara totemik münasibət nə ilə bağlıdır? Dünyanın bir çox qədim xalqları kimi türklər də həm ayını sevir, həm də ondan qorxurdular. Ona görə qorxurdular ki, ayılar mağarada yaşayırdı. Onları öldürmədən mağaralarda məskunlaşmaq olmurdu. Ona görə sevirdilər ki, ayı onların azuqəsi idi. Qış düşəndə meşədəki yabanı meyvələr yox olur, insanlar mağaralarda qış yuxusuna gedən ayıları tutub ətini yeyirdilər.
Mahmud Kaşğarinin və V.V. Radlovun lüğətində azuq sözü iki mənada verilmişdir: ayı və azuqə. Bundan əlavə, Fəzlullah Rəşidəddininin qələmə aldığı “Oğuznamə”də Azuk bolsun mərasim adı var. İrkıl Xoca Gün xanın oğlanlarının onqonunu müəyyən edir. Həmin mərasim Azuk bolsun, yəni var-dövlət qazansın adlanır.
Rusiyanın qafqazşünas tədqiqatçıları XIX əsrin sonlarında Qarabağda etnoqrafik bilgilər toplayarkən görmüşdülər ki, Azıx kəndinin əhalisi özünü həm də Azux adlandırır. Onların mifik təxəyülünə görə ayı dəyirmançı imiş. İnsanların çörəyə hörmətsizliyini görüb azıxmış, yəni heyvana dönüb meşəyə qaçmışdır (Сегал 1902. s. 272).
Buna uyğun olaraq Azərbaycan dilində azıxmış sözü vardır. Ev heyvanları aylarla çöldə qalıb vəhşiləşəndə deyirik heyvan azıxıb. “Əmrah” dastanında belə bir epizod var. Xidmətçi qız həyətə çıxanda görür ki, üz-gözünü tük basmış, cındırından cin hürkən bir qoca kişi bağdakı almaları yeyir. Qorxaraq evə qayıdıb deyir:
Xanım, bağa bir azıxmış giribdi,
Yeyib qurtarıbdı yar almasını.
Ermənilərin iddialarına görə türklər Ön Asiyaya XI əsrdə gəliblər. Halbuki uzlar, peçeneqlər, azıxlar Azərbaycanda və Anadoluda çoxdan yaşayırdılar. Bu barədə e.ö. IX əsrə aid Assuriya və e.ö. VIII əsrə aid Urartu mixiyazılı abidələrində dəyərli bilgilər var.
Assuriya hökmdarı III Tiqlatpalasarln kitabəsində deyilir ki, hardasa Suriya ilə Türkiyə arasında Ayup adlı ölkə var. Bir Urartu qaya yazısında isə qeyd olunur ki, Ayup Urartu tayfa ittifaqına daxil olan etnoslardan biridir. Ayin zamanı Ayup etnosunun tanrısına bir dana qurban kəsərdilər.
Bir sıra türk dillərində, o cümlədən Kumık dilində ayıya ayup deyilir. Totemi ayup, yəni ayı olan etnosun yurd yerləri Ayıp, Ayıplı formalarında xəritəmizə daxil edilmişdir. İndi kimə sə Ayıplı, kiməsə Çaxırlı kəndinin adı xoş gəlmir. Çakır qartalın bir növünün adıdır.
Yerlərdən gələn təqdimatlar əsasında Milli Məclisdə şəhər, kənd adları dəyişdirilir. Deputatlarımız özləri də bilmədən tarixi toponimiyamızın qiymətli nümunələrini xəritədən silirlər. Yaxşı olar ki, AMEA Dilçilik İnstitutunun elmi şurasının qərarı olmadan şəhərlərimizin, kəndlərimizin adları dəyişdirilməsin. Onları dəyişdirmək yox, ilkin variantlarını bərpa etmək lazımdır.
Şərhlər
Salam! Ramazan bəy! Sizin klassik ədəbiyyatı yaxşı bilmənizə afərin! Lakin burda malı-mala qatmayın. Bir də elmdə Ekkam prinsipi var. “Əlavə mahiyyətlər icad etməyin”. Burada məhz belə bir vəziyyətdir. Azuqə,ərzaq ayrı şeydir, azıx- ayrı şeydir. Ona qalsa dünyanın hər dilində 1-2 səs fərqi olan tamam müxtəlif məna verən minlərlə söz var. İndi biz hər fonetik oxşar sözü, digər mənalı bağqa sözlə qatıb qarışdırmalıyıq? Yaxşı olar ki. bu sözün mənasını elə təbiətdə axtarasınız. Axı insan da təbiətin bir elementidir və çox halda təbii məkanlara ad verərkən o yerin təbii xüsusiyyətləri ilə əlaqədar adlar verir! Yəni, söhbət təbiət obyektindən gedirsə, ona təbiətlə bağlı ad verilməsi ehtimalı çox yüksəkdir. Çox güman ki, burada da həmin haldır. Bu səbəbdən də, xalqın bu mağaranın ayı ilə bağlı olmasını deməsinin həqiqətə uyğunluq ehtimalı 90%-dən də çoxdur. Məlumatınız olsun ki. dünyanın ayılar yaşayan hər yerində (ağ ayı istisna olmaqla) ayılar ya qış yuxusuna getmək, ya da qocalıb əldən düşəndə əbədilik yatmaq üçün zağalardan, mağaralardan istifadə edirlər. Bu bütün zooloqlara, etoloqlara məlum geniş yayılmış hadisədir. Burada fantaziyaya güc verib, ağılbatmaz versiyalar fikirləşmək lazım deyil. Sizin əlinizdə hansı çoxsaylı dəlil, tarixi-etnoqrafik fakt var ki, azərbaycanlılar öz ərzaq ehtiyatlarını, ilk növbədə yaşayış məskənlərində yox, gəmiricilərin parazitlərin tez daxil ola biləcəyi mağarada saxlayırmışlar? Ona görə bu fantastik versiyanı qoyun bir kənara və bu adın ayı ilə bağlı olmasını qəbul edin. Başqa bir məqamı qeyd edim. Çox güman ki, “azıx” bu mağaraya həmin ad verilıən zaman xalqımızın həmin heyvanla bağlı istifadə etdiyi əsas yox, yardımçı addır. Yəni etnoqraflara yaxşı bəllidir ki. bir çox xalq və qəbilələr totem heyvanları və ya çox sayğı hiss etdikləri heyvanları “adını çəkib boş yerə narahat etməmək, qəzəbləndirməmək üçün” dildəki əsas sözlə deyil, əlavə sözlərlə adlandırırdılar. “Azıx” dilimizdə bu heyvanla bağlı belə alternativ adlardan biri ola bilər. Son məqam. Bəzən ayı qış yuxusuna getmək üçün oqranizmdə kifayət qədər qida ehtiyatı(piy) toplay bilməyəndə və ya insan tərəfindən narahat eilərək yuxudan oyadıldıqda dağda, meşədə sərgərdan gəzir, yenidən mağaraya qayıdır,bir də durub kasad qış meşəsində çətinliklə qıda axtarır. Bu zaman ayı çox təhlükəli olur. Bir sıra xalqların dilində belə ayıların ayrıca adı var. Məsələn, ruslar belə ayıya “şatun” (vurnuxan-sərgərdan) deyirlər. Bu ad həmin vəziyyətə düşmüş zavallı heyvanın dlimizdəki “azıx” adı ilə tam sinonim ola bilər. Mən hesab edirəm ki, kökü “azmaq” felindən olan “azıx” sifəti dilimizdə məhz belə vəziyyətə düşmüş ayı üçün ən münasib ad variantıdır və nə yazıq ki. hörmətli alimlərimiz belə bir məsələyə diqqət yetirməmişlər. Təbiəti, etnoqrafiyanı sevin və onunla maraqlanın, əziz şərqşünaslar və filoloqlar!
İlhami müəllim! Sizin məsləhətlərinizə razıyıq. AMEA-nın icazəsi ilə adlar dəyişdirilməlidir.
Maraqlı məqalə üçün, əziz İlhami bəy, çox sağ olun. “Azıq / azıx” sözü qədim mənbələrdə geniş təsadüf olunan onomastik vahiddir. Əyanilik üçün bir neçəsini xatırlatmaq istəyirəm: /Çün əməldir azuğun bu yolda cismin bəsləmə ( Nəsimi ), /Yol iraqdur, qüvvət azuğun tələf eyləməmək gərək ( Xəzain, XV əsr)/, Azık dükətib yelə ağzın aça ( Süheyl, XIV əsr)/, /Eyitmüşlərdür kim, Tənqri Təala Adəmi yerə endirdiyi vəqt otuz türlü azıq verdi (Qisasu’l ənbiya, s. 50)/. XVI əsrdə yaşamış Niməti adlı ədibin “Farsca-türkcə lüğətinin 217-ci səhifəsində fars dilindəki “ توشه “ - tuşe” sözü türk dilinə “azıq - آزق – şəklində tərcümə edilib. Maraqlıdır ki, türk kökənli “azıq/azıx” sözü qədim dövrə aid müxtəlif mənbələrdə fərqli şəkillərdə yazılıb: آزق، آزغ، زق، آزوق، ازیق . XVI əsrə aid “Tərcüman” adlı ərəbcə-türkcə sözlüyün 121-ci səhifəsində ərəb dilindəki “ المقوی “ -əl-muqvi- sözünü türkcəyə “azığı tükənmiş kişi” şəklində çeviriblər. Başqa bir nümunə, XVIII əsrə aid çoxdilli “Qamus” sözlüyünün I cildinin 834-cü səhifəsində ərəb dilindəki “ الخبر “ -əlxəbr- sözü fars dilinə “tuşedan-ə bozorg”, türk dilinə isə “büyük azıq çantası” şəklində tərcümə edilib. XVII əsrin tanınmış sufi şairi Niyazi Misriyə aid divanın 27-ci səhifəsində belə beyt var: /Azığım yox, yazığım çox, yolda dürlü qorxu var/ Yolum alursa nola, gər div ü şeytan bixəbər /. “Azıq/azıx” sözünün “yemək, qida, aş, çörək” mənalarını ifadə etməsi ilə bağlı çox nümunələr gətirmək mümkündür. Hörmətli İlhami bəy, Sizin ehtimalınızı məqbul saymaqla bərabər, bizim tariximizin önəmli və ayrılmaz bir parçası olan “Azıx” mağarasının adını, məncə, əcdadımızın o mağaradan ərzaq anbarı olaraq istifadə etdiyi üçün ona “Azıq mağarası” söyləmiş olması fərziyyəsi ilə də açıqlamaq olar.