TƏLƏBƏ QƏBULUNUN 28-ci İLİNƏ

Etibar ƏLİYEV, millət vəkili

Test üsulunun əleyhinə də nələrsə demək və düşünmək olar. Onu, tətbiqinin ilk günlərindən pisləməyə başladılar. Bu yanaşmanı ekspert səviyyəsinə və elmi anlama gətirdikdə, doğrudan da testin bəzi mənfi cəhətlərini söyləmək olar. Bunlar heç gizli də deyil. Amma test üsulunun elə müsbət cəhətləri var ki, onu heç nə ilə əvəz etmək olmur.

Çörçilin məşhur sözü vardı: “Demokratiyanın da çatışmazlıqları var, amma ondan yaxşısı icad olunmayıb.”

Test, biliyin qiymətləndirilməsinin ən obyektiv, ən ədalətli üsuludur. İngiltərənin NEAB Assosiasiyasının tədqiqatlarına görə, test üsulunun tətbiqi istənilən halda, istənilən təhsil subyektində şikayətləri və apellyasiyaları dəfələrlə azaldır. Bizim ölkədə testə inam o qədər böyükdür ki, o, sosial etimad və hətta daşlaşmış mədəniyyət institutudur – cəmiyyət bu məsələdə tam mədəni yanaşma sərgiləyir, kənar və qanunsuz imkanlar axtarmır.

Adətən, testin məzmunu ilə bağlı tənqidlərə rast gəlirik. Deyirlər ki, bu, yoxlama üçün dərin alət deyil. Bəs, onun əhatəliliyini niyə unudurlar? Açıq suallar 4-5 mövzunu əhatə edirsə, test daha çox mövzunu əhatə edir və daha keyfiyyətli yoxlamaya yol açır. Açıq suallı imtahanlarda sualların sayı az olduğu üçün cəmi 1 xəta qiymətin ciddi şəkildə aşağı düşməsinə səbəb olur. Test üsulunda hər kəsə kiçik xətalardan sığortalanmaq və özünü sübut etmək imkanı yaradılır.

Bəli, test dərin abstrakt və qeyri-standart yoxlamaya imkan yaratmır, amma imtahan bunun üçün yer deyil, bunun üçün olimpiada və yarışlar, müsabiqə və elmi araşdırma platformaları var.

Əgər nitq və yazı barədə düşünürüksə, gərək unutmayaq ki, kamal attestatı alan hər kəs bəlli səviyyədə bu keyfiyyətlərə yiyələnməlidir. Sual olunur ki, niyə bunu edə bilmirik?

Mən deyə bilərəm ki, o qədər nitq qabiliyyəti olmayan dahilər olub. Amma bu da o demək deyil ki, biz yazmaq və natiqlik bacarıqlarını kənara atmalıyıq. Yox. Bu bacarıqlar kamal attestatının tələbi olmalıdır, məktəbdə öyrədilməlidir. Bu keyfiyyətlərin vacib olduğu xüsusi sahələr üçün də ələmə imkanları var. Xüsusi qabiliyyət imtahanı və s.

Test subyektiv amilləri aradan qaldırır, imtahan verənləri bərabərləşdirir. Onun daha yaxşı tətbiqindən danışmaq olar, ali məktəblərdə alternativ və paralel üsullar tətbiq etmək mümkündür, yəni təhsilin digər problemlərinin həlli üçün addımlar atmaq olar.

Ölkədə test üsulunun təkmilləşdirilməsi istiqamətində ciddi işlər aparılıb. Onun ləğvi ölkə təhsilinə və cəmiyyətimizə yeni problemlər yarada bilər. Bu uğurdursa, ona niyə toxunuruq?

Yapon orta təhsilinin mühüm özəlliyi “kokoro” anlayışındadır. Hər bir yaponlu üçün “kokoro” təhsil ideyası mənasını verir. Və bu, təkcə təhsil və bacarıqla məhdudlaşmır, insanda xarakterin formalaşmasına kömək edir. Bu ölkədə ənənəvi olaraq düşünürlər ki, məktəbdə təhsilin əsas vəzifəsi uşaqları “kokoro” ilə zənginləşdirməkdir. Yuxarı siniflərdə əsas məqsəd uşaqları ali məktəblərə qəbula hazırlamaqdır. Bunun üçün əlbəttə ki, ciddi biliklər tələb olunur. Həm də məntiqi olaraq düşünürlər ki, “kokoro” buna qədər uşaqlarda artıq xarakter formalaşdırıb.

Azərbaycan orta təhsil sisteminin ideyası nədir?

Vaxtilə Azərbaycanda təhsildə qiymətləndirmə o qədər ədalətsiz həyata keçirilib, ali məktəblərə qəbul o qədər saxtakarlıqla aparılıb ki, testin tətbiqi onu təhsilin ideyasına çevirə bildi. Artıq bütün Azərbaycan identik olaraq qəbul edir ki, heç kəs ədalətsizliklə üzləşməz və bilikli abituriyent qəbuldan kənarda qala bilməz. Belə identiklik və ideya birliyi istənilən cəmiyyətin sərvətidir. Məsələn, kimə aydın deyil ki, əgər testə inam yox idisə, nə üçün bu üsulla yüksək nəticə göstərənlər xarici dövlətlərin nüfuzlu ali məktəblərinə oxumağa göndərilir. Onların xarici ali məktəblərdəki uğurları, nəticələri test üsulunun doğruluğunu sübut etdi. İndi təsəvvür edin ki, xaricə oxumağa gedənləri universitetlər müsabiqədən keçirir və həmin nəticələrə görə onlar xaricə oxumağa göndərilirlər. Yerlə göy qədər fərq var. Başqa bir sual. Nədən bizim uşaqlar Türk və Avropa liseylərinə daxil olduqda əsl natiqə çevrilir, yüksək yazı bacarığına malik olurlar? Deməli, uşaqları çəkindirən, ürkək edən bizim mühitdir. Yapon “kokoro”su Türk və Qərb liseylərinin ideyalarına bənzəyir.

Test üsulu ilə imtahan keçirən Dövlət İmtahan Mərkəzinin hansı sənədində yazılıb ki, şagirdlər dərslikləri kənara qoyub, testlə məşğul olsunlar? Bu qurumun rəhbərliyi təhlillər zamanı məktəb proqramlarının mənimsənilmə faizini önə çəkir. Kurikulum bizim təhsil ideyamıza çevrilə bilmədi. 10 illərdir üzərində baş sındırılan dərsliklər, müəllim hazırlıqları, yeni qiymətləndirmə metodları şagird və abituriyentin nitqini və tənqidi təfəkkürünü inkişaf etdirə bildimi? Şagird bu bacarıqları orta və ali məktəbdə qazanmalıdır. Bütün bunlara baxmayaraq, ali məktəblərin çoxunda semestr imtahanları test üsülu ilə keçirilir. Bu üsulu ali məktəblərə daşıyanların çoxu tələbə qəbulunun testlə keçirilməsinin əleyhinə çıxırlar. Pisdirsə, özünüz niyə tətbiq edirsiniz?

Biz istəyirik ki, uşaqlarda tənqidi təfəkkür inkişaf etsin. Bu çox gözəl arzudur. Ancaq bu dəyəri uşaqlara aşılamaq istəyən müəllim tənqidi təfəkkürə malikdirmi? Bax, əsas problemlərdən biri də budur...

P.S. Amerikanın “Təhsil aktı” sənədində yazılır ki, müəllimlər test üsulu ilə qiymətləndirmədə aşkara çıxarmalıdırlar ki, onların şagirdləri düşünə bilirlərmi?

Bəli, testlər düşündürə bilməlidir!