Müstəqillik illərində Azərbaycan Respublikasının ekoloji siyasəti ... - Və ətraf mühit problemlərinin həlli istiqamətləri
İlk dəfə olaraq 28 may 1918 -ci ildə müstəqillik qazanan Azərbaycan cəmi 23 ay mövcud olmaqla Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini elan etdi. 71 il sonra, 1991 -ci il oktyabrın 18 -də Azərbaycan Respublikasının Müstəqillik Aktının qəbul edilməsi ilə müstəqillik yenidən bərpa edildi.
Müstəqillik illərində Azərbaycan Respublikası sosial-iqtisadi inkisafla yanaşı ekoloji sahədə də yeni uğurlara imza atdı. Müstəqilliyin ilk illərindən başlayaraq ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində Beynəlxalq standartlara uyğun qanunlar, inkişaf proqramları, normativlər qəbul edilməyə başladı.Nəticədə son 30 ildə Azərbaycanda davamlı olaraq ətraf mühitin mühafizəsi sistemi yenidən inkişaf etdirilmişdir. Ətraf mühitin qorunması, sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququnun təmin edilməsi, vətəndaşların rifahının yaxşılaşdırılması üçün təbii sərvətlərdən səmərəli və kompleks istifadə edilməsi Azərbaycanda aparılan ekoloji-iqtisadi və sosial islahatların tərkib hissəsidir.
Azərbaycanda son 30 ildə ətraf mühitin keyfiyyətinin idarə edilməsi ilə bağlı müəyyən milli siyasət işlənib hazırlanmışdır. Bütövlükdə ölkə ərazisində ekoloji durumun yaxşılaşdırılması üçün müəyyən işlər görülmüş və qanunlar qəbul edilmişdir. Bunlara “Bitki mühafizəsi haqqında” (1996), “Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında” (1997), “Əhalinin radiasiya təhlükəsizliyi haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu (1997), “Balıqçılıq haqqında” (1998), “Yerin təki haqqında” (1998), “İstehsalat və məişət tullantıları haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu (1998), "Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu (1999),"Ekoloji təhlükəsizlik haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu (1999),“Əhalinin ekoloji maarifləndirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (1999), “Su təchizatı və tullantı sular haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu (1999), “Torpağın münbitliyi haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu (1999), "Atmosfer havasının mühafizəsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu (2001) və s. aid edilir [5,9].
Son 30 ildə Azərbaycanın ekoloji siyasəti keçmişin ekoloji yükünün aradan qaldırılmasına - çirklənmiş havanın, torpağın, suyun, tullantıların və biomüxtəlifliyin idarə edilməsinə yönəldilmişdir. Buna görə atmosfer havasının keyfiyyətinə diqqət getdikcə dəyişildi və Azərbaycan üçün prioritet sahə sayıldı. Bakıda və Sumqayıtda atmosferi ən çox çirkləndirən qurğuların bağlanması və daha az ziyan vuran qurğularla əvəz edilməsi qərara alındı. Mobil mənbələrdən emissiya halında yaranan tullantılar, xüsusilə nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi, Bakıdakı nəqliyyat idarəçiliyi və nəqliyyat vasitələrinin yoxlanılması üçün daha təsirli tədbirlər ilə əlaqədar ciddi layihələr hazırlanmış və həyata keçirilməkdədir.
"Atmosferin transsərhəd çirklənməsi haqqında Konvensiya" Azərbaycan Respublikası tərəfindən 2002-ci ildə ratifikasiya edilmişdir. Bu istiqamətdə işlərin aparılması bu gün də davam etdirilir. Tərəfdaş ölkələrin müsbət təcrübəsi nəzərə alınmaqla, effektiv Avropa metodlarının tətbiqi istiqamətində işlər aparılır. 1998 -ci il Milli Ətraf Mühit Fəaliyyət Planı 32 hədəfə bölünmüş dörd prioritet sahəni əhatə edir ki, bunlara sənaye çirklənməsi (neft, enerji, nəqliyyat və digər mənbələrin hasilatı və istehsalı), Xəzər dənizinin problemləri, meşəçilik, torpaq və biomüxtəliflik və institusional inkişaf daxildir.
Ölkə hava tullantılarının inventarlaşdırılması üçün keçmiş sovet texnikasından və metodlarından istifadə edirdi. Müstəqillik illərində Beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən tövsiyə edilən metodologiyalar və inventarlaşdırma üsulları mənimsənilməyə və tətbiq edilməyə başladı. İnventarizasiyanın, insan resurslarının təliminin və bu metodların praktikada tətbiqinin müasir hesablama və instrumental metodlarını mənimsəməsi 2006-cı ildən etibarən daha geniş istifadə edilməklə havanın keyfiyyətinə nəzarət və monitorinq potensialı və hava tullantılarının vahid milli təsnifatı və statistik hesabatları hazırlandı.
Azərbaycanda son otuz ildə həyata keçirilən ekoloji proqramların təməli 2003-cü ildə qoyulub. Elə həmin il Azərbaycan Respublikasının Prezidenti "Ekoloji baxımdan davamlı sosial -iqtisadi inkişaf haqqında" və "Meşələrin bərpası və artırılması haqqında" iki milli proqramı təsdiqlədi. Daha sonra, 2003-2004 -cü illərdə "Abşeronda təbii daş yataqlarının rasional istifadəsi və inkişafı haqqında", "Yaz və qış otlaq və biçənəklərindən səmərəli istifadə haqqında" və "Azərbaycan Respublikasında hidrometeorologiya " haqqında daha 3 dövlət proqramı təsdiqləndi və həyata keçirildi [5,8].
Bu istiqamətdə ən vacib addım "2006-2010-cu illər üçün Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına dair Kompleks Tədbirlər Planı" hesab olunur. Bu plan, ölkədə ən çox çirklənmiş Abşeron regionu, dağ-mədən işlərinin həyata keçirildiyi ərazilər və iri sənaye rayonlarında ekoloji fəlakətlərin aradan qaldırılması, Bakının yaxınlığında və Abşeron yarımadasında çirklənmə sahələrinin daha da pisləşməsini dayandırmaq üçün strateji əhəmiyyətə malikdir. Paytaxtın ətrafında uzun illərdir mövcud olan çirkli gölməçələr, məişət tullantılarının yandırılması nəticəsində Bakının və Abşeron yarımadasının üzərində əmələ gələn qalın duman, çirkab sularının təmizlənməsi və boşaldılması üçün kifayət qədər infrastrukturun olmaması ekoloji təhlükə yaradırdı. Azərbaycan Prezidenti tərəfindən təsdiqlənmiş plan, mövcud vəziyyətin təhlili əsasında ətraf mühitdəki real vəziyyətin bərpasına yönəlmiş bütün əsas fəaliyyət istiqamətlərini özündə əks etdirirdi.
Belə ki, planda göllərin, neftlə çirklənmiş torpaqların, Bakı buxtasının, Heydər Əliyev adına Beynəlxalq Hava Limanı yaxınlığındakı sənaye tullantıları ilə çirklənmiş ərazilərin ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, bərk məişət tullantılarının idarə edilməsi sxeminə uyğun olaraq Bakıda və Sumqayıt tullantıların idarəedilməsinin təkmilləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bakının və ətraf kəndlərin sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağlı bütün proqramlarda ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması prioritet sahələrdən biri kimi öz əksini tapmışdır. Bu proqramlar çərçivəsində Bakı şəhərinin və Abşeron yarımadasının məskunlaşmış ərazilərinin kanalizasiya sistemlərinin təmin edilməsi, mövcud təmizləyici qurğuların yenidən qurulması və yenilərinin inşası istiqamətində ardıcıl layihələr həyata keçirilir. 2011-ci ildə təsdiqlənmiş "Bakı şəhərinin və qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı" nda ətraf mühitin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş layihələr, o cümlədən paytaxt yaxınlığındakı çirkli göllərin təmizlənməsi və qurudulması vəzifələri öz əksini tapmışdır.
Azərbaycan Respublikası paytaxtının ekoloji tarazlığının təmin edilməsində Xəzər dənizi xüsusi rol oynayır. Azərbaycan Xəzər dənizini çirklənmədən qorumaq, orada geniş yayılmış canlı orqanizmləri, xüsusən də nərə balığı kimi nadir və dünyaca məşhur balıq növlərini qorumaq üçün lazımi infrastruktur yaradaraq birtərəfli qaydada böyük investisiyalar xərcləyən bir ölkədir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20 iyun 2007 -ci il tarixində imzaladığı Xəzər dənizində ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması məqsədi ilə "Xəzər dənizinin çirklənmədən qorunmasına dair bəzi tədbirlər haqqında" qərardan irəli gələn məsələlərin həlli üçün konkret tədbirlər görülür. Qərarda bildirilir ki, sahil ərazilərindən təmizlənməmiş çirkab sularının axıdılması Xəzər dənizinin zərərli kimyəvi maddələrlə çirklənməsinə səbəb olub və nəticədə dənizin bənzərsiz bioloji müxtəlifliyi pozulub. Müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi Xəzər dənizinin ekosisteminə antropogen təsiri azaldır və bununla da dənizin bioloji müxtəlifliyinin, eləcə də artıq öz bəhrəsini verən istirahət və turizm zonalarının bərpasına xidmət edir.
Xəzər sahilində beynəlxalq standartlara cavab verən yerli çirkab suların təmizlənməsi üçün modul tipli qurğular quraşdırılıb. Neft tutma avadanlığı nəzərə alınmaqla həmin qurğular gündəlik 4070 m3 tullantı suyu təmizləmək qabiliyyətinə malikdir. Artıq Xəzər dənizinin ətraf mühitin mühafizəsi sisteminin beş stansiyası fəaliyyət göstərir. Nəticədə, çirkab suları insan sağlamlığına və ətraf mühitə mənfi təsir göstərən maddələrdən təmizlənir və 250-300 metrə qədər dərinlikdə dənizə axıdılır. Bunun nəticəsində aparılan monitorinqlər göstərir ki, Xəzərin çirklənmə səviyyəsi xeyli azalmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, təkcə 2010 -cu ildə Xəzər dənizinə axıdılan çirkab suların təmizlənməsi üçün infrastrukturun yaradılmasına 1 milyard manatlıq sərmayə qoyulmuşdur. Azərbaycan Xəzəryanı ölkələrdən dənizin su sahəsini çirklənmədən təmizləmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirən yeganə ölkədir. Bu tədbirlər Xəzər dənizinin daha da təmizlənməsinə gətirib çıxaracaq və Abşeron yarımadasını Xəzər dənizinin çirklənmə mənbələri siyahısından çıxaracaqdır [4].
Uzun illərdir davam edən neft hasilatı Bakı və Abşeron yarımadasının torpaqlarının, eləcə də Bakı buxtasının sularının çirklənməsində mühüm rol oynamışdır. Müstəqillik illərində Azərbaycan dövlətinin ekoloji problemlərin aradan qaldırılmasına yönəlmiş siyasəti bu münasibəti kökündən dəyişdi. İndi neft hasilatı ilə məşğul olan həm yerli və həm də xarici şirkətlərdə ətraf mühitin çirklənmədən qorunması prioritet bir məsələyə çevrilib. Son illərdə SOCAR tərəfindən yaradılan EKOL Mühəndislik Xidmətləri QSC Abşeron yarımadasında neftlə çirklənmiş torpaqların təmizlənməsinə yönəlmiş bir sıra pilot layihələr həyata keçirmişdir. 2006 -cı ildən etibarən EKOL QSC Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodundan (BNZ) 12,5 milyon m3, Azərneftyağ Neft Emalı Zavodundan isə 10,9 milyon m3 sənaye tullantı sularını norma səviyyəsinə qədər təmizləmişdir. EKOL QSC uzun illər ərzində hər iki zavodda yığılan 35,5 milyon ton neft şlaklarını zərərsizləşdirmişdir. Həmin tədbirlər nəticəsində ətraf mühitə atılan zərərli maddələrin miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. EKOL QSC "Bibiheybətneft" yatağında torpaqların meliorasiyası və "Salyan OIL" LTD -də qazma şlamlarının təmizlənməsi işləri ilə də məşğul olur [1,2,7].
Azərbaycanda ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması istiqamətində ən vacib işlərdən biri də ölkənin yaşayış məntəqələrinin əhalisini təmiz içməli su ilə təmin etmək üçün həyata keçirilən və davam etdirilən layihələrdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının bəzi bölgələrində, eləcə də Aran bölgəsinin yaşayış məntəqəsində əhalinin ekoloji tələblərə cavab verən yüksək keyfiyyətli içməli su ilə təminatının yaxşılaşdırılması üçün dövlət tərəfindən bir sıra tədbirlər həyata keçirilmiş və nəticədə Zərdab, Ağcabədi, Kürdəmir, İmişli, Sabirabad, Saatlı, Salyan, Neftçala və Biləsuvar rayonları ərazisində modul tipli su təmizləyici qurğular quraşdırılmışdır. Kür və Araz çaylarının sahil ərazilərinin 200 yaşayış məntəqəsində modul tipli su təmizləyici qurğuların tikintisi üçün əlavə vəsait ayrılmışdır. Tikintisinə 2005-ci ildə başlanılan və 2010-cu ildə başa çatan Oğuz-Qəbələ-Bakı su kanalı Bakı və Abşeron yarımadasının əhalisinin içməli su problemlərinin həlli istiqamətində tarixi hadisə sayıla bilər. Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəmərinin əsas məqsədi Oğuz ərazisindəki yeraltı mənbələrdən Bakıya saniyədə 5 kubmetr həcmində içməli su verərək əhalini yüksək keyfiyyətli, ekoloji cəhətdən təmiz su ilə təmin etməkdir. Hesablamalara görə, bu su təchizatının köməyi ilə Bakı əhalisinin 75% -ni içməli su ilə təmin etmək mümkün olmuşdur.
Məlumdur ki, Azərbaycan Respublikası az meşəli ərazilərə aiddir. Belə ki, ölkə ərazisinin yalnız 12%-i meşələrlə örtülüdür. Keçid dövrünün iqtisadi problemləri, hərbi münaqişə, yanacaq və tikinti məqsədi ilə meşələrə olan təzyiq nəticəsində meşələrin həm sahəsi azalmış, həm də keyfiyyəti aşağı düşmüşdür. Meşələrin su və torpaqqoruyucu funksiyalarını, iqlimin formalaşmasına təsirini nəzərə almaqla, bu potensialın qorunması və səmərəli istifadəsi olduqca vacibdir. Eyni zamanda ölkənin torpaq–iqlim şəraiti yeni meşə zolaqlarının salınması üçün olduqca əlverişlidir. Meşə ehtiyatlarının bərpa edilməsi və genişləndirilməsi, yeni meşə zolaqlarının salınması, o cümlədən, təsərrüfat əhəmiyyətli bitkilərin artırılması yolu ilə mövcud ekoloji problemləri qismən həll etmək olar. Hazırda bitki və heyvanat aləminin mühafizəsi üçün Azərbaycanda on Milli Park, on Dövlət Təbiət Qoruğu və 24 Yasaqlıq yaradılmışdır [8].
Azərbaycanda ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına və uzunmüddətli ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunmasına yönəlmiş tədbirlərdən biri alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə ilə bağlı ölkənin ilk dövlət proqramının qəbul edilməsidir. Azərbaycanda böyük neft və qaz ehtiyatlarının olması respublikanın elektrik enerjisinə olan tələbatının ödənilməsi problemini aradan qaldırır. Ancaq ənənəvi enerji mənbələrindən istifadə ətraf mühitin çirklənməsi ilə müşayiət olunur. Bütün bunları nəzərə alaraq ölkə rəhbərliyi alternativ enerji mənbələrindən istifadəni gələcək üçün strateji vəzifə kimi təyin etmişdir. Azərbaycan əlverişli təbii şəraitə görə kifayət qədər alternativ və bərpa olunan enerji potensialına malikdir. 2004 -cü ildə "Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəyə dair Dövlət Proqramı" nın təsdiq edilməsi bu gün öz bəhrəsini verməkdədir. 2011 -ci ildə ölkənin ilk külək stansiyası Qobustanda işə salındı. Hazırda alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə sahəsində işlər işğaldan azad edilmiş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarında həyata keşirilməkdədir.
Azərbaycanda həyata keçirilən ən əhəmiyyətli ekoloji layihələrdən biri də Bakıda ən müasir avadanlıqlarla təchiz edilmiş məişət tullantılarının emalı zavodunun inşasıdır. Uzun illərdir Bakıda məişət tullantıları "Balaxanı zibilliyinə" aparılaraq saxlanılırdı. Bu zibilin yandırılması nəticəsində Bakı və Abşeron yarımadası vaxtaşırı qatı tüstü ilə örtülürdü. "Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması üzrə 2006-2010-cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Planı" çərçivəsində məişət tullantılarını emal edən zavodun inşasına Fransanın "Constructions Industrielles de la Méditerranée S.A." şirkəti başlamış və 2012-ci ildə bitirmişdir. Balaxanı kəndində 20 hektar sahədə inşa edilən və illik emal gücü 500 min ton olan zavod, tullantıların yandırılması prosesində hər il 231,5 milyon kilovat saata yaxın enerji istehsal etmək gücünə malikdir. Emal gücü baxımından bu zavod Şərqi Avropa və MDB məkanında ən böyük zavoddur. Dördüncü nəsil (4G) texnologiyaları ilə qurulan zavod, AB -nin ən sərt ekoloji qaydalarına cavab verəcək səviyyədədir. Yanma külü xüsusi filtrlərdə toplanaraq yol tikintisində istifadə edilə bilir. Bundan əlavə, yandırma prosesində istifadə olunan soyuducu su yalnız təmizləndikdən sonra təbii su mənbələrinə axıdılır. Zavod Bakıda bələdiyyə tullantılarının açıq havada yandırılması, paytaxt ətrafındakı boş ərazilərin tullantılarla doldurulması nəticəsində yaranan ciddi ekoloji problemin həlli yolunda mühüm addım olmuşdur [2,7].
2010 -cu ili Azərbaycanda ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması sahəsində mühüm dövr hesab etmək olar. Həmin il fevralın 18 -də ölkə Prezidenti tərəfindən çağrılan və ətraf mühit məsələlərinə həsr olunmuş xüsusi iclasda ekoloji problemlər və onların aradan qaldırılması istiqamətində görülən işlər, eləcə də planlaşdırılan fəaliyyət proqramları geniş müzakirə olundu və 2010 -cu il Ekologiya ili elan edildi. Ekologiya ili çərçivəsində həyata keçirilən tədbirlər ətraf mühit problemlərinin həllinə daha da geniş kütlələri cəlb etməyə, bütün dövlət və ictimai qurumlara ekoloji tədbirləri gücləndirməyə imkan verdi. Ekologiya ili çərçivəsində respublikanın böyük şəhər və rayonlarında bir milyondan çox ağac əkilmiş, ekoloji problemlərin ictimai müzakirələri aparılmış və digər tədbirlər həyata keçirilmişdir.
Azərbaycanda, son 30 ildə ekoloji problemlərin həlli istiqamətində görülən işlərin miqyası və ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş dövlət siyasəti ölkənin uzunmüddətli inkişaf strategiyasının vacib hissəsidir. Çünki sağlam mühit olmadan inkişafın əsasını təşkil edən sağlam insan ola bilməz. Digər tərəfdən, təbii ehtiyatlardan səmərəsiz istifadə nəticəsində təbii tarazlığın pozulması gələcək nəsillərin inkişafını təhdid edir. “Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış” İnkişaf Konsepsiyasının əsas hədəflərində qarşıda duran əsas məqsədlərdən biri ekoloji-iqtisadi tarazlığın təmin olunmasına nail olmaq olmuşdur. Bunu həyata keçirmək üçün Respublikanın ekoloji siyasətinin əsas məqsədi daima indiki və gələcək nəsillərin ehtiyaclarının təmin edilməsi naminə mövcud ekoloji sistemlərin qorunması və təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə edilməsi ilə davamlı inkişafın təmin edilməsindən ibarət olacaqdır. Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığı genişləndirmək və qlobal ekoloji problemlərin həllində fəal iştirak etmək məqsədilə Azərbaycan 30-a yaxın ekoloji konvensiyalara qoşulmuş və onların bir çoxu ratifikasiya edilmişdir. Respublikamızın beynəlxalq konvensiyalara qoşulması ətraf mühitin mühafizəsi və qlobal ekoloji problemlərin həllində Azərbaycanın iştirakına nümunədir.
İsmayılova Səfurə İltifat qızı
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC), Magistratura Mərkəzinin “Ətraf mühitin mühafizə metodları və bərpası” ixtisası üzrə 258-ci qrup magistrantı.
Ə D Ə B İ Y Y A T
1.Ələkbərov U.K. Davamlı insan inkişafının əsasları. Bakı, Təhsil, 2007, 132 s.
- 2.Hüseynov T.B., Məmmədov R.H., Mehdiyev V.Z. Təbii resurslar və davamlı inkişaf. Bakı, 2008 s.37-64
3.Cəfərov M.İ., Babayev A.H.,İbrahimov Z.A. Azərbaycanın təbii sərvətləri və onlardan səmərəli istifadə. Gəncə-2005, 290 səh.
4.Sadıqov A.S., Xəlilov İ.B. Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi. Bakı, 2009. 280s.
5. Azərbaycan Respublikasının Ətraf mühitə dair qanunvericilik toplusu. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi. 2002. 1-ci cild 404 səh; 2-ci cild 424 səh.
6.Azərbaycan Respublikasının Ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafı dair Milli proqramı. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi. Bakı, 2003.
Şərhlər
Hər hansısa bir şərh yazılmayıb.