BƏŞƏRİYYƏT BİRLƏŞİB, MÜHARİBƏLƏRƏ YOX DEMƏZSƏ...

Şəmsəddin Mənsuroğlu

Hüquqşünas-publisist

“Dünya xalqları üçün həlledici məsələ, hərb və sülh məsələsidir.”

Alman filosofu və sosioloqu Erik Zeliqman Fromm

Bəzən dünyanın bəşəriyyət üçün nə qədər təhlükəli olduğunu dərk etmirik. Baş verənlər hərbi toqquşmaların və səbəbsiz müharibələrin köməksiz vəziyyətdə qalan qurbanlarına “bərabərlik”, “azadlıq” və “yaşamaq” hüquqlarını unutdurur. Bəzən də müharibə gedən ölkələrdə insanların xilas olması üçün bütün imkanlar (tükənir)əlçatmaz olur...

Əfqanıstan və İraqda gedən müharibələrdən uzun zaman keçsə də, vətəndaşların və vətəndaşlığı olmayanların təhlükəsizliyi təmin olunmur. İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqları haqqında ölkədaxili normativ hüquqi aktlar, hətta hamılıqla tanınan beynəlxalq normalar vecsiz bir əşyaya çevrilib. Dünyanın “hüquq və azadlıqlar istehsal edən” ölkələri müstəsna həyasızlıqla davam edən özbaşınalıqları görmürlər. BMT isə aciz və köməksiz durumdadır. Əlindən yapışıb xilas edən yoxdur. Beynəlxalq dərəcəli ekspert – “terapevtlər”, BMT-nin” ürək cərrahları” da “paralic” diaqnozu ilə hərəkətsiz uzanan bu qurumun müalicəsi ilə bağlı vəziyyətini dəyişə bilmirlər. Ümid və təvəkkül yenə Allahadır...

Müstəqil Azərbaycan dövlətinin suverenliyinin bərpası ilə bağlı BMT TŞ-nin 4 qətnaməsinin yekdilliklə qəbul edilməsinə TŞ-nin 5 daimi üzvünün razılığı olsa da 30 il ərzində kukla həmsədrlər cəsarət tapıb sosial ədalətin bərpasına dair bir addım belə atmadılar. Regiona səfər etdilər, getdilər..., gəldilər... yorulmadılar. Amma Xocalıda, Kəlbəcərdə, Xocavənddə və işğal olunmuş digər ərazilərdə baş vermiş soyqırım aktlarına göz yumdular, xunta rejiminin əli qanlı canilərinin beynəlxalq hərbi tribunalda mühakimə olunması üçün heç bir tədbir görmədilər. Bu da Transmilli Mütəşəkkil cinayətkar dəstənin törətdiyi xüsusilə ağır cinayətlərdə, misli görünməmiş soyqırım aktında “siyasi elita”nın iştirak etməsinin canlı təsdiqidir, - deyərdim.

İndi də Rusya-Ukrayna müharibəsi “dəbdə”dir. Bu döyüşün də uduşu olmayacaq... Hər bir dövlət özünün hərbi gücünü Ukrayna şəhərlərində sınaqdan keçirir. Köməksiz durumda olan insan kütləsi “həyat eşqi” ilə yaşayır,- buna yaşamaq demək olarsa... Ukrayna dağılır, vicdanlar ağrısa da susur, haray qoparmır. Evsiz-eşiksizlərin, ölənlərin – günahsız insanlar arasında ölənlərin (yaşlıların, uşaqların) sayı artmaqda davam edir. İnsanların dərd- sərinə əhəmiyyət verilmir.

Qarşımda Yuval Noah Hararinin “Bəşəriyyətin Qısa Tarixi” adlı bir kitabı var. O, yazır: “Təkcə 2000-ci ildə baş verən müharibələrdə 310 min, törədilən ağır cinayətlərdə isə 520 min insan həyatını itirib. Hər ölüm halında dağılmış bir ailə, dost və qohum yarası var. Lakin makro nöqteyi-nəzərdən baxdıqda, 830 min qurban (dünyada) 2000 –ci ildə ölən 56 milyon insanın sadəcə 1.5%-ni təşkil edir. Həmin ildə 1 milyon 260 min insan yol – nəqliyyat hadisələrində (ümumi ölüm sayının 2.25% təşkil edir) və 815 min insan intihar edərək həyatına qəsd edib(1.45%).

Kitabı varaqlayarkən anlayırsan ki, sülhə böyük ehtiyac var. Amma hamı sülh istəmir, qoymurlar. Azərbaycanın üzləşdiyi haqsızlıqları təkrar qələmə almaq istəyirəm. 2020-ci ildən başlayaraq Ermənistanla Azərbaycan arasında bağlanmaqda olan sülh sazişi məsələsi həllini tapmır. Qafqaz regionunda nəzarəti həyata keçirmək üçün sülhə aşkar mane olan dövlətlər var...

Kitabın maraqlı səhifələrini həyacansız oxumaq mümkün deyil. 2002-ci ildə dünya üzrə əksini tapan rəqəmlər daha tükürpədicidir. Ölənlərin sayı ötən illə müqayisədə 1 milyon nəfər çoxdur, artıb -57 milyona çatıb. Bunun 72 mini müharibələrdə, 569 mini isə baş vermiş cinayətlər nəticəsində qeydə alınmışdır. 741 min (172+569min) insan zorakılıqların qurbanına çevrilmişdir. İntiharların sayı da 2002-ci ildə artmış - 873 min nəfər (+55min) olmuşdur.

Vəziyyət sadə deyil. 11 sentyabr terror aktının tarixindən sonra terrorçuluq və müasir müharibələr haqqında gedən müzakirələr, toplantılar, böyük forum və konfranslar heç nəyi dəyişmədi. Ağlasığmaz terror hadisələrini doğuran səbəblər öyrənilib təhlil edilmədi, vahiməli əməllərin qarşısını almaq üçün “İslamdan, müsəlmanlardan qorxu”, müsəlmanlara qarşı ayrı-seçkilik və düşmənçilik halları ərsəyə gətirdilər. İslam fərdlərindən tutmuş dövlətlərinə qədər çəkinmədən, bəşəriyyətin gözü qarşısında qisas almağa başladılar. Dünyaya nümayiş etdiriləcək “özəl” dar ağaclarında edam olundular. Buna “Buş qalstukları” da deyirdilər.

Dünya ədəbiyyatında özünəməxsus yeri olan, Nobel mükafatına layiq görülmüş Misir yazıçısı Nəcib Məhfuz ABŞ-da baş verən 2001-ci il 11 sentyabr terror aktından sonra İslam əhlinə qarşı zorakılıqları görüb Qərbə səslənmişdi: ”Sizin insanlara qarşı silah tətbiq etməyiniz qeyri-insani davranışdır. Terroru doğuran səbəbləri öyrənin və onunla mübarizə aparın!”

11 sentyabr 2001-ci ildən ABŞ-da baş verən vahiməli hadisədən sonra rerrorçular hər il Avropa Birliyində 50 adam öldürür: 10 adam ABŞ-da, 7 adam Çində və qlobql olaraq ümumilikdə hər il 25 000 adam öldürülür(Daha çox İraq, Əfqanıstan, Nigeriya və Suriyada). Müqayisə üçün hər il yol qəzalarında 80.000 avropalı, 40.000 amerikalı, 270.000 çinli və ümumilikdə dünyada 1.25 milyon insan həlak olur. Ətraf mühitin çirklənməsindən ildə 7 milyon adam dünyasını dəyişir. Qeyd etdiklərimin hamısı terrordur- yol-nəqliyyat, ekoloji terror və s. Amma Nəcib Məhfuzun söylədiyi kimi, bunu doğuran səbəblər öyrənilib təhlil edilmir. Vahiməyə düşməyə əsas var.

Dünyanın ədalət hissi köhnəlib. Baş verənlər insan axmaqlığının nəticəsidir, etinasızlıq etmək də bir növ elə axmaqlıqdır. Dünyanı idarə edənlər karıxıblar, yaman karıxıblar. Barışa meyl yoxdursa, Allah adını boş yerə çəkməsinlər!

Dünyanın elə bölgələri var ki, gecənin bir aləmində yolunu azmış dəstə tərəfindən kəndin mühasirəyə alınacağı və hamının qətlə yetiriləcəyi ilə bağlı ehtimallardan adam vahiməyə qapılır. Həyatın amansızlıqla bitəcəyini öncədən görənlərin durumunu gözümüzün önünə gətirək...

XX əsrin sonunda Azərbaycan ərazilərində ermənilərin xüsusi azğınlıq və amansızlıqla törətdiyi Xocalı qətliamı baş verdi. Kəlbəcər doğrandı, Başlıbel qırğını(2 aprel 1993-cü il), Ağdaban faciəsi(8 aprel 1992 –ci il) törədildi, Ağdərənin, Xocavəndin əraziləri qan gölünə çevrildi. Reaksiya verən olmadı...

Bu gün imkanlı ingilislər hər gün Şeffil meşəsindən keçib, Nottinhemdən Londona gedir, amma yolda quldurlar tərəfindən soyulacaqlarına və yaxud qətlə yetirilib qarət ediləcəklərinə görə təlaşa düşmürlər. Çünki onlar ingilislərdir - ağ yaxalılardır. Onlara dəymirlər, təhlükəsiz bir dünyada yaşamaqlarına əminlik var, - ona görə!

Elə dövlətlər də var ki, məmurlar hakimiyyətindən sui-istifadə edib öz vətəndaşlarına qarşı çıxır, ölümlərinə səbəb olacaq addımlar atırlar. Belə hallar ictimai hafizədən silinmir. Məhz elə ötən əsrdə milyonlarla insan öz dövlətlərinin silahlı qüvvələri tərəfindən qətlə yetiriliblər...

1964-cü ildə Braziliyada baş vermiş hərbi çevriliş nəticəsində hakimiyyətə yiyələnən hərbi diktatura ölkəni 1985-ci ilə qədər - 21 il idarə etdi. Bu müddət ərzində minlərlə braziliyalı rejim tərəfindən qətlə yetirildi, minlərlə insan həbsxanalara atıldı, işgəncələrə məruz qaldı...

İkinci dünya müharibəsindən sonra dövlətlər daxilində və yaxud dövlətlər arasında baş verən zorakılıqlar, ərazi iddiaları, Beynəlxalq hüququn prinsipləri ilə bir araya sığmayan mübahisələr, münaqişələr azalmır, əksinə artır. Tarixə nəzər saldıqda imperiyalar üsyanları dəmir yumruqla yatıra bilsələr də, özlərini xilas edə bilməyib qan içində boğulublar. Bu, hamıya görk olmalıdır.

Müasir imperiyalar da var. XXI əsrin imperiyaları başqa gücə malikdirlər. Bir ittifaq ətrafında birləşib “zona” yaradırlar. 1945-ci ildən sonrakı dövrlərə diqqəti cəlb etsək imperiyaların əksəriyyəti “təqaüdə” çıxmağa üstünlük verdi, bəziləri də süqut etdi, “İmperiya lokomotivi” hərəkət istiqamətini itirərək tarixin uçurumuna yuvarlandı... Həmin illərdə Britaniya yer kürəsinin dörddə bir hissəsini idarə edirdi. 30 ildən sonra isə onun hakimiyyəti altında bir neçə kiçik adalar qaldı...

İngilislər müstəmləkələrindən geri çəkildilər, cəsarət tapıb vicdanları qarşısında hesabat verməyi bacardılar. Bu da böyüklükdür. Mahatma Qandinin xatırladığı dinin müqavimətində ingilislərin də payı var. İngilis imperiyasının yerini müstəqil dövlətlər tutdu. O vaxtdan sabit sərhədlər daxilində həmin müstəqil dövlətlər bir –biriləri ilə sülh şəraitinda yaşayırlar. İngilislər Hindistandan çəkildikdən sonra bəzi nəzarətdən çıxmış ərazilərdə etnik konfliktlər meydana çıxdı. Bu münaqişənin eskalasiyasını daraltmaq Hindistan üçün o qədər də asan olmadı, yüz minlələ insan həlak oldu. Amma ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, ingilislərin geri çəkilməsi digər imperiyalara görk olacaq sülh və intizam nümunəsi, millətlərin öz müqəddəratını sərbəst müəyyən edə bilməsinə imkan vermək nümunəsi idi. Bundan sonra Fransa imperiyası daha inadkarcasına Vyetnam və Əlcazairdə yüz minlərlə insanların həyatına son qoyan qanlı döyüşlərə başladılar. Bu, uzun çəkmədi, fransızlar da müstəmləkələrdən geri çəkilməyə başladı. Tədricən iğtişaşlar durdu, nizamlı dövlətlər meydana gəldi.

Təkrar qeyd etməyə borcluyam. 1989-cu ildə Sovet İttifaqının süqutu ilə Balkan, Qafqaz və Orta Asiyada etnik toqquşmalara baxmayaraq müstəqil dövlətlər dinc şəkildə təşəkkül tapdı. Tarixdə heç bir imperiya bu qədər sürətlə, lakin sakit ssenari ilə yoxa çıxmamışdı. 1989-cu ilə qədər Sovet İttifaqı (imperiyası) Əfqanıstandan başqa heç bir yerdə hərbi məğlubiyyətə uğramamış , xarici təcavüzə məruz qalmamış, daxildə üsyanlarla üzləşməmiş, lakin vətəndaş itaətsizliyi hərəkatı ilə qarşılaşmışdır.

Kommunistlər kommunizm cəmiyyətinin iflasına inandıqdan sonra güc tətbiq etməkdən də imtina etdilər. Əgər Qorbaçov fransızların Əlcazairdə etdikləri kimi davransaydı nələr baş verə biləcəyini düşünmək belə dəhşətlidir.

İkinci dünya müharibəsi zamanı ələ keçirdikləri əraziləri deyil, hətta Çar Rusiyasının Pribaltika, Ukrayna, Qafqaz və Mərkəzi Asiyada fəth etdiyi torpaqları da mübarizəsiz təslim etdilər. Düşünə bilənlər gələcəyin səbrlə, varaq-varaq qarşılarında açılmasına şahidlik edirlər. Gələcək bu günə çevrilir, nəticəsi bəlli olmayan bir günə. Vahimə ilə sonunu gözləyirlər. Nə olacaq, bilinmir. Dünyanın daha gözəl, xoşbəxt olacağını gözləyirlər.

Görünən odur ki, XXI-ci əsr də bəşəriyyət üçün rahat olmayacaq. Müharibələr hamıya qənim kəsilib. İnsanlar doğma yurdlarından məcburi köçkünə və qaçqına çevrilirlər, rezin qayıqlarla xilas olmaq cəhdi onları dənizdəki balıqlara yem edir. Güclü dövlətlər bir-birinə əzələ nümayiş etdirir, “mənəm”lik xəstəliyinə yoluxublar. Hərbi güclərinin tətbiqi üçün ov-ölkələr axtarırlar. Günahsız insanların kütləvi şəkildə məhv edilməsinə görə məsuliyyət daşıyacaq personalar olmadığından cəzasızlıq mühiti yeni ocaqların yaranmasına şərait yaradır...

Zənnimcə, fikir ayrılıqları intensivləşsə də qorxularımızı nəzarətdə saxlaya bilsək, baxışlarımızda bir az təvazökar olsaq bəşəriyyət düşdüyü durumdan daha yüksəkdə durmağı bacarar... və yaxud:

Bəşəriyyət birləşib müharibəyə “yox” deməzsə, müharibələr bəşəriyyətə və imperiyalara “yox” deyəcək!

635x100

Şərhlər

Türk Turan 2023-05-03 16:30:04

İyrənc, şeytani ideologiyaların kökünü kəsməsək, heç bir müharibəyə "yox" deyə bilməyəcəyik. Faşizm və s. kimi...

Son yazılar