"Kantın Allah haqda fikirləri məni dəyişdi, çox zikr ziyandır, Qədr gecəsi..." - Fazil Mustafa

Teleqraf.com-un “Kitabxana” rubrikasının növbəti qonağı Böyük Quruluş Partiyasının rəhbəri, Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri Fazil Mustafadır.

Onunla söhbəti təqdim edirik.

- Fazil müəllim, böyük bir salonu əhatə edən bu kitabxananı nə vaxt qurmusunuz?

- Kitabxana 6 ilə yaxındır, necə deyərlər, fəaliyyətdədir. Şəhərdə bina evində yaşayanda bir müddətdən sonra daha kitablarım ora sığmadı. Fikirləşdim ki, mütləq həyət evinə köçməli, evi də kitabxana modelində inşa etdirməliyəm. Yəni iki mərtəbəli evin hələ tikintisinə başlayarkən mansardanın şəxsi kitabxana üçün ayırılacağı nəzərdə tutulurdu. Beləcə, mansardanı kitabxana modelində qurduq.

- Ürəyinizcə oldumu?

- İlk düşündüyümdən fərqli oldu, onu deyə bilərəm... Dizayn ustalarına öz təxəyyülümdəkiləri dedim, onların da fikirləri əsasında kitabxananı formalaşdırdıq. Gedişatda praktik dəyişiklik oldu. Bütün istiqamətlərdə bölgü aparmağa çalışdım. Bölgü biri-birinə uyğun, eyni kateqoriyadan olan kitabların düzümü əsasında aparıldı.

Toya çağıranda kimin kiminlə oturmaq istədiyini soruşursan, çünki bir-biriləri ilə söhbəti tutmayanda həngamə başlayır. Kitablar da elədir, onları da gərək öz "tay-tuşu"nun yanına, yəni əxlaqına, davranışına uyğun müəllifin cərgəsinə qoyasan. Elə müəlliflər var, bir-biri ilə yola getmir...

Mən hesab edirəm ki, evin mədəni mühiti kitabxana ilə bağlıdır. Mən dincəlmək istəyəndə bura gəlirəm, ən yaxşı istirahət məkanımdır. Burda saatlarla vaxt keçirməkdən gözəl heç nə yoxdur.

Ayda bir dəfə kitabları töküb, təmizləyirəm. Qolumda problem olduğuna görə indi bu işi özüm görə bilmirəm, amma qardaşımın nəvələrini bu işə cəlb etmişəm. Bu, həm də onları kitaba həvəsləndirmək məqsədi daşıyır. Uşaqlar kitabları tökürlər, mən də cildləri hara qoymaqla bağlı göstəriş verirəm. Onlar həm mənə kömək etməkdən, həm də kitabla təmasdan zövq alırlar.

“Bizim bukinistlərimiz zirzəmilərdədir”

- Kitablarınızın sayını bilirsinizmi?

- Açığı, bu sualı cavablandırmağı doğru saymıram. Sayla heyrət doğurmaq asandır, yeri gəlmişkən, mənim bağda da kitabxanam var. Mənim üçün aktual olmayan bir çox kitabları ora yerləşdirmişəm. Nə vaxtsa oxuduqlarım, amma indi aktuallığını itirən kitablardır. Hər halda mənim üçün...

Digər tərəfdən, kitabxana hər kitabın qoyulacağı yer deyil. Kitabxanada faydalana biləcək kitablar olmalıdır. O baxımdan mən saya köklənməmişəm. Təxmini desəm, 20 mindən çoxdur. Burada rus, türk, Azərbaycan dillərindən həm köhnə, həm də müasir nəşrlər var. Məsələn, 17-ci əsrin Quranından, Quran təfsirlərindən tutmuş 19-cu əsrin əksər ensiklopediyaları məndə var. Ola bilər, aralarında hansısa nüsxələri olmasın. Brokhauz və Efronun ensiklopediyasının bir cildinin olmamasının narahatlığını keçirirəm. 82 cildi var, biri çatmır. Yaxud Böyük Sovet Ensiklopediyanın həm Buxarin, həm də 30, 40, 70-ci illər və Yeni Rusiya Ensiklopediyaları... Nəşr variantları müqayisə üçün çox önəmlidir. Qranat qardaşlarının ensiklopediyasının 70 faizi məndə var. 30 faizinin olmaması məni narahat edir. Bütün bukinistlərə xəbər salmışam. Qədim əlyazmalar silsiləsini Şərqşünaslıq İnstitutu buraxıb, onun cildlərini Özbəkistanda tapdım.

Deyim ki, Özbəkistanda kitaba münasibət bizdən fərqlidir. Orda bukinist parkın içində və çox rahat bir yerdədir. Bizim cəmi iki bukinistimiz var, ikisi də zirzəmidə yerləşir. Və onların da alıcısı çox deyil. Əslində bizdə kitab mahiyyətcə zirzəmidədir. Kitabı zirzəmidən birinci mərtəbəyə belə qaldırmamışıq.

Kitabı zirzəmidə saxlayan toplumdan elm, texnika, tərəqqi gözləmək də çətin məsələdir. Bu, simvolikadır.

"Kitab olmasa siz kimsiniz, mən kiməm?"

- Fazil müəllim, siz isə kitabları lap yuxarı, evinizin üçüncü mərtəbəsinə - mansardaya qaldırmısınız...

- Əlbəttə, kitab zirzəmidə ola bilməz, ona dəyər vermək lazımdır. Kitab bizi insan edən tək vasitədir. Kitab olmasa siz kimsiniz, mən kiməm? Oxuduqlarımızla biz başqasından fərqlənirik. Hansısa çevrədə öz şəxsiyyətimizi öz sözümüzlə ifadə eləyə bilirik.

Ona görə də toplum olaraq kitab və müəllim anlayışlarına baxışlarımız yabani baxışdır, bu, fərdləri böyük insan olma hədəfindən xeyli yayındırır. Bunun üzərində daha çox düşünməli və kitabı başımızın üzərinə qaldırmalıyıq. Kitabı evin üzərinə qaldırmağı, bəlkə də düşünərək etməmişəm. İndi siz dediniz, mənə də məntiqli gəldi.

- Bu kitabların hamısını oxumusunuz?

- Kitabxananda saxladığın kitabların hamısını oxumaq vərdişi də yanlışdır. Kitabxanada olan bütün kitablar oxunmaz ki... Ensiklopediyanın hamısını niyə oxumalıyam? Ensiklopediya hansısa mövzunu işləyəndə lazım olur. Burda tibbə dair kitab var, amma mən tibb mütəxəssisi deyiləm.

Kitabxananı yalnız özün üçün də düşünüb qurmursan. Bura fərqli ixtisas sahiblərinin faydalana biləcəyi məkandır. Sizə deyim ki, bu kitabxanaya məktəblilər də gəlir. Onlar üçün də faydalıdır.

Kitaba marağı olmayan adamlar burda olandan sonra öz evlərinin boş qalmış salonunda kitabxana yaratmaq qərarına gəlirlər. Amma kitabxana qurmaq təkcə yaraşıq üçün deyil, bilirsiniz də, bizdə çox vaxt oruc-namaz, bulvarda gəzmək, kitab, roman yazmaq, müxtəlif estetik əməliyyatlar etdirmək də dəbə, modaya çevrilir. Kitabı modaya çevirmək təhlükəlidir. Buna yol vermək olmaz. Özünün hobbin, zövqün və istəyin varsa, bunu yaratmağın yaxşıdır. Çünki burda sən həm də vaxt keçirməlisən, mütaliə eləməlisən, araşdırma aparmalısan. Kitabxanaya o kateqoriyadan olan kitabları yığırsan ki, onlar sənin maraq dairəndədir. Kitab bölgüləri də belə yaranır.

Mən bütün səyahət kitablarını toplayıram. Məndə aforizmlər, latın və yunan hikmət sistemi, Bizans və yunan mədəniyyətinə dair, dünya tarixini əks etdirən, sənət ensiklopediyaları var. Rəsm kataloqlarını da alıram. Bu kitabxanada İbn Sinanın Daşkənd, Türkiyə, Düşənbə, Moskva nəşrləri var.

"Təəccüblənirlər ki, dünən belə deyirdin, indi belə deyirsən..."

- Stolüstü kitabınız və ya kitablarınız varmı?

- Xüsusi stolüstü kitabım yoxdur. Oxuduğum kitab var, o da sonda gedib kitabxanada yerini tapır. Artıq vərdişə çevirmişəm, hər gün minimum yarım saat mütaliə etmədən evdən çıxmıram. İndiki dövrdə roman və bədii ədəbiyyat çox oxumuram. Daha çox fəlsəfə, sosiologiya yönümlü kitablar diqqətimi çəkir.

Stolüstü kitab deyəndə... Bertran Rasselin “Qərb fəlsəfəsi tarixi”, Karl Yaspersin “Tarixin mənası və təyinatı” sevdiyim əsərlərdəndir. Elias Kanettini oxuyuram. Onun “Kütlə və hakimiyyət”i çox gözəldir.

Memuarları çox oxuyuram, əksəriyyəti də məndə var. Əhməd bəy Ağaoğlunun memuarlarını yeni bitirdim.

Simpatiyam olan müəlliflərdən Ayn Randın adını çəkə bilərəm. İqtisadçı, obyektivizm fəlsəfəsinin banisi olan Randın iqtisadi həyatı əks etdirən, düşündürən və yeni həyata baxış təlqin edən əsərləri var.

Kitabların özəlliyi odur ki, insanı yeniləyir, baxışlarını dəyişir. Bir sıra əsərlər var ki, onu oxuyandan sonra əvvəlki düşündüyüm sabit, sementləşmiş dəyərlərin çoxu dəyişdi. Cəmiyyətdə də bunun təzyiqi ilə qarşılaşıram. Təəccüblənirlər, deyirlər, dünən belə deyirdin, indi isə belə deyirsən...

- Kitabxananızda neçə dildə kitab var, özünüz neçə dildə oxuyursunuz? Bəs oxu sürətiniz necədi, məsələn, həftədə neçə kitab oxuya bilərsiniz?

- Sonuncudan başlayım, neçə kitab yox, neçə səhifədən başlayım. Çünki kitabı oxumaq bir ay da çəkə bilir, elə kitab var, fasilə verirəm, bəzən də dörd-beş kitabı paralel oxuyuram. Ən maraqlısı budur ki, kitablarda qeydlərimi karandaşla yazıram, sonra köməkçilərim onları kompüterə köçürürlər, sonra mən onları yenidən orda oxuyuram və beləcə yaddaşıma həkk edirəm.

Bədii əsəri oxuyanda ümumi süjet yadda qalır, amma elmi əsərlərdə vahid süjet olmur, oradakı fikirləri bir yerə toplamaq zəruridir.

Gündə 150-200 səhifə oxumağa çalışıram. Mən axşam oxuya bilmirəm, cari yazıları, işlərimi görürəm, amma əgər səhər 11-də evdən çıxmalıyamsa mütləq 7-də durub 8-ə qədər kitab oxuyuram.

Kitabxanamda əsasən üç dildə kitab var: rus, Türkiyə və Azərbaycan türkcələri. Bu üç dildə rahat oxuya bilirəm. Azərbaycan türkcəsi nisbətən azdır və daha çox bədii ədəbiyyat formasındadır. Amma elmi ədəbiyyat daha çox xarici dildədir. Hər dəfə Türkiyəyə gedəndə iki çamadan kitabla qayıdıram. Artıq bunu gömrükdə də bilirlər, öyrəşiblər...

Kitabxanada ingilis və pərakəndə şəkildə başqa dillərdə də kitablar var.

- Elektron formatda mətn oxuyursunuzmu?

- Elektron yalnız informasiya oxuya bilərəm. Kitabın elektron versiyada oxunması məcburi olmadıqca bunu o qədər də faydalı hesab etmirəm. Kitabı səhifədən udmalısan, çevirə- çevirə... Bu, bir az insanın televiziyaya münasibəti kimidir. Əvvəllər televiziya insanı tənbəlləşdirmirdi, hansı kanala baxmaq istəyirdinsə, yanına gedib çevirirdin, amma indi pult əlində istəyin yerə çevirirsən və bu, tənbəllik yaradır. Elektron versiyada kitab da bu mənaya gəlir.

"Dostum bağışlayıb, qiyməti 5-6 min manat olar"

- Ən bahalı kitabınız hansıdır?

- Bahalı kitablarım çoxdur. Ensiklopediyalar bahalıdır, bəzilərini yaxşı dostlarımdan biri hədiyyə edib. Bir çox dostlarım buranı görəndən sonra həvəslənib əllərinə kitab düşən kimi kitabxanam üçün alırlar. Brokhauz və Efronun ensiklopediyasını dostlarım mənə bağışlayıb. Qiyməti 5-6 min manat olar.

Zəng vurub deyiblər ki, Gəncədə bir yerdə kitab xəzinəsi var, sabah bütün işlərimi təxirə salıb, maşına oturub Gəncəyə getmişəm və soyuq bir yerdə - zavodun kitabxanasından kitab seçib gətirmişəm. Bakıda Ələtdən Pirallahıya qədər elə bir kitabxana yoxdur ki, ora baş çəkməyim.

Elə olub, üç-dörd saat fondlarla maraqlanıb, kitabların qeydini aparıb başqa yerlərdən əldə etməyə çalışmışam. Bəzən hansı kitabların nə vaxt nəşr olunduğunu bilmirsən, onu kitabxanalardan öyrənmək olur. Sonra bukinistlərə müraciət edib onlardan alıram.

- Kitabxanadan kənara atdığınız, çıxardığınız kitablar olub?

- Kitab atmıram, hədiyyə verirəm. Özümdə olan kitabxanadan bir neçə dostuma kitabxana yığmışam. Kitabdan iki nüxsə olanda dostlarıma verirəm. Bir dostuma 300-400 kitab vermişəm, sonra həvəslənib artırıb, indi artıq 2 min kitabı var.

Kitabı atmaq yaxşı hal deyil. Kiməsə faydalı ola bilər. Ona görə burdan çıxartdığım kitabları bağdakı kitabxanamda saxlayıram.

Məsələn, sevdiyim müəlliflərdən olan Bernard Şounun altı cildi məndə var. Onu həvəslə oxuyuram, zövq alıram. Kitabın ikinci nüsxəsini bağda saxlayıram.

- Prezidentin fərmanı ilə tərcümə olunan kitablarınız varmı?

- Əksəriyyəti məndə var. Orda səviyyəli kitablar çoxdur. Xeyli hissəsini oxumuşam. Jan-Pol Sartrın “Sahibin uşaqlığı” povestini, “İblis və Allah”, “Bağlı qapı arxasında” pyeslərini, Vladimir Nabokovu, Somerset Moemi, Maksvell Kutzeeni, Bernard Şounu oxudum.

Şounun avtobioqrafik əsərləri var, musiqi haqda möhtəşəm bir əsərini də qeyd etmək istərdim. Bəzən kitab seçimini müəllifə görə edirsən. Müəllif özü intellektualdırsa hər əsərindən yararlanmağa çalışırsan. Bu mənada Rasselin bütün kitablarını oxumuşam, çox böyük filosofdur.

Fəlsəfə tarixi ilə bağlı Umberto Ekonun redaktorluğunda 6 cild nəşr olunub, çox maraqlıdır.

Onu da deyim ki, kitab və kitabxana haqqında yazılmış bütün kitabları toplayıram. Zövqlə də oxuyuram. Bəlkə də peşəkar qısqanclıqdan irəli gəlir (gülür). Maraqlıdır ki, kim kitabxanasını necə qurub? Məsələn, Manuel Roxasın kitabxana ilə bağlı əsərləri var, almışam. Bir müəllif Borxesin yanında ona kitabları oxuyub. Əlbəttə, həmin insanın həyatı sənin üçün maraqlı olmalıdır. Borxes kimi nəhəngə kitab oxuyan biri... Təsəvvür edin.

Sevdiyim kitablardan biri İohan Peter Ekkermanın Höte haqqında yazdığı bioqrafik əsəridir. Nəhəng bir əsərdir, bizdə də tərcümə olunmayıb.

Son kitablarımdan birində sevdiyim müəlliflərin düşüncələrini təhlil etmişəm. Hötenin “Faust”una bir ayımı həsr etdim. Həm Vaynberqin, həm Əlibəy Hüseynzadənin, həm Sokolovskinin, həm Əhməd Cəmilin, həm də Pasternakın tərcümələrinə baxdım.

- Bizim tərcümə necədir?

- Zəifdir. Əhməd Cəmil istedadlı şairidir. Amma o Yunan- Roma mifologiyasını bilmir. Onu bilmədən “Faust”u doğru tərcümə etmək olmaz. Pasternak da gözəl tərcümə edib. Amma “Faust”u ruscaya ən yaxşı və doğru Vaynberq tərcümə edib, 1903-cü ilin tərcüməsidir.

- Vaynberqin tərcüməsi nə ilə fərqlənir?

- O, sətri tərcüməyə üstünlük verib. Mən ümumiyyətlə, bu cür əsərlərin sətri tərcümə olunmasının tərəfdarıyam. Nizami Gəncəvinin əsərlərini bizim dildə oxuyanda ətim ürpəşir. Nizamini bizim şairlər çox bərbad tərcümə ediblər.

Son günlərdə çox dəyərli bir kitab oxudum. Əhməd Arslan türk filosofudur, Bakıya da gəlmişdi. Onun “Bir ömür düşünmək” əsəri gözəl əsərdir. İntellektual söhbətdir. Bizdə bu janr yoxdur. O kitabda elə düşüncələrə rast gəlirsən ki, heyrətlənməyə bilmirsən. İnsanın baxışlarını dəyişə biləcək gücə malikdir.

Məsələn, Ekkerman 10 il Hötenin yanında qalıb və onun bütün söhbətlərini yazıb. Hətta onun ölüm səhnəsini də, özü də çox möhtəşəm təsvir edib. Höte çiynində adyal ölümünün yaxınlaşdığı vaxtda əlini göyə qaldırır, səmada nəsə yazır və həmin anda nəfəsi kəsilir. Bu səhnə Hötenin ölüm anında belə yazdığını göstərir...

Bir məsələni də deyim ki, bu kitabxananın qurulmasında mənə millət vəkili Etibar Əliyev çox kömək edib. Onun kitab bilgisindən çox faydalanmışam. Haqqında bilmədiyim hansısa müəllif haqda ondan dolğun məlumat ala bilirəm. Azərbaycanda kitabı hiss etmək qabiliyyəti çox az adamda var. Onlardan biri də Etibar Əliyevdir. Həm də ensiklopedik kitab bilicisidir.

Orxan Pamukun romanları bizdə çox populyardır. Düzü, mən onun romanlarının hamısını oxumamışam. Amma Harvard mühazirələrindən ibarət “Saf və düşüncəli romançı” kitabından böyük zövq aldım. Bu adam dünya və rus ədəbiyyatını necə gözəl bilir!

Biz çox gec oxumağa başlamışıq. Dünya ədəbiyyatına, dünya nəşrlərinə çıxışımız gec başlayıb. Bizdən əvvəlki nəsillər bizə tövsiyə etməyiblər, düzgün istiqamətləndirməyiblər – birincisi, ingilis dili öyrənmək baxımından, ikincisi, hansı kitablara yönəlmək istiqamətində... Qarşılaşdığımız tək-tük adamlar nəsə götürmüşük.

Naxçıvandakı Pionerlər Sarayında təşkil olunmuş ədəbiyyat dərnəyində mərhum müəllimimiz Asif Kələntərlinin bizə verdiyi ən böyük töhfə Rəsul Rzanı oxumağa yönəltmək oldu. Rəsul Rza ədəbiyyat standarlarına baxışımda çox böyük dəyişiklik etdi.

Bizdən əvvəlki nəsilin itirdiyi vaxta ürəkağrısı ilə baxıram. Onların faciəsi elektron informasiya bolluğunun içərisində konkret nəyin daha faydalı olduğunu seçməkdə çətinlik çəkmələridir.

“Çıxılmaz vəziyyətdə Jül Vern köməyimə gəldi”

- Fazil bəy, hər bir insanın kitab başlanğıcı var. Siz hansı kitabla başlamısınız?

- Kitab aləminə ilkin dövr üçün hamı kimi mən də Azərbaycan ədəbiyyatı ilə başlamışam. Fikrimcə, ədəbiyyatımızın ən şedevr əsəri Süleyman Sani Axundovun “Qaraca qız” əsəridir. Onu dönə-dönə oxumuşam. Biz onu tirajlayıb dünyaya çıxara bilmədik. Filmi də gözəldir.

Sonra Çəmənzəminlinin “Qan içində”, “Studentlər”lərini qeyd edə bilərəm, “Ovod” mənə təsir edən əsərlərdən biridir.

“Robinzon Kruzo” bu günə qədər sevdiyim əsərlərdəndir. Fantaziya formalaşdırmaq, inkişaf etdirmək baxımından unikaldır.

Tikintidə fəhlə işləyəndə bir dülgərimiz var idi, hər gün boş olanda Jül Verni oxuyurdu. Ondan sonra həvəslə Jül Vernin bütün əsərlərini oxudum və zövq aldım. Onun qəhrəmanları mənim həyatımda çox şeyləri dəyişdi. Çıxılmaz vəziyyətdə Jül Vern köməyimə gəlirdi.

Müəyyən dövrdə şeir yazdığıma və iddialı şeir mühitində olduğuma görə fikirləşirdim ki, şeirləri mütləq oxumalıyam. Azərbaycan ədəbiyyatında elə bir şair yoxdur ki, onun şeirlərinin əksəriyyətini oxumayım. Adil Babayev, İslam Səfərlidən tutmuş Səməd Vurğuna qədər... Rəsul Rza, Əli Kərim, Səməd Qaraçöp, Vaqif Cəbrayılzadə, Ramiz Rövşən - bunlar bizim dövrümüzün qidalandırıcı şairləri idi. Əkrəm Əylislinin əsərləri çox dəyərlidir: “Adamlar və ağaclar”, “Bu kənddən bir qatar keçdi”, “Ürək yaman şeydir” - bunlar hamısı insan həyatında çalxalanma yaradan əsərlərdir.

Anarın bütün əsərlərini, Elçini, İsa Hüseynovu büsbütün oxumuşam, rus ədəbiyyatı ilə orta məktəbdən tanış oldum. Bəlli bir dövrdən sonra “Azərbaycan” jurnalının təsiri ilə Markes, Folkner, Coys, Kafka, Remarkı oxumağa yönəldim. Albert Kamünun “Yad” əsərini iki dəfə oxumuşam.

Bir ara İslam dinini daha dərindən öyrənmək üçün dini ədəbiyyatları da çox oxuyurdum. Bununla bağlı kitabxanamda ayrıca bölüm də var. İndi isə uzun süjetli əsərlərdən daha çox fəlsəfi əsərlərə çox istiqamətlənmişəm.

"Bir dindar mənə yazır ki, siz niyə ateisti paylaşırsınız?"

- Dediniz ki, sizi kitablar dəyişir. İndi fikir anlamında haralardasınız?

- Müəyyən mənada baxış bucağımı dəyişən kitablardan biri Ayn Randın əsərləri oldu. Kapitalist düşüncəsinə əhəmiyyət verməyə başlamağım məhz onun əsərlərindən sonra oldu. Söhbət sadəcə “beş manat pul qazanıb, dövlət himayəsində yaşamaqdan” getmir, düşüncə azadlığının nə qədər önəmli olduğunu mən ondan öyrəndim. Gördüm ki, istənilən sosial mühit, cəmiyyət düşüncə azadlığı üçün bir təhlükəyə çevrilir.

İnsanı bərabərləşdirən bütün cəmiyyətlər təhlükəlidir. İnsana bərabərlik anlayışı ilə yanaşmaq olmaz. Hüquq bərabərliyi şəraitində təbii ki, hamının haqqı qorunmalıdır, amma düşüncə bərabərliyinə gətirən cəmiyyətlər təhlükəlidir. Biz də düşüncə bərabərliyini yaşayan cəmiyyətlərdənik.

Bizdə bərabərlik titullarla müəyyən olunur. Düşüncə adamınasa fərq qoyulmur. Titulların iyerarxiyası var. Professor, akademik və s. Ona görə də düşüncə həyatımız ölmüş vəziyyətdədir. İndi milli ideya və başqa mövzular müzakirə olunanda mənim umduğun adamlar bu mövzuya transfer oluna bilmir. Çünki titullar onları da əzib. Hər şeyi o çərçivədən, o baxış bucağından görüb qiymətləndirir.

Bir də cəsarət məsələsi çox önəmlidir. Bizdə adətən, hökumətlə, hakimiyyətlə savaşırlar, cəmiyyətlə savaş ənənəsi isə yoxdur. Geridəqalmış və cəhalət içində olan cəmiyyətlə savaşan adamların da sayı çox deyil. Bu adamların sayı çox olsa, cəhalətə qalib gəlmək mümkünə çevrilər. Ən azı bir kütbeyinin fikir həyatımızda söz sahibliyi etməsinə mane ola bilərik. Bunu edə bilmədiyimizə görə geriləyirik. O baxımdan əslində hər bir kitab dəyişir.

Bu yaxınlarda Cəlal Şəngörü oxudum, müəyyən məsələlərə baxışım dəyişdi. Bir dindar mənə yazır ki, siz niyə ateisti paylaşırsınız? Mən ona ateist kimi yanaşmıram, axı. Qarşımdakının inancının mənə aidiyyəti yoxdur. Bu onun fərdi işidir. Mənə onun təfəkkürünün məhsulu maraqlıdır. Diqqəti ona yönəldirəm ki, bu təfəkkürdən təmizmi, yoxsa şəkərlə qarışıq bal çıxır. Mən təmiz bal axtarıram. Təfəkkür təmiz balı hansı çiçəkdən yığırsa-yığsın, mən onu qida olaraq öz menyuma daxil edirəm. Bu, dostumun, qardaşımın şəkərli balıdır deyib, ondan istifadə edə bilmərəm. Mən məsələyə bu baxımdan yanaşıram.

Böyük dəyişiklik yaradan onlarla kitabı saya bilərəm. Məsələn, böyük ispan filosofu Orteqa Qasset mənim düşüncə tərzimdə dəyişiklik edən biridir. Onun “Onurğasız İspaniya” kitabını oxuyandan sonra kitabımda "Onurğasız Azərbaycan"ı yazdım. Mən müqayisə aparmaqla Azərbaycanın çatışmayan tərəflərini tapdım.

Qassetin ispan həyatı ilə bağlı belə bir fikri var: ispan xalqı aristokratiya fobiyası daşıyan xalqdır. Xalq istedadlı insanları məhv etməyi sevir. Azərbaycan təbiəti də elədir, istedadlı adamı öldürür. Axundovu rus sistemi qorumasaydı, Azərbaycan cahilləri onu çoxdan öldürmüşdülər. Mirzə Cəlili rus hüquq sistemi qorumasaydı, qoçular onun axırına çıxacaqdılar.

Əlibəy Hüseynzadə ilə Əhməd bəy Ağaoğlu ölkədən qaçıb getdilər. Mollası, ziyalısının çoxu mütərəqqi olmayan cəmiyyətdə o cür insanları yeyəcəklər. Ona görə də bu dəyişimi yarada biləcək hər hansı faydalı ədəbiyyat varsa, onu mütləq dəyərləndirməlisən.

Kantın “Pedaqogika” əsəri mənim üçün dində olan məlum postulatları xeyli dəyişdi. Kant deyir ki, uşaqlara Allah kəlməsini tez-tez təkrarlatmayın. Bu, onlarda məsuliyyətsizlik yaradır, Allah sözünü yalnız ekstremal situasiyalarda dilə gətirin, bu halda daha təsirli və effektli olacaq. Din isə Allahı tez-tez xatırlamağı, zikr etməyi məsləhət görür. Mən də Allahın adını Kantın dediyi formada çəkməyə başladım, halbuki mən bəlli inanclı biri, bəlli streotiplərin daşıyıcısıyam.

Hamı Ramazanda Qədr gecəsinin dəqiq gününü axtarır. İslam filosoflarını, düşüncə adamlarını dinləyəndən sonra mən Qədr gecəsini axtarmaqdan vaz keçdim. Qədr gecəsinin olduğu gün hər gündür. Ona simvolik tarix kimi yanaşmalısan, mexaniki axtarışda olsan, bu, fırıldaqlığa gətirib çıxaracaq. Bu ona bənzəyir ki, bütün ilboyu içirəm, bircə Məhərrəmlikdən başqa... Bu, Allah qarşısında qoyulan minnətdir. Bir ay içməyib oruc tutmaq, namaz qılmaqla günahları yumaq mümkün olsaydı, nə vardı ki... Əslində isə bunlar hamısı şəkillərdir, formalardır. Əsas hədəfi tutmaq lazımdır.

İnsan kimi yetişə bilmirsənsə, namazın, orucun xeyri varmı? Sən insan ol, heç namaz qılma... Dəyərini özü müəyyən edən, cəmiyyətə fayda gətirən biri olandan sonra hansı ibadət sahibi olmağının fərqi yoxdur. Dürüst yəhudi, dürüst xristian bizim üçün nadürüst qardaşdan, bacıdan, qonşudan daha öndədir. Onunla ticarət edib, ondan öyrənib, onunla əməkdaşlıq edəcəksən. Prinsip budur. Ona görə də bu şeylər zaman-zaman dəyişir. Doqmalar, müəyyən etdiyin fikirlər yenisi ilə əvəzlənir. Bu da faydalıdır.

İnsan ömür boyu dəyişməlidir. Dünyanı dəyişmək də əslində dəyişikliklərin yekunudur. Dünyanın dəyişməyinə də hazır olmalısan.

"Sonuncu kitabım müzakirə olunmadı"

- Quranı necə, oxuyursunuz?

- Ara-ara oxuyuram, amma buna çox zaman sərf etmirəm. Quran haqqında düşüncələrin oxunmasına daha çox vaxt ayırıram. Çünki o düşüncələr məndən daha hazırlıqlı, bilgili insanlara məxsusdur.

- Quranı ərəbcə oxuya bilirsiniz?

- Yox. İndi ingilis dilini öyrənmə mərhələsində Quran üzərindən ərəbcəni də öyrənməyə səy göstərirəm. Quranı rus, ingilis, türkcə oxuyanda həm dili öyrənirsən, həm də ayələrin mənalarının necə ifadə olunduğunu açıq-aşkar görmək olur.

Amma bütünlükdə Məhəmməd Həmidullah, Fəzlür Rəhman, Mövdudi, Məhəmməd Əbu Zahra, Mustafa İslamoğlu, Bayraktar Bayraklının əsərlərini oxumuşam. Mütəfəkkir görüşündən məsələlərin açılışını öyrənməyi daha faydalı sayıram.

Bir vaxtlar Əli Şəriətini də çox oxuyurdum, amma indi o mənim üçün yalnız sosioloq kimi maraq kəsb edir. Din adamı kimi isə bilgili olmasına rəğmən daha çox cəhalət üzərində oturuşmuş dini təbliğ edir. Azərbaycan cəmiyyətində də bu xəstəlik geniş yayılıb. Sonuncu kitabımı bir neçə adam oxuyandan sonra dedilər ki, biz bu qədər Azərbaycan problemlərinin dərininə enmiş əhatəli kitab oxumamışdıq. Amma o kitab müzakirə olunmadı.

- Hansı kitabı nəzərdə tutursunuz?

- “Dirilən adamın düşüncələri”... Mən onu xəstəxanada yazdım. Bütün Azərbaycan problemlərinə toxunaraq əvvəlki fikirlərimi də sistemləşdirib əhatəli formada təqdim etdim. Amma diqqəti çəkmədi. Bizim cəmiyyətdə hansısa tarixi şəxsiyyət barədə fikirlərin kiminsə xoşuna gəlmirsə, artıq sənin başqa fikirlərinə əhəmiyyət vermir.

Bu yaxınlarda kirayədə qaldığı evdən küçəyə atılan Fazil Qaraoğlu ilə şəxsən tanış deyiləm, amma son hadisələrdə fikir verdim, kimsə onun haqqında “bizim şah babamıza filan şey deyib” deyə bir fikir yazmış, alimin küçəyə atılmasına sanki haqq qazandırmışdı. Bundan böyük bayağılıq ola bilərmi? Bizdə fikir qatilləri formalaşıb.

Özünün əzbərlədiyi mətni - bəli, əvvəllər mən də o mətni müdafiə etmişəm, hətta dəyişməz mətn olduğunu hər kəsə isbat etməyə çalışırmışam da - amma indi etiraf edirəm ki, mən o polemikalarda haqlı deyildim. Çünki mən İslam doqmasından, yaxud milli təəssübkeşlikdən çıxış edirdim. Zamanla başa düşmüşəm ki, onun verdiyi əsl dəyər deyil.

Əvvəl-əvvəl mənim üçün torpaq tutmaq dəyər sayılırdısa, indi mənim üçün dəyər məktəbdir, universitetdir. Dəyərlər dəyişir və sən də hər şeyə dəyişən dəyərlər prizmasından baxmalısan.

Biz yeni dövrə transformasiya olmuşuq, müstəqil dövlətdə yaşayırıq. Müstəqil dövlətdə köhnə dövrdəki postulatlar işləmir. İndi mən müstəqillik dövrünün daha ağıllı insanını yetişdirməliyəm.

"Sui-qəsd hadisəsindən sonrakı fikirlərim..."

- İndiyədək neçə kitabınız çapdan çıxıb? Yeni nəsə yazırsınızmı?

- Nəşr olunmuş 28 kitabım var. İndi daha çox kiçik həcmli esselər yazıram. Memuar janrda düşüncələrim var. Sui-qəsd hadisəsindən sonrakı fikirlərim beynimdə hazırdır, amma onu yazmaq üçün bir az kənara çəkilməliyəm.

Ümumi götürəndə indi mütaliə dövrümdür. Həyatımda yeddi-səkkiz dəfə belə dövr olub. Hərbi xidmətdə bir il yarım heç nə yazmamışam, ancaq oxumuşam. Türkiyədə olanda da iki il yalnız oxudum, ondan sonra yazdım. İndi də elə bir dövrdür, oxuyuram, məlumatlanıram, sonra yazacam...