Qürur duyduğumuz Böyük Türk: Mustafa Kamal türk millətinə nə verdi?

Mətin Məmmədli

Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru

Hər bir xalqın böyüklüyünü yalnız onun sayı, mədəniyyəti, siyasi-iqtisadi sahədə uğurları ilə deyil, eyni zamanda bəşəriyyətə bəxş etdiyi nadir şəxsiyyətləri ilə təyin etmək olar. Bu baxımdan, Atatürkə sahib olan Anadolu türklərini bəxti gətirmiş xalqlardan hesab etmək olar. Heç bir mübaliğəyə yol vermədən, fikrimcə Müasir Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürk XX əsr dünya tarixinin ən böyük şəxsiyyətlərindən biri kimi qəbul olunmalıdır. Mustafa Kamal Paşa həm min illər ərzində formalaşmış türk toplumunun, həm də dövrünün yetirməsi kimi qəbul olunsa, daha doğru olardı. Bununla belə, böyük öndər həm övladı olduğu millətinin tarixinə, həm də dövrünə böyük təsir göstərmişdir. Məhz onun zəkası, öndərlik bacarığı böyük bir milləti məhv olmaqdan qorumuş, Osmanlı İmperiyasının xarabalıqları üzərində yeni türk cümhuriyyətinin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Atatürkü digər siyasətçilərdən və tarixi simalardan fərqləndirən cəhətlərindən biri onun bir siyasət adamı və ideoloq olmasından başqa həm də böyük sərkərdəlik qabiliyyətinə sahibliyi idi. O, ideoloq olaraq milli fəlakətlə üz – üzə qalan xalqını yeni ideoloji prinsiplərlə ətrafında birləşdirib hədəfə doğru yönəldə bildi, o, bir siyasət və dövlət adamı olaraq daxili və xarici təhlükələri vaxtında görüb onları zərərsizləşdirən addımlar atdı, nəhayət o, komandanlıq etdiyi orduya böyük zəfərlər qazandırdı. Mustafa Kamalın siyasi dühasını və fərqliliyini sübut edən digər cəhəti onun zamanı qabaqlayan fikirlərə və dünyagörüşünə sahib olması idi. O, haqlı olaraq Osmanlı İmperiyasının süqutuna və türk toplumunun geriliyinə səbəb olan amillər kimi daxildə dini xurafatı, savadsızlıq-təhsilsizliyi, milli özünü dərkin yetərli olmamasını görürdü və millətin gələcək inkişafını, xilasını müasirləşməkdə, təhsildə, sivil dünyaya inteqrasiya olunmaqda, milli şüurun dərkində olduğunu bəyan edirdi. Atatürk Türkiyə Cümhuriyyətini bəlli dəyərlər, prinsiplər üzərində qurdu ki, onlar haqqında ətraflı bir qədər irəlidə qeyd edəcəyik. Müasir Türkiyənin tarixi onunla başlayır və bu səbəbdən də Mustafa Kamalın bir tarixi şəxsiyyət olaraq tədqiq olunması həm də Türkiyə Cümhuriyyətinin siyasi tarixinin öyrənilməsi anlamına gəlir.

Mustafa Kamal Atatürk 1881-ci ildə Osmanlı İmperiyasının bir əyaləti olan Makedoniyanın Salonik şəhərində, gömrük məmuru Əli Rza bəyin ailəsində dünyaya gəlmişdir. Mustafa Kamal ilk təhsilini Salonikdə almışdı və onun məktəbə getmək məsələsi də ailəsində müəyyən narazılığın yaranmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, atası Əli Rza bəy oğlunun mülkü-dünyəvi məktəbə getməsini istərkən, anası, dini dəyərlərə bağlı Zübeydə xanım balaca Mustafanın dini mədrəsəyə getməsində israr edirdi. Sonda, müasir dəyərləri anlayan və gələcəyi düzgün görən Əli Rza bəy istəyinə nail oldu. Bununla belə, atasını erkən yaşlarında itirən Mustafa mülkü məktəbi buraxaraq 1894 – cü ildə Selanik hərb məktəbinə daxil olur və son pilləsinə qədər ucalacaq hərbi karyerasını qurur. 1896-99–cu illərdə Mustafa Manastır hərb məktəbində təhsilini davam etdirir və bu illərdə ilk dəfə olaraq o, yenilikci, inqilabi ideyalarla tanış olur və dünyagörüşünün formalaşmasında bu ideyalar mühüm rol oynayır. Həmin dövrdə Mustafa Kamal türk ədib – şairlərindən Namik Kamalın, Tofiq Fikrətin, eyni zamanda, Jan Jak Russonun, Volterin, Monteskyönün əsərləri ilə yaxından tanış olur.

1899–cu ildə Manastır Hərb Məktəbini uğurla bitirən Mustafa Kamal İstanbul Hərb Məktəbinə daxil olur. 1902 –ci ildə leytenant rütbəsi ilə bu məktəbin məzunu olmuş və həmin ildə də Hərbi Akademiyada təhsilini davam etdirmişdir. 1905–ci il yanvarın 11-də kapitan rütbəsi ilə Akademiyanı bitirmişdir. Mustafa Kamal hərb məktəblərində, akademiyada təhsil aldığı müddətdə özünün intizamı, dərslərə davamiyyəti, ağlı, vətənini, millətini düşünən gənc olaraq iti mühakimələri ilə seçilirdi. Mustafa Kamal və dostları Hərb Akademiyasındakı dərsləri bitirdikdən sonra boş qalan vaxtlarını səmərəli keçirmək üçün İstanbulda bir mənzil kirayələyirlər və zaman – zaman bura toplaşıb ölkənin problemlərini müzakirə edirlər. Bu müzakirələrdən xəbər tutan və narahat olan saray hakimiyyəti Mustafa Kamal da daxil olmaqla, dostlarını bir neçə aylıq həbsə atmalı olur. Bir neçə aylıq həbsdən sonra Mustafa Kamal azad edilir və Dəməşqə, 5–ci orduya xidmətə göndərilir. 1907–ci ilə kimi Dəməşqdə xidmət edən Mustafa Kamal, həmin il adyutant rütbəsi almışdır. 1907-1909 cu illərdə o, Manastırda 3-cü orduda xidmətdə olmuş, 1910–cu ildə Fransaya göndərilmiş, Pikardi manevrlərində iştirak etmişdir. 1911–ci ildə İstanbulda Baş Qərargah Mərkəzində xidmətə başlamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Mustafa Kamal 1905-1911-ci illər ərzində, hərbi xidmətdə olarkən də ictimai – siyasi fəaliyyətini dayandırmamış, Dəməşqdə gizli olaraq rejim əleyhinə Vətən və Hürriyyət cəmiyyətini yaratmışdır.

Mustafa Kamalın sonrakı avtobioqrafiyasını qısaca olaraq belə qeyd etmək olar:

1911-1912 – ci illərdə Türk – İtaliya müharibəsində Mustafa Kamal Tobruk və Dəmə bölgəsində xidmət etmiş, 31 oktyabr 1918 – ci ildə İldırım Orduları Qrupuna komandir təyin olunmuş, bu ordunun ləğvindən sonra 13 noyabr 1918 – ci ildə İstanbula gələrək Müdafiə Nazirliyində çalışmışdır.

Antanta dövlətlərinin Osmanlı ərazilərini işğal etməyə başlamasından sonra Mustafa Kamal 19 may 1919 – cu ildə Samsuna getmişdir. 1919–cu il 23 iyul – 7 avqust tarixləri arasında Ərzurum, 4- 11 sentyabr tarixləri arasında isə Sivas Konqresini çağıraraq ölkənin işğal olunan ərazilərinin geri qaytarılması üçün görülməsi lazım olan işləri müəyyənləşdirmişdir. O, 1919 – cu ilin dekabr ayında Ankarada böyük coşğu ilə qarşılanmış, 1920 – ci il aprel ayının 23 – də Türkiyə Böyük Millət Məclisinin fəaliyyətə başlamasından sonra Türkiyə Respublikasının qurulması yolunda əhəmiyyətli addımlar atmışdır. Məclis və hökumət başqanlığına seçilən Mustafa Kamal Türkiyə Böyük Millət Məclisinin Qurtuluş Mübarizəsinin uğurla nəticələnməsi üçün lazımi qanunları qəbul edib onların tətbiqinə başlanmasını təmin etmişdir.

Mustafa Kamalın rəhbərlik etdiyi Milli Qurtuluş Mübarizəsinin əsas mərhələləri :

Sarıqamış (20 sentyabr 1920), Qars (30 oktyabr 1920) və Gümrünün (7 noyabr 1920) azad edilməsi.

Çukurova, Qaziantəp, Qəhrəmanmaraş və Şanlıurfanın müdafiəsi.

I İnönü zəfəri (6-10 yanvar 1921).

II İnönü zəfəri (23 mart – 1 aprel 1921).

Kütahya – Əskişəhər döyüşləri.

Sakarya zəfəri (23 avqust – 13 sentyabr 1921).

Böyük Hücum, Başkomutanlıq Döyüşü və Böyük Zəfər (26 avqust – 9 sentyabr 1922)

Sakarya zəfərindən sonra 19 sentyabr 1921 – ci ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi Mustafa Kamala Marşal rütbəsi və Qazi titulu vermişdir. Qurtuluş Mübarizəsi 24 iyul 1923 cü ildə imzalanan Lozanna müqaviləsi ilə başa çatmışdı. Beləliklə, Sevr müqaviləsi ilə parçalanması nəzərdə tutulan Türkiyə torpaqları üzərində yeni türk dövlətinin qurulması üçün heç bir əngəl qalmamışdır.

1 noyabr 1922 – ci ildə xilafət və monarxiya bir – birindən ayrılmış, monarxiya ləğv edilmiş, Osmanlı İmperiyasının mövcudluğuna son qoyulmuşdur. 29 Oktyabr 1923 – cü ildə Respublika elan edilmiş, Atatürk yekdilliklə ilk prezident seçilmişdir. 30 Oktyabr 1923 – cü ildə İsmət İnönü tərəfindən Respublikanın ilk hökuməti qurulmuşdur.

Mustafa Kamal 1927, 1931, 1935 – ci illərdə yenidən president seçilmişdir. 15 – 20 Oktyabr 1927 – ci ildə Qurtuluş Mübarizəsindən və Respublikanın quruluşundan bəhs edən Böyük nitqi, 29 oktyabr 1933 – cü ildə 10 – cu il nitqini söyləmişdir.

29 yanvar 1923 – cü ildə Lətifə xanımla evlənmiş, bu evlilik 5 avqust 1925 – ci ilədək davam etmişdir. Soyad qanununa görə, 24 noyabr 1934 – cü ildə TBMM tərəfindən Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verilmişdir. Fransiz və alman dillərini bilirdi. 10 noyabr 1938 – ci ildə saat 09.05 – də tutulduğu serroz xəstəliyindən İstanbulda, Dolmabaxça Sarayında vəfat etmişdir. Cənazəsi 21 noyabr 1938 – ci ildə müvəqqəti olaraq Ankara Etnoqrafiya Muzeyində dəfn edilmiş, Mavzoleyi tikildikdən sonra 10 noyabr 1953 – cü ildə oraya köçürülmüşdür.

Mustafa Kamal Türkiyə Cümhuriyyətini altı ideoloji prinsip əsasında qurmuşdur. Anadolu türkcəsində bu prinsiplərə Atatürk İlkeleri de deyilir.

Cümhuriyyətçilik. Cümhuriyyət, xalqın hakimiyyəti birbaşa və ya təmsilçilər vasitəsi ilə seçdiyi dövlət formasıdır. Digər bir ifadə ilə desək, Cümhuriyyət milli hakimiyyət əsasına dayanan xalq hökumətidir. Atatürk, gənclik illərindən Cümhuriyyət fikrinə yaxın olmuşdur. O, türk millətinin Cümhuriyyət idarəsinə qovuşacağını bəyan etmişdir. Mustafa Kamal bildirirdi ki, ən doğru idarəetmə xalqın seçdiyi iqtidar vasitəsi ilə olan idarəetmədir ki, burda iradə sahibi uca millətdir. Türkiyə cümhuriyyətinin özgə bir xüsusiyyəti də sosial dövlət olmasıdır. Sosial dövlət, xalqını qucaqlayan, istər ictimai, istər fərqli sahələrdə vətəndaşlarının problemlərini həll etməyə cəhd edən və onların həyatlarını zəmanət altına almağı qarşıya məqsəd qoyan bir dövlət məntiqidir.

Türkiyə cümhuriyyəti eyni vaxtda bir hüquq dövləti xüsusiyyətinə də malikdir. Böyük xilaskar Atatürkün həyata keçirdiyi islahatlar ilə hüquq sahəsində də dünyəvi görüşlülük mənimsənmiş və din məntiqinin hakim olduğu pirinsiplər aradan götürülmüş, yerlərini məntiq, elm və beynəlxalq hüquq pirinsiplərilə uyğunlaşan pirinsiplər tutmuşdur. Hüquq dövləti olmağın ən böyük xüsusiyyəti hər kəsin qanunlar qarşısında bərabər hüquqlara malik olmasıdır. Türkiyə Cümhuriyyəti bu xüsusiyyətilə, ölkədə bütün işlərin haqq və ədalət çərçivəsində görülməsinə, bütün vətəndaşların can, mal və namusları qorunaraq, xoşbəxt yaşamalarını təmin edər. Lozanna Konfransından sonra, Xilafət aradan qaldırıldı, 29 oktyabr 1923 – cü ildə Cümhuriyyət elan edildi. Konstitusiyanın birinci maddəsinin sonuna “ Türkiyə dövlətinin Hökümət şəkli, Cümhuriyyətdir “ cümləsi əlavə olundu. Atatürk, Cümhuriyyətin dayandığı əxlaqi prinsipin “fəzilət “ olduğunu vurğulamışdır.

Milliyyətçilik. Türk milliyyətçiliyini ən yüksək dəyər olaraq qəbul edən Atatürk, Türkiyə Cümhuriyyətini Türk milləti təməlinə dayanan milli bir dövlət olaraq qurmuşdur. Atatürkün milliyyətçilik anlayışını belə xarakterizə etmək olar.

a) türk milliyyətçiliyi, milli duyğuları rədd edən Marksist – Leninçi cərəyanlara qarşıdır. Atatürkün milliyyətçilik anlayışı sinif fərqliliyini və qarşıdurmasını rədd edirdi. Milləti bütöv görürdü.

b) türk milliyyətçiliyi barışçı və insanidir. Atatürkə görə, türk millətini uca dəyər kimi qəbul etməklə yanaşı, diğər millətləri aşağılayan şovinist milliyyətçilik anlayışı deyildir.

c) Atatürkün milliyyətçilik anlayışı dünyəvi düşüncəyə əsaslanır. Türk millətini meydana gətirən toplumu sadəcə irqi cizgilərlə deyil, din və məzhəb cizgiləri ilə bölməyi də rədd edir.

d) Atatürkün milliyyətçilik anlayışı irqçiliyə qarşıdır. Alman nasistlərindən fərqli olaraq, “saf irq" görüşünü qəbul etmir.

Xalqçılıq. Atatürkə görə xalqçılıq, xalqın özünü azad surətdə idarə etməsidir. O, qeyd edirdi ki, xalq fərdlər və zümrələr arasında heç bir ayrılığı qəbul etməyən toplum deməkdir. Xalqçılıq məntiqinin üç mühüm əsası vardır. Bunlardan birincisi, xalq idarəsi, yəni siyasi demokratiyadır. İkincisi bərabər hüquqluluq, üçüncüsü isə sinif mübarizəsinin olmamasıdır. Böyük xilaskar Atatürk milli azadlıq hərbində gücünü tamamilə xalqdan götürmüşdür. Bundan asılı xalqçılıq, Mustafa Kamalın Samsuna addım atdığı gündən tutmuş daha çox üstünlük verdiyi əsaslardan biri olmuşdur. Böyük xilaskar Atatürkə görə xalqçılıq, güc və qudrətin, hakimiyyətin və idarənin xalqa aid olmasıdır.

Dövlətçilik. Atatürkə görə dövlətçilik, vətəndaşların azadlığını, rifahını təmin edən, xarici siyasəti milli mənafeyə uyğun həyata keçirən, ölkənin və millətin birlik və bərabərliyini silahlı qüvvələr vasitəsi ilə saxlayan bir anlayışdır. Atatürkün dövlətçilik anlayışının Sovet tipli dövlətçilik anlayışı ilə nə nəzəriyyədə, nə də praktikada heç bir oxşarlığı olmamışdır. Böyük xilaskar Atatürkə görə dövlətçilik Türkiyənin ehtiyaclarından yaranmış və Türkiyəyə məxsus bir sistemdir. O, dövlətçilik tətbiqi ilə dövləti iqtisadi həyata daxil olan və ona dayaq verən bir güc olaraq düşünmüş, dövlətin bəzi iqtisadi fəaliyyətlər göstərməsini şərt qoşmuşdur. Atatürk hər işi dövlət görür mənasında olmayan bir dövlətçilik məntiqini mənimsəmiş və tətbiq edilən bu modelin günün ehtiyaclarına görə formalaşmasının vacib olduğuna da işarə etmişdir. Dövlətçiliyi, tətbiq edilən demokratik sistem ilə azadlıq rejimi çərçivəsində qiymətləndirmiş və dövlətin iqtisadiyyata başçılıq etməsini ön plana çıxarmışdır. Atatürk, dövlət fərdlərin yerinə keçməməlidir. Dövlət xüsusiyyət göstərən biri işi öhdəsinə götürə bilir. Ancaq dövlət ilə şəxs bir birinə qarşı deyil, bir birini tamamlayır - deyib.

Atatürk ideoloji prinsiplərindən ən önəmlisi, bəlkə də dövlətin təməli daşı olan dünyəvilik prinsipinə böyük öndər belə tərif vermişdi : “Din ilə dünya, din ilə dövlət işlərinin ayrılması mənasını verən bir tədbirdir, bunu dinsizlik mənasında anlamaq yanlışdır".

Atatürkün dünyəviliklə bağlı fikirlərini dini duyğuları istismar edən siyasi və iqtisadi çevrələr və Marksist-Ateistlərdən başqa bütün sağlam düşüncəli fərdlərin, zümrələrin anlaması, müdafiə etməsi təbiidir. Son illərdə, təəssüf ki, Türkiyədə və ondan kənarda Atatürkün dünyəviliklə bağlı mövqeyini dinsizlik kimi yanlış qiymətləndirənlər var. Baxın, Mustafa Kamal dünyəvilik məsələsini necə ətraflı izah etmişdir : “Dünyəvilik yalnız din və dünya işlərinin ayrılması demək deyildir. Bütün vətəndaşların vicdan, ibadət və etiqad azadlığı da deməkdir. Dünyəvilik əsla dinsizlik olmadığı kimi, saxta dindarlıqla da mübarizəyə yol açır, həqiqi dindarlığın inkişafını təmin edir... Hər kəs vicdanına tabe olmaqda sərbəstdir. Biz dinə hörmət edirik, düşüncəyə qarşı deyilik. Biz sadəcə olaraq din işlərini, millət və dövlət işləri ilə qarışdırmamağa çalışırıq.“

Atatürk ağla və elmə əsaslanan qərb modelli toplum və dövlət qurmaqda qərarlı olduğundan teokratik əsasları olan dövləti aradan qaldıraraq Respublika yaratdı. Böyük liderin 1920-ci illərin əvvəlindən etibarən həyata keçirdiyi islahatlar, dünyəvi görüşə uzanan yolun əsasını təşkil etmişdir. Səltənət və xəlifəliyin ləğv edilməsi, təhsilin bir araya gətirilməsi, din işləri idarəsinin qurulması, dini təqvimin ləğv edilməsi, din ilə əlaqəli sözlərin əsas qanundan çıxarılması, ərəb əlifbasına son qoyulmasını, həftə sonu tətilinin cümədən bazara çevrilməsi, qədim çəki yerinə yeni və müasir çəkidən istifadə edilməsi və digər islahatlar, dünyəvilik yolundakı daşların bünövrəsidir.

İnqilabçılıq. Atatürkün ideoloji prinsiplərindən olan inqilabçılıq digər prinsipləri də tamamlayaraq “Kamalizmi “ bitkin ideologiya halına gətirir. İnqilabçılıq köhnə və dövrün tələblərinə cavab verməyən ənənələrin, təfəkkür tərzinin dəyişdirilməsi, millətin kimliyinə, dəyərlərinə toxunmayan, onu sivil dünyaya qovuşduran müasirliyin qəbul edilməsidir. Bu barədə Atatürk bildirirdi ki, tarixə nəzər saldıqda heç bir prinsipin doqmatik mahiyyətdə olmadığını görürük. Onun üçün də Türk milləti yaşadığı dövrün mədəniyyət səviyyəsinin tələblərini yerinə yetirmək məcburiyyətindədir. Atatürkün inqilabçılıq məntiqinin bünövrəsini, Türk millətini dünya mədəniyyətindən bəhrələndirmə fikri yer tutur. Atatürkə görə, Türk inqilabının məqsədi, son 100 ildə dala qalmış qurumları aradan götürərək, yerlərinə mədəniyyətin ön plana çıxardığı yeni azadlıqçı və millətin mənafeyinə olan qurumları yaratmaq, onları qorumaq və inkişaf etdirməkdir. Böyük xilaskar Atatürk həm həyata keçirdiyi islahatların qorunması və inkişafı, həm də Türk millətinin mədəniyyət yoluna davam etməsi məqsədilə bu pirinsipi, Türkiyə Cümhuriyyətinin əsas pirinsiplərinin arasına daxil etmiş və əsas qanuna daxil etdirmişdir. Beləliklə, keçmişin təəssübkeş və ibtidai qurumları ilə, ənənələrini yenidən xalqın gündəliyinə daxil etmə təşəbbüslərinə son qoymuşdur.

Mustafa Kamal Atatürk dövlət quruculuğu prosesində dövlət və cəmiyyət həyatının əksər sahələrində inqilabi dəyişikliklər etdi. Böyük öndərin ölkə daxilində etdiyi inqilabi dəyişiklikləri belə sıralamaq olar : Cümhuriyyətin elan edilməsi, xilafətin aradan qaldırılması, Ana Yasanın qəbulu, Ankaranın paytaxt seçilməsi, dinin dövlət işlərindən ayrılması, təhsil və mədəniyyət sahəsində islahatlar, latın əlifbasına keçid, milli təhsil sisteminin, universitetlərin yaradılması, miladi təqvimə keçid və s.

Dinin dövlətdən ayrılması və xilafətin, yəni xəlifəliyin aradan qaldırılmasını Atatürkün Cümhuriyyətin ilk dövrlərində etdiyi əsas islahatlardan biri hesab etmək olar. Cümhuriyyət qurulduqdan sonra xəlifəliyin də saxlanması yeni dövlətin siyasi əsasları ilə uyğun gəlmirdi. Xəlifəlik Osmanlı dövrundən qalan, dövlətin dini mahiyyət daşıdığını xəbər verən bir faktor idi, bu səbəbdən də Atatürkün onu aradan qaldırmaq niyyəti və cəhdləri tamamilə məntiqli görünürdü. Bununla belə, ölkə daxilində bəzi dini – irticaçı dairələr Atatürkün bu cəhdlərini ona qarşı təbliğatda geniş istifadə edirdilər. Böyük öndər isə bu dairələrə cavabında bəyan edirdi ki, hakimiyyət millətə məxsusdu, bu hakimiyyəti heç bir sultan, xəlifə onun əlindən ala bilməz. 3 Mart 1924 – cü il tarixində TBMM xəlifəliyin ləğv edilməsi və Osmanlı xanədanı üzvlərinin ölkədən çıxarılması haqqında qərar qəbul etdi.

Milli mücadilə illərində, ölkənin paytaxtının hara olması məsələsi gündəmi məşğul edən əsas problemlərdən biri olmuşdur. İstanbulun coğrafi mövqeyinə görə yenidən paytaxt ola bilməyəcəyi artıq beyinlərdə oturmuşdu. Mustafa Kamal, Ankaranın paytaxt ola biləcəyini əsaslandıraraq qeyd edirdi ki, yeni Başkənt hər cür təcavüzdən uzaq olmalı, hücumlara açıq olmamalıdır. İkincisi, hökumətin bütün ölkəni nəzarətdə saxlaya biləcəyi yerdə olmalıdır. Bu yer isə Anadolunun ortasında ola bilər. Beləliklə, 13 oktyabr 1923 – cü ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi Ankaranın yeni qurulacaq dövlətin paytaxtı olması haqqında qərar qəbul etdi. Bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşər ki, İttifaq dövlətləri, xüsusilə İngiltərə müəyyən səbəblərdən paytaxtın İstanbul qalmasında israr edirdi. Buna baxmayaraq, Mustafa Kamalın paytaxtın dəyişdirilməsi ilə bağlı qəti mövqeyi sonda Ankaranın ölkənin yeni paytaxtı olmasında əsas rol oynadı. Ankaranın paytaxt olması şəhərin xeyli böyüməsinə və inkişaf etməsinə səbəb oldu.

Qeyd etidiyimiz kimi, Atatürkün inqilabi islahatlarının içərisində təhsil və mədəniyyət sahəsindəki islahatlar da mühüm yer tuturdu. O, millətin gələcək inkişafının, ölkənin cəhalətdən xilasının təhsilə bağlı olduğunu gözəl anlayırdı. Eyni zamanda Atatürk doğru olaraq qeyd edirdi ki, Osmanlının süqut etmə səbəblərindən birini də xalqın savadsızlığında, elmə deyil, dini xurafata əsaslanan təhsil almasında, dünya elmlərindən kənarda qalmasında, təhsil sisteminin milli olmamasında axtarmaq lazımdır. Böyük ondər bəyan edirdi ki, bizə mədrəsələr deyil, həm dünya elmlərini, həm də dinimizin fəlsəfəsini öyrədən ümumtəhsil məktəbləri lazımdır. O məktəblər ki, həm oğlanlar, həm də qızlar birlikdə təhsil alsınlar. 3 Mart 1924 – cü ildə TBMM qanun qəbul edərək mədrəsələri bağladı və bütün təhsil ocaqları Milli Egitim Bakanlığına (Təhsil Nazirliyinə) tabe etdirildi. Bununla da, yeni qurulan dövlətin təhsil sistemi dünyəvi və milli əsaslara dayanaraq yaradıldı.

Atatürkün türk insanının həyatında etdiyi digər inqilabi dəyişiklik ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçmək oldu. Latın əlifbasına keçmək ideyası hələ Osmanlı dövründə olsa da sonradan bu fikir müxtəlif səbəblərdən reallaşmadı. Türk cəmiyyəti və aydınları arasında da latın hərflərinin qəbulu məsələsində ciddi fikir ayrılıqları vardı. Latın hərflərinin əleyhdarlarının fikrincə, bu əlifbaya keçməklə Türkiyə İslam dünyasından ayrı düşəcək, türk insanının bu hərflərlə yazıb – oxuması çətinləşəcək və s. Bu fikir ayrılıqları səbəbi ilə Atatürk Cümhuriyyətin ilk illərində latın əlifbasına keçidi bir qədər yubatdı. Buna baxmayaraq, 1 noyabr 1928 – ci ildə yeni Türk hərflərinin qəbuluna dair TBMM tərəfindən qərar qəbul olundu və vətəndaşlara yeni əlifbanı öyrətmək məqsədi ilə milli məktəblər yaradıldı. Böyük öndər yeni əlifbaya keçidin zəruriliyini əsaslandırarkən bildirirdi ki, türk insanı bu hərfləri ərəbcədən fərqli olaraq daha tez qavrayacaq, təhsillilərinin sayı surətlə artacaq, savadsızlıqdan, cəhalətdən qurtulacaq və sivil – müasir dünyaya inteqrasiya olunacadı. Onun təxminləri özünü doğrultdu və qısa müddət ərzində ölkədə yazma – oxuma bilməyən insanların sayı kütləvi surətdə azaldı.

Osmanlı dövlətində istifadə edilən saat, təqvim və ölçülər Avropa dövlətlərinkindən fərli olduğundan, bu dövlətlərlə iqtisadi, ticari və rəsmi əlaqələri çətinləşdirirdi. Osmanlı dövlətinin son dövrlərində bu fərqliliyi aradan qaldırmaq üçün cəhdlər edilsə də yetərsiz olmuşdu. Cümhüriyyət dövrünün ilk illərində bu problemləri həll etmək üçün çalışmalara başlandı. 26 Dekabr 1925 – ci ildə çıxarılan bir qanunla Hicri və Rumi təqvimləri yerinə Miladi təqvim qəbul edildi və 1 yanvar 1926 – cı ildən istifadə olunmağa başlandı. Müasir dünyanın istifadə etdiyi saat sistemi qəbul edildi, bir gün iyirmi dört saata bölünərək günlük həyat düzənləndi. 1928 – ci ildə millətlərarası rəqəmlər qəbul edildi. 1931–ci ildə qəbul olunan qanunla əvvəllər istifadə olunan arşın, əndazə, okka kimi ölçü vahidləri aradan qaldırıldı, onların yerinə, uzunluq ölçüsü olaraq metrə, ağırlıq ölçüsü olaraq isə kilo qəbul edildi. 17 Fevral 1926–cı ildə İsveçrə Mədəni Qanunu tərcümə edilərək və düzəlişlər edilərək Mədəni Qanun qəbul edildi. Bu qanunla Türk ailə həyatı yenidən nizama salındı, tək qadınla evlilik, rəsmi nigah və miras məsələsində bərabərlik saxlanmışdır. 1930 – cu ildə qadınlara yerli, 1934 – cü ildə ildə isə ölkə seçkilərində seçmə və seçilmə hüquqları verilmişdir.

21 İyun 1934–cü ildə qəbul olunan soyad qanununa görə hər türk, özündən başqa ailəsinin də ortaq istifadə edəcəyi soyada sahib olacaqdı. Bu soyadlar türkcə olmalı, qeyri-əxlaqi və gülünc soyadlar qəbul edilməyəcəkdi. Soyad qanunundan sonra 24 noyabr 1934 – cü ildə Mustafa Kamala Atatürk soyadı verilmişdir.

Mustafa Kamalın xarici siyasəti də onun daxili siyasətini tamamlayan, davamı kimi qiymətləndirilməlidir. Atatürkün xarici siyasətdə əsaslandığı prinsiplər bunlar idi - ölkənin ərazi bütövlüyünün və milli mənafeyinin qorunması, Avropaya, qərb dünyasına inteqrasiya olunması, bölgədə və dünyada sülhün saxlanması. Məhz bu istiqamətlərdə böyük öndər ağır şərtlər altında olsa da ciddi uğurlar əldə edə bilmişdir.

Milli mücadiləni uğurla başa vuraraq Mustafa Kamal Atatürk 24 iyul 1923 – cü ildə Antanta dövlətləri ilə Lozanna anlaşmasını imzaladı. Bu sülh müqaviləsi ilə Türk torpaqlarını İttifaq dövlətləri arasında bölüşdürməyi nəzərdə tutan Sevr müqaviləsi qüvvədən düşdü, Türkiyə müstəqil dövlət olaraq ərazi bütövlüyü qorunmaqla dünya dövlətləri tərəfindən tanındı. Bu muqavilə ilə Hatay bölgəsi istisna olmaqla ölkənin ərazi sərhədləri müəyyənləşdirildi və böyük öndərin həm də diplomatik bacarığı sayəsində birinci dünya müharibəsində məğlub olan ölkəsini iqtisadi kapitulyasiya şərtlərindən, təzminat məsələlərindən azad edildi. Lozanna anlaşmasına kimi, artıq Atatürkün rəhbərlik etdiyi Milli Müqavimət hərəkatı Fransa, İngiltərə, Yunanıstan kimi müharibə apardığı dövlətlərlə istədiyi şərtlər altında, yəni işğalçı qüvvələr ölkədən çıxarılmaqla və milli maraqlar təmin olunmaqla sülh müqavilələri imzalanmışdı. Atatürk xarici siyasətdə macəraçı deyil, realist, praktik olmuşdur. Mustafa Kamal dünya dövlətləri ilə, xüsusilə də qonşu dövlətlərlə barışcıl münasibətlərin, hətta mübahisəli məsələlərin belə qarşılıqlı anlaşma şəraitində, danışıqlar yolu ilə həllinin mümkün olduğunu öz xarici siyasi fəaliyyətində sübut etdi.

Atatürkün prezidentliyi dövründə onun xarici siyasətdə məşğul olduğu əsas məsələləri belə sıralamaq olar: Mosul problemi, Türkiyə - Yunanıstan münasibətlərini tənzimləmək və iki dövlət arasında əhali mübadiləsini təmin etmək, Türkiyənin Millətlər Cəmiyyətinə daxi olması, Balkan Antantı, Montrö Boğazlar anlaşması, Saadabat paktı və Hatay problemi.

Lozanna anlaşmasında Türkiyə - İraq sərhəddi tam olaraq müəyyənləşməmişdi. Mosul – Kərkük bölgəsinin neft ehtiyyatları ilə zəngin olması İngiltərə başda olmaqla bir sıra dövlətlərin diqqətini çəkirdi. Zəngin neft yataqlarının olduğu bölgə Mudros atəşkəs müqaviləsinin şərtlərinə görə İngiltərə tərəfindən işğal edilmişdi. İ Dünya müharibəsindən sonra İraqda ingilislərə bağlı bir hökumət qurulmuş, bu ölkə İngiltərənin mandatı altına girmişdir. Mosul əhalisinin çoxluğunun türklərə aid olması səbəbindən bu bölgəyə türklərin iddiası tamamilə haqlı görünürdü, ancaq ingilislər neftlə zəngin regionu buraxmaq istəmirlər. Lozanna anlaşması çərçivəsində məsələ öz həllini tapmamış, problemin sonra Türkiyə və İngiltərə arasında həll olunması qərarı alınmışdı. 1924 – cü ildə problemlə əlaqədar iki dövlət arasında danışıqlar başlamış, lakin nəticə əldə edilməmişdir. Daha sonra problem Millətlər Cəmiyyətində müzakirəyə çıxarılmışdır. 1924 – cü ilin oktyabr ayında toplanan Millətlər Cəmiyyəti Türkiyə - İraq sərhəddini müəyyənləşdirdi, Mosul İraqa aid edildi. 1925 – ci ilin fevralında Türkiyənin İraqla sərhəd bölgələrində Şeyx Səid üsyanı baş verdi. Türk ordusu üsyanı yatırsa da bu hadisədən sonra xeyli zəiflədi. Ümumiyyətlə, Qurtuluş savaşından sonra Türk ordusu yenidən müharibə aparmaq iqtidarında deyildi. Bu səbəbdən də Mosul – Kərkük bölgəsinə əsgəri müdaxilə etmək imkanı aradan qalxmışdı. Belə vəzyiyyətdə Türkiyə, 5 iyun 1926 – cı il tarixində İngiltərə ilə bağlanan Ankara anlaşması çərçivəsində Millətlər Cəmiyyətinin Türkiyə - İraq sərhəd xəttini qəbul etməli oldu.

Milli mücadilənin əsas düşməni olan Yunanıstanla münasibətlər Atütürkün diqqət yetirdiyi əsas xarici siyasət prioritetlərindən biri idi. Cümhuriyyətin ilk illərində münasibətlər xeyli soyuq olsa da sonralar vəziyyət Atatürkün cəhdləri ilə ciddi surətdə dəyişdi. 1930 – cu ildə Yunanıstanın baş naziri Venezilos Türkiyəyə dəvət olundu və iki dövlət arasında sülh, dostluq müqaviləsi imzalandı. 1923 – cü ildə bağlanmış Lozanna müqaviləsinə görə Yunanıstanda yaşayan türklər Türkiyəyə, Türkiyədə yaşayan yunanlar isə Yunanıstana köçürülməli idi. Bu köçürülmə prosesi əsasən 1923 – 1924 – cü illərdə həyata keçirilmişdi. 1934 – cü ildə Venezilos Atatürkü Nobel sülh mükafatına namizəd təklif etdi, lakin Nobel komitəsi bu təklifi qəbul etmədi. Atatürk hərbçi olsa da daima sülhün tərəfdarı kimi çıxış edir, beynəlxalq təhlükəsizliyin, sabitliyin yalnız dövlətlərin buna sadiq qalacağı təqdirdə mümkün olacağını bildirirdi. Mustafa Kamal deyirdi : “Bizim qənaətimizə görə beynəlxalq siyasi etimadın inkişafı üçün ilk və ən mühüm şərt millətlərin heç olmazsa sülhü qoruma fikrində səmimi olmasıdır. “

Cümhuriyyət qurulduqdan sonra ilk illərdə Türkiyə Millətlər Cəmiyyətinə münasibətdə bir qədər tərəddüdlü mövqe tutmuşdur. Ankara bu beynəlxalq təşkilata daxil olmağa tələsmirdi. Bunun da başlıca səbəbi həmin dövrdə Millətlər Cəmiyyətinin əsas dövlətləri olan İttifaq ölkələri ilə münasibətlərin soyuq olması, Mosul məsələsində bu təşkilatın İngiltərənin xeyrinə qərar çıxarması idi. Həmin dövrdə Türkiyə SSRİ ilə yaxın münasibətlər qurmuş, 1925 – ci ildə iki dövlət arasında qarşılıqlı hücum etməmə və bitərəflik haqqında müqavilə imzalanmışdı. 1932 – ci ilin aprelində Türkiyə, Millətlər Cəmiyyətinə daxil olmaqla bağlı müraciət etdi. 1932 – ci ilin iyulunda Türkiyə Cümhuriyyəti Millətlər Cəmiyyətinə qəbul edildi.

1933 – cü ildə Nasistlərin Almaniyada hakimiyyətə gəlməsi, İtaliyanın Balkanlarda işğalçılıq planları regionda vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşdirirdi. Yaranmış vəziyyəti nəzərə alan Atatürk region dövlətlərinin yaxınlaşması, ümumi təhlükəyə qarşı birliyin yaradılması istiqamətində ciddi səylər göstərirdi. Nəhayət, Mustafa Kamalın da yaranmasında ciddi rolu olduğu Balkan Antantası yaradıldı. 9 Fevral 1934 – cü ildə Afinada Türkiyə, Yunanıstan, Rumınya, Yuqoslaviya arasında Balkan Antantası adlanan müqavilə imzalandı.

Atatürkün xarici siyasətdə əldə etdiyi ən böyük uğurlardan biri də Montrö boğazlar anlaşmasını imzalamaq oldu. Lozanna konfransında Türkiyə və İttifaq dövlətləri arasında Boğazlar rejimi ilə bağlı razılaşma imzalanmışdı. 1923 – cü ildə imzalanan razılaşmanın tərəfləri İngiltərə, Fransa, İtalya, Yaponya, Bolqarıstan, Yunanıstan, Rumınya, Yuqoslaviya, Sovet İttifaqı və Türkiyədir. Bu razılaşmaya görə, müharibə və sülh şəraitində hərb və ticarət gəmilərinin boğazlara girişi sərbəst olacaqdır.

İkinci dünya müharibəsinin yaxınlaşması səbəbindən Avropada siyasi vəziyyət xeyli dəyişdi. Getdikcə, böyük dövlətlər arasında müharibə başlanması ehtimalı artırdı. Siyasi düzənin pozulduğunu görən Atatürk, boğazlar məsələsinin qəti olaraq həll etmək qərarına gəldi. Türkiyə höküməti, Millətlər Cəmiyyətinə müraciət edərək Lozanna müqaviləsində Boğazlara aid şərtlərin dəyişdirilməsi tələblərini irəli sürdü. Türkiyənin bu müraciəti əsasında İsveçrənin Montrö şəhərində bir konfrans çağırılmış və 20 iyul 1936 – cı ildə Türkiyə, İngiltərə, Fransa, Yunanıstan, Bolqarıstan, Yuqoslaviya, Rumınya, Yaponya və Sovet İttifaqı arasında Boğazlar razılaşması imzalanmışdır. Daha sonra bu müqaviləyə 2 may 1938 – ci ildə İtalya da qoşulmuşdur. Müqavilənin şərtlərinə görə, Boğazlar qeydsiz – şərtsiz Türkiyə hakimiyyətinə verilir, sülh zamanlarında hər dövlətin ticarət gəmiləri sərbəstcə keçə biləcək, ancaq müharibə və sülh zamanlarında hərbi gəmilərin, hərbi – hava qüvvələrinin keçməsinə icazə verilmir, müharibə zamanında Türkiyə tərəfsiz qalmışsa yalnız ticarət gəmiləri keçə biləcək və s.

Montrö müqaviləsi 20 il müddətinə imzalanmışdı və müqavilənin bitməsinə 2 il qalmış tərəflərdən heç biri onun ləğvini tələb etməzdisə, razılaşma qeyri – müəyyən müddətə qədər uzadılacaqdı. 1956 – cı ildə Montrö müqaviləsinin müddəti bitdikdə heç bir dövlət onun ləğvini tələb etmədi və bu gün də həmin müqavilə qüvvədədir.

Atatürk, Qərb, Avropa dövlətləri ilə olduğu kimi Şərq, müsəlman dövlətləri ilə də əlaqələrə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Mustafa Kamal, Yaxın və Orta Şərqdə təhlükəsizliyin, sabitliyin, əmin – amanlığın, inkişafın təməlində region dövlətlərin əməkdaşlığının dayandığına inanırdı və bu istiqamətdə də ciddi siyasət yürüdürdü. Bəzi Avropa dövlətlərinin Şərq ölkələrini hədəf alan istila siyasətinin qarşısını almaq üçün Türkiyə, İran, İraq və Əfqanıstan 8 iyul 1937 – ci ildə Tehranda, Saadabad sarayında Saadabad paktını imzaladılar. Dövlətlər bu anlaşma ilə dostluq əlaqələrini davam etdirəcəklərini, Millətlər Cəmiyyəti Paktına sadiq qalacaqlarını, bir – birilərinin daxili işlərinə qarışmayacaqlarını, hücum etməyəcəklərini, ümumi maraqları ilə bağlı məsələlərdə məsləhətləşəcəklərini və sərhədlərinin toxunulmazlığı prinsipinə hörmət edəcəklərini bəyan etdilər.

Mustafa Kamalın prezidentliyi dövründə Türkiyə xarici siyasətinin əldə etdiyi ən böyük uğurlardan biri Hatay məsələsinin güc işlədilmədən, diplomatik, danışıqlar yolu ilə həlli edilməsi idi. Mudros atəşkəs müqaviləsindən sonra İsgəndərrun bölgəsi Suriya istiqamətindən Anadoluya daxil olan Fransız qoşunları tərəfindən işğal edilmişdir. Bununla da bir çox yerlərdə olduğu kimi Hatayda da milli mücadilə cəbhəsi yaranmışdır. 20 Oktyabr 1920 – ci ildə Fransa ilə imzalanan Ankara anlaşmasının 7 – ci maddəsinə görə İsgəndərrun bölgəsi Suriya sərhədləri daxilində qalmalı, burada yerli özünü idarə qurulub türk kültürünün inkişafına şərait yaratmalı, rəsmi dil türkcə olmalı və türk pulu işlənməli idi. Lozanna müqaviləsində də Hatay Türkiyə sərhədlərindən kənarda qaldı.

1936 –cı ildə imzalanan və Suriyaya müstəqillik verən, iki dövlətin ittifaqının yaradılmasını nəzərdə tutan Suriya – Fransa müqaviləsində İsgəndərrun bölgəsi haqqında heç bir qeyd göstərilmirdi. Fransa Suriyadan çəkilərkən bölgə üzərindəki hakimiyyətini Suriyaya verirdi. Türk hökuməti yaranmış olan bu vəziyyəti qəbul etmədi. Cenevrədəki Millətlər Cəmiyyəti toplantısında Fransa ilə aparılan danışıqlar nəticə vermədikdən sonra 9 oktyabr 1936 – cı ildə Fransaya rəsmi nota verərək Suriyaya olduğu kimi, İsgəndərrun bölgəsinə də müstəqillik verilməsini istədi. Atatürk, Hatay məsələsinə ciddi önəm verirdi. O, Fransa səfiri ilə görüşündə demişdir : “Hatay mənim şəxsi davamdır. Məsələnin nə qədər ciddi olduğunu bilməlisiniz".

27 Yanvar 1937 – ci ildə Cenevrədə toplanan Millətlər Cəmiyyəti, Hatayın müstəqilliyini qəbul etmiş və bölgədə seçkilərin keçirilməsi qərara alınmışdı. Atatürkün Hatayı güc yolu ilə alacağını düşünən fransızlar məsələni əsgəri anlaşma ilə yoluna qoymaq istədilər və bu anlaşma əldə edildi. Anlaşmaya görə, Hatayda tərəfsiz seçkilər keçirilməli idi və bu seçkilərin dinc keçirilməsi üçün əsgəri qüvvə yeridildi. Türk hərbi birlikləri Hataya girdi. 13 Avqustda seçkilər keçirildi və məclisdə çoxluğu türklər qazandı. Beləliklə, 12 sentyabr 1938 – ci ildə müstəqil Hatay Respublikası yaradıldı. Bu Respublika isə, Atatürkün vəfatından sonra, 30 iyun 1939 – cu ildə Türkiyəyə birləşmək qərarını verdi.

Mustafa Kamalın Azərbaycana olan sevgisi tarixi fakt olaraq bəllidir. Onun, məşhur “Azərbaycanın sevinci bizim sevincimiz, kədəri bizim kədərimizdir. Azərbaycan bizim qardaşımızdır" sözləri Böyük Öndərin ölkəmizə olan münasibətini aydın formada ifadə edir. Lakin, Atatürkün “ Azərbaycan siyasəti “ tarixçilər və tədqiqatçılar tərəfindən bu gün də birmənalı qiymətləndirilmir. Xüsusilə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutunda “türk amilinin” ciddi rolu olduğu bəzi tədqiqatçılar tərəfindən iddia olunur. Həqiqətən də, AXC–nin Sovet Rusiyası tərəfindən işğal olunmasında Atatürk Türkiyəsi müəyyən mənada iştirak etmişdir. Ancaq həmin dövrdə Türkiyə - Sovet Rusiyası münasibətlərini, bu münasibətlərdə Azərbaycanın yerini dərindən təhlil etdikdə, Atatürkün Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalı faktına yanaşmasının məntiqi izahını tapmaq olar. Türkiyə yox olmaq və ya parçalanmaq təhlükəsi ilə üz – üzə idi, öz varlığını qorumaq, yeni Cümhuriyyətini qurmaq üçün Antanta dövlətləri ilə müharibəyə girməli olmuşdu. Məhz həmin dövrdə, Atatürkün rəhbərliyi ilə başlanan Milli Mücadilə Hərəkatının mənafeləri müvəqqəti də olsa Antantaya qarşı düşmən mövqeyində olan bolşevik Rusiyasının maraqları ilə üst – üstə düşürdü. Bolşeviklər Atatürk hərəkatına Antantaya qarşı mübarizədə hər cür yardım edəcəklərinə dair vədlər verirdilər. Müvəqqəti mənafe birliyi, hər iki qüvvəni müəyyən dövr üçün müttəfiqə çevirirdi və təəssüf ki, bu müttəfiqlikdən ən çox zərərkənlərdən biri Azərbaycan istiqlalı oldu.

Bununla belə, Atatürk sovet işğalından sonra da Azərbaycanın taleyinə biganə qalmamışdı. Məsələn, Moskva və Qars müqavilələrində Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə verdiyi önəm dediklərimizə sübutdur. Beləliklə, fikrimizcə Atatürkün həmin dövrdəki Azərbaycanla bağlı mövqeyi dövrün ağır şərtləri kontekstində qiymətləndirilsə daha doğru olardı. Böyük öndər Türkiyə Cümhuriyyətinin on illiyi ilə bağlı TBMM - dəki böyük nitqində, Stalindən sonrakı SSRİ – nin gələcəyi və post-sovet ümumtürk həmrəyliyinə dair müdrükcəsinə proqnozlar vermişdi.

Yazının əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi, Atatürk yalnız xalqının, ölkəsinin deyil, bəşəriyyətin ən böyük, dahi şəxsiyyətlərindən biri olmuşdur. Onun bu böyüklüyünü, dahiliyini zamanında dünyanın tanınmış dövlət xadimləri, yazıçıları, şairləri, jurnalistləri öz çıxışlarında, yazılarında qeyd etmişdir. Qazi haqqında deyilənlərdən bəzilərini xatırlasaq onun böyüklüyünün bir daha şahidi olarıq.

30 Avqust 1922 – cil zəfərindən sonra əcnəbi şair öz hisslərini belə ifadə etmişdir ki, tanrı bir topluma yardım etmək, kömək göstərmək istəyəndə, o toplumun başına Mustafa Kamal kimi lider gətirir. Amerikalı tarixçi və psixiatr professor Arnold Lüdviq on səkkiz illik tədqiqat nəticəsində əldə etdiyi nəticələrə əsasən Mustafa Kamalı XX əsrin ən böyük şəxsiyyəti elan etmişdir. 1922 – ci ildə Türk ordusunun zəfəri nəticəsində, Anadoluda siyasəti iflasa uğrayan İngiltərənin baş naziri Lloyd Corc, ölkəsinin parlamentindəki ittiham və tənqidlərə belə cavab vermişdir : “Dostlar yüzillər nadir hallarda dahi yetişdirir. Bu talesizliyimizə baxın ki, o böyük dahi çağımızda Türk millətinə nəsib oldu. Mustafa Kamalın dahiliyi qarşısında əldən nə gəlirdi ki... İnsan qürur duyur... Atatürk bu gün dünyanın əsas gücləri olan qüvvələrin demək olar ki, hamsı ilə eyni zamanda üz – üzə gəldi. Türkiyə torpaqlarına göz dikənlər, onu məhv etmək, param – parça etmək istəyənlərlə Atatürk və silahdaşları savaşdı, bütün dünyaya türk millətinin gücünü, iradəsini, əzmini, onu yıxmağın mümkünsüzlüyünü göstərdi."

Əfqan kralı Emanullah xan deyirdi : “O böyük insan yalnız Türkiyə üçün deyil, bütün Şərq xalqları üçün də ən böyük öndərdir".

Hindistanın müstəqillik illərində ilk baş naziri olmuş Cavahirləl Nehru da Atatürk haqqında heyranlıqla danışırdı “Kamal Paşa gənclik illərimdə mənim qəhrəmanım idi. Böyük inqilablarını oxuduğum zaman çox duyğulandım. Türkiyənin modernləşmə yolunda Atatürkün girişdiyi böyük çabaları heyranlıqla qarşıladım. O, Şərqdə modern çağın müəlliflərindən biridir. Onun heyranları arasındayam."

Maraqlıdır ki, hətta Cümhuriyyət savaşında Atatürk qarşısanda yenilən bir ölkənin, Fransanın mətbuatı belə onun böyüklüyünü etiraf etirdi. Əsrləri aşan adam adlandırırdılar onu. Bu ölkənin “Noelle” qəzeti yazırdı: “İnsanlığın bütün dəyərləri onda özünü həmin dəqiqə göstərir”.

“Le Jour-Echo de Paris” onu dünyanın, çağdaş zamanın ən böyük kişilərindən biri adlandırırdı.

“Excelsior” qəzeti isə onu çox böyük bir adam, bir siyasi dahi adlandırırdı. Berthe georges Gaulis isə haqlı olaraq yazırdı: “Deyilə bilər ki, onsuz islam aləmi yolunu tapmaq üçün 50 il daha gözləyəcəkdi”.

Fransız jurnalisti Pierre Dominiquenin Atatürk haqqında yazdıqları isə bu dahi insanın əvəzolunmaz xidmətlərini daha yaxşı anlamağa imkani verir: “Bu günün Türkləri yüzillər əvvəl Avropanı titrədən canlı millət vəziyyətinə çatmışdır. Və bu axşam o böyük ölünün başında gözləyən Türkiyə, güclü və dipdiri Türkiyədir”.

Fransa prezidenti Albert Lebrun isə deyirdi: “Ağıllı və barışçı yöntəmlərlə gerçəkləşdirdiyi əsəri xalqların tarixində izlərini buraxacaqdır”.

Bunları ona görə qeyd edirəm ki, bütün dünyanın türk dünyasının bu dahi oğluna nə qədər böyük heyranlıq və qibtə ilə baxdığını göstərim. “Noell Roger” qəzetinin yazdığı ifadələri isə türklərin heç zaman unutmaması lazımdır. Qəzet yazırdı: “Atatürkün yurd xilasedicisi olduğunu, millətlərin ən vəfalısı olan türklər əsla unutmayacaqlar”.

Türk millətinin tək Atatürkü deyil, onun düşüncə və amallarını da unutmaması gərək.

Fransanın keçmiş baş naziri Edouard Herriot 1933-cü ildə deyirdi: “Paşa, sizə necə heyran olmayım? Mən Fransada layiq bir hökumət qurmuşdum. Bu hökuməti Papanın Parisdəki təmsilçisinin yardımı ilə ruhanilər devirdi. Siz isə bir Xəlifəni qovdunuz və həqiqi mənada layiq bir dövlət qurdunuz. Siz, bu taassub içərisində layiqliyi bu topluma necə qəbul etdirdiniz? Dühanızın böyük əsəri layiq bir Türkiyə yaratmaq olmuşdur”.

Dünya tarixində böyük iz qoymuş ABŞ prezidenti Franklin Ruzveltin Atatürk haqqında fikirləri insanda böyük qürur doğurur. Ruzvelt deyirdi: “Mənim üzüntüm, bu adamla tanış olmaq üçün hədsiz arzumun gerçəkləşməsinə artıq imkan qalmamış olmasıdır. Sovet Rusiyasının Xarici İşlər naziri Litvinovla görüşən zaman ondan bütün Avropanın ən qiymətli və ən çox diqqət çəkən dövlət adamının kim olduğuna dair fikrini soruşdum. Mənə Avropanın ən qiymətli dövlət adamının Türkiyə prezidenti Müstafa Kamal olduğunu söylədi…” Litvinov haqlı idi, çünki Atatürk insanların olmaz dediklərini reallığa çevirdi…

Millətlər Cəmiyyəti sadəcə Türkiyəni dəvət edə bilmək üçün öz qanunlarını dəyişdirir və dəvət edilən ilk ölkə Türkiyə olur.

Bir ingilis jurnalisti Atatürkdən müsahibə götürür. Müsahibəsinin bir yerində Mustafa Kamaldan soruşur: “Millətlər Cəmiyyətinə üzv olacaqsınızmı?” Mustafa Kamalın cavabı belə olur: “Şərtlərimizi bildirərik. Görək qəbul edəcəklərmi? Biz üzv olmaq üçün müraciət etməyəcəyik, onlar dəvət etsələr, fikirləşərik.” Millətlər Cəmiyyəti sadəcə Türkiyəni dəvət edə bilmək üçün öz qanunlarını dəyişdirir və dəvət edilən ilk ölkə Türkiyə olur.

İngilis generalı Charles Tovnssend 1922-ci ildə deyirdi: “Mən indiyə qədər 15 hökmdar və prezident ilə rəsmi və şəxsi söhbətlər etmişəm. Bu gecəki qədər əzildiyimi xatırlamıram. Müstafa Kamalın böyük ruh qüvvətinin əsrarı var”.

Cümhuriyyət savaşında yunanları məğlub edən Atatürkün böyüklüyünü hətta rəqiblər, düşmənlərin belə etiraf etməsi onun böyüklüyünü göstərən amillərdən biridir. Yunanıstanın baş naziri Elefterios Venizelos deyirdi: “Bir millətin həyatında bu qədər qısa zamanda bu qədər köklü dəyişikliklər çox nadir gerçəkləşir. Bu fövqəladə işləri görən Mustafa Kamal, heç şübhəsiz, sözün tam mənası ilə böyük adam niteliyinə hak qazanmışdır. Və bundan dolayı Türkiyə öyünə bilər”.

1978-ci il. Atatürkün 100 illik yubileyinin YUNESKO-nun üzvü olan 152 ölkədə eyni anda keçirilməsi təklifi müzakirə edilərkən, İsveç nümayəndəsi ayağa qalxaraq, etiraz edir: “Necə yəni? Dünyada nə qədər dövlət xadimi var, hamısının yubileyini qeyd eləməliyik məgər?” Bu kinayəli sual qarşısında Rusiyanın nümayəndəsi yerindən dik atılaraq, yumruğunu masaya vurur və 152 ölkənin təmsilçisinə belə deyir: “Gənc nümayəndə dostların yadına salmaq istəyirəm ki, Atatürk sadəcə böyük bir dövlət xadimi deyildir. Atatürk, bu çağa öz möhürünü vuran insandır. Yaxşı olardı ki, onu yad etməklə qalmayaq, həm də onun əməllərindən özümüz üçün nümunə götürək.”

Bəs sonra? Təklifin imzaya açıldığı gün İsveç nümayəndəsi mikrofona yaxınlaşaraq, belə deyir: “Mən Atatürkü araşdırdım. Bütün ölkələrin nümayəndələrindən üzr istəyərək, ilk imzanı özüm atıram.”

Bu, YUNESKO-nun tarixində ilk və tək belə hadisədir. Təklifin əleyhinə səs verən və ya bitərəf qalan heç bir ölkə olmadı. 152 ölkənin nümayəndəsi bizim üçün bir qürur, sevinc və iftixar qaynağı olan bu mətni imzalamışdı: “Atatürk kimdir? Atatürk, beynəlxalq tolerantlıq, sülh və əməkdaşlıq uğrunda çalışan ali insan, fövqəladə inqilablar həyata keçirmiş bir inqilabçı, istilaçılıq və müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizə aparan ilk liderdir. İnsan hüquqlarına hörmətlə yanaşan, ümumdünya sülhünün öncüsü, həyatı boyu insanlar arasında rəng, dil, din, irq fərqi qoymayan tayı-bərabəri olmayan bir dövlət xadimidir. Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusudur”.

Hind Parlamentinin nümayəndəsi Sucheta Krıpalani yazırdı: “Atatürk yalnız türk millətinin deyil, azadlıq, müstəqillik uğrunda savaşan bütün millətlərin öndəriydi. Onun direktivləri altında siz müstəqilliyinizə qovuşdunuz. Biz də o yoldan yürüyərək, müstəqilliyimizə qovuşduq. Hindistanın müstəqillik illərində ilk baş naziri olmuş Cavahirləl Nehru da Atatürk haqqında heyranlıqla danışırdı: “Kamal Atatürk və ya bizim onu o zamanlar tanıdığımız isimlə Kamal Paşa, gənclik günlərimdə mənim qəhrəmanımıydı. Böyük inqilablarını oxuduğum zaman çox duyğulandım. Türkiyənin modernləşmə yolunda Atatürkün girişdiyi böyük çabaları heyranlıqla qarşıladım. Onun dinamizmi, yenilməz və yorulmaq bilməzliyi insanda böyük bir etki yaradır. O, Şərqdə modern çağın qurucularından biridir. Onun ən böyük heyranları arasında olmaqdayam” (1963)

Hətta Adolf Hitler belə Atatürkə heyranlığını açıq şəkildə deyirdi: “Mustafa Kamal, bir millət, bütün vasitələrindən məhrum edilsə belə, kəndini qurtaracak vasitələri yarada biləcəyini isbat edən adamdır”.

O, həm də bütün insani xüsusiyyətləri ilə bir örnək idi. Atatürk örnəyi….

Atatürk, bu qədər böyük işlər görməsinə baxmayaraq, mövqeyini və şəxsiyyətini, yəni kim olduğunu bəlkə də ən yaxşı bilən bir liderdir.

İstanbul Universitetinin açılış mərasimi keçirilir. Sadə bir salonda stullar, ortada isə Atatürk üçün çox dəbdəbəli və bəzəkli bir kreslo qoyulmuşdur. Atatürk salona professorlarla birgə gəlir. Professorlar, Atatürkü kresloya dəvət etdiyində o, bir kresloya, bir professorlara baxır və: “Mənim sizlərdən öyrənməli olduğum çox şey var; buna görə bu kreslo ancaq sizlərə layiqdir” - deyərək, kreslonun yanındakı stula oturur və ən yaşlı professora kresloya oturmaqda kömək edir. Budur lider olmağın mahiyyəti: HAQQI OLMADIĞINA İNANDIĞI HEÇ BİR KRESLOYA OTURMAYAN BİR İNSAN.

İzmir zəfərindən sonra qatarla Ankaraya qayıdan müzəffər komandanla bağlı, Ankara valisinin bir xatirəsi: “Gecədən xeyli keçmişdi. Hər kəs çox yorğun idi. Mustafa Kamal, bizimlə söhbətdən sonra istirahətə çəkilmişdi. Mən də onunla söhbət etmək üçün çox darıxırdım. Səhər açılan kimi Saleh Bozoka “Paşadan nə xəbər var?” dedim. “Yatır” dedi. Bir müddət sonra səbirsiz bir halda: “Hələ durmayıbmı?” diyə soruşdum. “Bəli, durmayıb” diyə qışqırdı. O zaman yanımızdaki kupeden onun səsini eşitdim: “Buyurun, bəyəfəndi; amma hələ geyinməmişəm…” “Hər halda tamam çılpaq deyilsiniz” dedim. “Yox, pencəyimi geyməmişəm” dedi. Qapını açıb girdim. Əynində şalvar və köynəklə ayaq üstündə dayanmışdı. Saqqalı uzanmış, üzünə yuxusuz keçən gecənin yorğunluğu həkk olunmuşdu. Köynəyini və şərfini yuduğunu gördüm. “Yorğun görünürsünüz” dedim. “Hə, yata bilmədim. Yastıq və adyal qoymayıblar; başımı qoluma söykədim, ağrıdı; pencəyimi yastıq eləmək istədim, üşüdüm. Yatmaq mümkün olmadı. Durdum.” dedi. Heyrət və təəssüflə soruşdum: “Bəs nə üçün heç kimə demədiniz?” Təbəssümlə cavab verdi: “Hamı mənim qədər yorğun və yuxusuz idi. Narahat eləmək istəmədim.” Mustafa Kamal, Vətənini xilas etdikdən sonra İzmirdən Ankaraya bax bu şəraitdə qayıtmışdı”.

Onun insani keyfiyyətləri onunla qisa bir təmasda olan insanlarda belə heyranlıq yaradırdı. Fransanın “Vu” qəzetinin əməkdaşı George Bennes 1938-ci ildə yazırdı: “Kamal Atatürkün xarakterinin bir hissəsini göstərmək üçün bir xatirəni xatırlamaq istəyirəm. Bizə savaşlardan birini danışırdı. Birdən durdu: “Görürsünüzmü” – dedi, - “bir çox zəfərlər qazandım. Amma bunların ən böyüyündən sonra belə hər axşam, savaş meydanında ölən bütün əsgərləri düşünərək, içimdə dərin bir kədər duydum”.

75 il əvvəl itirdiyimiz böyük öndər Atatürk də fikirləri və əməlləri ilə türk millətinin taleyini qəti bir şəkildə dəyişdirmiş və mirasını qoruyub yüksəltməyi, ideallarını həyata keçirməyi bizlərə tapşıraraq aramızdan getmişdir.

“Chicago Tribune” onun ölümü ilə bağlı yazırdı: “Dünya səhnəsindən tarixin ən diqqətli, çəkici adamlarından biri keçdi”.

Macarıstanın “Pester Lioyd” qəzeti isə yazırdı: “Dünya, bu savaş və barış qəhrəmanı böyük adamın ölümü ilə yoxsul düşmüşdür. Doğrudan da dünya onsuz yoxsul görünür”.

Fransanın “Sanerwin” qəzeti yazırdı: “Atatürk öldü. Barış qübbəsinin Şərq sütunu yıxıldı. Artıq dünyada sülhü kimsə təmin edəməz. Hətta Avropalı dövlət adamları onun 1930-cu ildə etdiyi xəbərdarlıq və tövsiyələri dinləməmiş və dünyanı 1939-cu ildə ikinci böyük müharibə fəlakətinin içərisinə sürükləmişdilər”.

İngiltərədə çıxan “Word Price” yazırdı: “O, bənzəri olmayan bir dövlət adamı idi. Diktatorların tahammül edəmədiyi sərbəst bir nizamla, demokratiyaların bacarmadığı və bacara bilməyəcəyi işlər görmüşdür. Tarixdə bu cür adamlar dövürlərinə öz adlarını vermişlərdir”.

“Savaşda Türkiyəni qurtaran, savaşdan sonra da Türk dövlətini yenidən dirildən Atatürkün ölümü, yalnız yurdu üçün deyil, Avropa üçün də ən böyük itkidir. Müxtəlif təbəqələrin Onun üçün töktükləri gözyaşları, bu böyük qəhrəmana və modern Türkiyənin Atasına layiq təzahürdən başqa bir şey deyil”. (Uinston Çörçil, İngiltərənin Baş naziri.1938)

Atatürkün həyatı və şəxsiyyəti ilə bağlı bəzi maraqlı məqamlar da insanların diqqətini çəkmişdi :

Mustafa Kamal Atatürkə ilk dəfə “Atatürk” deyən Türk Dil Təşkilatının başçısı olub, bir danışığında ona Atatürk deyə xitab edib. Mustafa Kamal da bu sözü çox sevib və özünə soyad götürüb. Amma ona “Ata” deyilməsindən xoşu gəlməzdi.

• Gəncliyindən qalan vərdişlə həyatı boyunca ən çox sevdiyi yemək quru paxlalı plov olub. Şirniyyat sevmirdi, amma hərdən gül cemi yeyirdi.

• Ən böyük arzusu dünya turuna çıxmaq olub. Ən çox xəyal qurduğu işlərdən biri türk dili və tarixi üzərindəki işləri genişlətmək olub.

• Minlərlə kitabı olub. Amma Rəşad Nuri Güntəkinin “Çalıquşu” əsərini həyatı boyunca, hətta cəbhədə belə başucundan ayırmayıb. Hər gün kitabın təsadüfi bir səhifəsini açar və bir neçə səhifə oxuyarmış.

• Atlardan sonra ən çox sevdiyi heyvan it olub. “Fox” adını verdiyi iti həmişə yatağının ucunda yatardı. Heyvanları həddindən artıq çox sevib.

• Ən çox sevdiyi rəqs vals olub. Musiqi zövqü müxtəlif olub. Klassik musiqilərdən əlavə, Anadolu melodiyalarını da dinləməyi sevirmiş.

• Köynəklərinin hamısı ağ idi. O, köynəklərini əvvəllər İsveçrədə tikdirib, sonralar isə yerli maldan istifadə etmək kompaniyasına əsasən Bəyoğlunda bir dərziyə tikdirib.

• Kostyumlarının dizaynını həmişə özü hazırlayardı. Göy rəngli kostyum geyinməyi xoşlamırdı.

• Boyu 1,74 m olub. Həyatının son dövrlərinə qədər çəkisi 76 kq olub. Amma sonra xəstəliyi artdıqca çəkisi 46 kq-a qədər düşüb. 43 ölçülü qara laklı ayaqqabı geyərdi.

• Diqqətli və təmiz türkcə danışardı. Ancaq bəzi sözləri Rumeli şivəsiylə tələffüz edərdi.

• Həyatında bir zamanlar çox önəmli yeri olan Mustafa Kamalın evlənməsindən sonra həyatına faciəli şəkildə son qoyan Fikriyə xanımın məzarının harada olduğu bilinmir.

• Həyatının çox hissəsini döyüş cəbhələrində keçirdikdən sonra dövlət başçısı olaraq keçirdiyi illər ona bir təcrid həyatı kimi görünürdü. Çox sevdiyi xalqından və sadə bir vətəndaş həyatından uzaqlaşdığını düşünürdü.

• Səhər yeməyindən xoşu gəlmirdi. Yuxudan duran kimi otağındakı divanın üzərinə bardaş qurub oturur, günün ilk qəhvəsini içir və siqaret çəkirdi.

• Evində, ətrafında, hətta qonaq olduğu evlərdə belə əyri dayanan əşyaları düzəltməsə rahat olmazdı.

• Xəstəliyinin başlanğıcında onu müayinə edən həkim Fissinger gündə neçə paçka siqaret çəkdiyini soruşub. Atatürk “səkkiz” deyib. Həkim məsləhət görüb ki, bundan sonra gün ərzində ancaq bir paçka siqaret çəksin. Bunu eşidən Atatürk gülümsəyərək: “Mən onsuz da gün ərzində ancaq bir paçka siqaret çəkirəm. Bundan sonra bunu sizin icazənizlə edəcəm” deyib.

• Getdiyi şəhər və ya kəndlərdə onun üçün qurban kəsilən heyvanlara baxa bilməzdi. Belə vəziyyətdə ya üzünü çevirər, ya da qurbanın kəsilməsinə icazə vermirdi.

• Liseydə oxuduğu illərdə fransız dilini öyrənməyə başlayıb və sonrakı illərdə də inkişaf etdirib. Bunun nəticəsində zəngin söz ehtiyatı olub.

• Qumar oynamaqdan xoşu gəlmirdi, amma hərdən dostları ilə poker oynayardı. Oyun sonunda isə qazandıqlarını geri qaytarardı.

• Cəbhələrdə düşmənlə qarşı-qarşıya döyüşən biri olaraq ən maraqlı xüsusiyyəti döyüş meydanı xaricində qan görəndə halı pisləşirmiş.

• İdmanı çox sevirdi, hər gün at minir, üzür və bilyard oynayardı.

• Təhsil aldığı müddətdə ən çox müvəffəqiyyət qazandığı fənn riyaziyyat olub.

• Quşları çox sevirdi. Çankaya Köşkündə çoxlu quşları vardı və onları saxlamaq üçün işçisi var idi.

• Yaltaqlığa nifrət edirdi.

Beləliklə, böyük öndər haqqında fikirlərdən yüzlərlə, bəlkə də minlərlə misal gətirmək olar. Fikrimizcə, bütün bu deyilənlər də onun böyüklüyünü, milləti, vətəni qarşısında etdiklərini tam ifadə edə bilməz. Ancaq bir məsələ gün kimi aydındır ki, Mustafa Kamal Atatürkün xatirəsi Türk milləti, Türkiyə Cümhuriyyəti yaşadıqca yaşayacaq.