Aktual məsələlər barədə düşüncələr

Əbülhəsən Abbasov

(Koreyalı dostumdan məktub)

Bəşəriyyət uzunmüddətli dərin böhrandadır. Bunun nüvəsini qlobal kapitalizmin və onun əsas ideoloji dayağı olan liberalizmin böhranı təşkil edir. Dünyanı fəlakət astanasında saxlayan bu böhran günbəgün artan xaos, destruksiya, deqradasiya əlamətləri ilə müşayiət olunur. Durmadan davam edən iqtisadi, sosial-siyasi, mənəvi sarsıntılar, dünya miqyasında sosial təbəqələşmənin və inhisarçılığın dərinləşməsi, xalqların rifah halında, maddi durumunda fərqlərin bütün hədləri keçməsi, sərvətlərin ədalətsizcəsinə bölüşdürülməsi və insafsızcasına talan edilməsi, heç bir hüquqa, əxlaqa sığışmayan qeyri-bərabərlik, istismar, insana və insanlığa qarşı aparılan səlib yürüşləri, mənəvi-ruhi aləmə edilən məqsədyönlü qəsdlər və, faktiki olaraq, İnsanın, onun Ruhunun çökdürülməsi, tənəzzülə və çürüməyə məruz qoyulması, etno-milli rəngarənklikdən, xalqların çoxçeşidliyindən məkri, qeyri-insani məqsədlər üçün sui-istifadə, siyasi-hüquqi institutların, media şəbəkələrinin, hətta elm və incəsənətin superelita deyilən nəsnənin xidmətçisinə çevrilməsi, idarəetmə sistemlərinin yalnız və yalnız həmin elitaların maraqlarının təmin olunması müstəvilərində qurulması (əlbəttə ki, sənədlərdə və təbliğatda “hakimiyyətin yeganə mənbəyi xalqdır!” vurğulamaqla), eyni zamanda, həmin bu vektor üzrə formalaşdırılan idarəetmə fəlsəfəsinin dünya ölkələrinə, o cümlədən, postsovet “respublika”larına transfer edilməsi və bu qlobal hiylə vasitəsilə milli dövlətləri, onların rəsmi şəxslərini, elitasını ikili basqı altında saxlaması (yəni, bir tərəfdən, əzilən, hüquqları total surətdə pozulan xalqın-vətəndaşların artan narazılığı və nifrətindən yaranan üsyan-inqilab qorxusu, digər tərəfdən isə “başbilən”, “ürəkləri-qəlbləri insan haqlarına görə od tutub yanan” beynəlxalq təşkilatların, onların arxasında dayanan heqemon qüvvələrin, ABŞ-ın Dövlət Deportamenti, Senatı və Konqresi, Avropa İttifaqının Parlamenti və Komissiyası kimi qurumların, Avropa Şurasının, ATƏT-in hədə və təhdidləri) – bütün bu bədnam əlamətlər zülmləri ərşə qalxmış qlobal böhranın, bəşəri burulğanın əlamətləri olmaqla yanaşı, maliyyə-sələmçi kapitalizmin və onun yüzilliklər boyunca gəlir-mənfəət-istismar naminə toxuduğu, biçib-tikdiyi ideoloji konseptin – anqlosakson liberalizmin mənfur məhsuludur.

Bunları, mahiyyətlərinə müvavafiq surətdə, “oliqarxik kapitalizm” və “oliqarxik liberalizm” də adlandırmaq olar. İndiki qlobal kapitalizmin “başını” oliqarxiya, “bədənini” – bürokratik şəxsiyyət, “mənəviyyatını” – şou, abırsızlıq, hoqqabazlıq, riyakarlıq, hiylə-intriqa və həyasızlıq təşkil edir. Oliqarxik kapitalizmin oliqarxik liberalizmində, “şəxsiyyət azadlığı”ndan gen-bol danışılsa da, real fərdi azadlıqlar, haqqa sahiblik, firavan həyat, şan-şöhrət, “mən”liyin etirafı yalnız durmadan varlanan məhdud təbəqə və superelita üçün nəzərdə tutulub, burada zəhmətkeşə, əmək adamına, acından, imkansızlıqdan ölən şairə, rəssama, aktyora, alimə, müəllimə, mühəndisə yer yoxdur. Onlar, ən yaxşı halda, istismar və “zuy tutmaq”, “don geydirmək”, “ilanı Əhməd əliylə tutmaq”, tərif və ya nifrət dolu “ictimai rəyi”, “xalqın səsini” püskürmək üçün hesablanıb. Oliqarxiq kapitalizm mühitində, xüsusilə periferik ölkələrdə, həqiqi zəka və ədəb-ərkan sahibi, istedadlı sənət adamı, əgər “yuxarılara çıxışı” yoxdursa, nəinki dəbdə deyil, üstəlik, hər cür məhrumiyyətlərə, məşəqqətlərə duçar edilməlidir.

Oliqarxik kapitalizmin bəhrəsini dadanların fikrincə, kasıbçılıq-haqsızlıq əlindən cəhənnəm oduna yananlar dilə gəlib yalvarmalıdırlar: “İmdadıma yetiş, Allahım!” – Necə ki, şair Fəzail İsmayıl deyir:

“Zülmün bünövrəsi niyə uçulmur?-

Mən də çıxam bir ağ günə, Allahım!

Dərdi-sərdən başım qəti açılmır,

Bürünmüşəm duman, çənə, Allahım!

Hər tərəfdə saysız illət görürəm,

Hey məşəqqət, əzab, zillət görürəm,

Kütlə adlı bədbəxt millət görürəm,

Şıllaq atır şeytan cinə, Allahım!...

Bəs, görəsən, əli qələm tutmayan, şer düzüb-qoşa bilməyən binəvalar neynəsin?... Nəsə, qayıdaq oliqarxiq kapitalizmə. Ancaq, deyim ki, bu cəhənnəmdən yazmaq, xüsusən də “kapitalizm karvanı”na son illərdə qoşulmuş ölkələrin timsalında, – elə orada yaşamaq kimi çətindir, başdan-ayağa ürək ağrısıdır. Əvvəla, haqlı iradları qarşılayaraq deyim ki, bəli, göstərdiyim qəbahətlərin bəziləri elə yaxın keçmişdə qoyduğumuz Sovetlər quruluşuna da xas idi, ancaq, hər halda, vəziyyət bu dərəcədə qeyri-insani, ədalətdən uzaq deyildi. Hətta, üstəlik, bir çox məlum əlamət və göstəricilərinə görə “o dövr” indinin özündə də, yaxşı nümunə qismində, həsrətlə xatırlanır. Belə olan yerdə deyirlər: “qaş düzəldəsi idilər – vurub gözü də çıxartdılar”. Bir sözlə, çirkabdan təmizlənməyimizə şübhələr varsa da, körpənin su ilə biryerdə atılması yəqindir. Güya ki, qabaqçıl dünyanın yolunu getmək istədik, olanı da itirdik. Sosializmin “məngənəsindən” çıxmış böyük çoxluq, faktiki olaraq, özü üçün əhəmiyyətli bir şey qazanmadı. Düzdür, yaşam tərzi, mövcudluq üsulu (həm şəxsin, həm də cəmiyyətin) dəyişdi, lakin demokratiya, haqq-ədalət gözləntiləri, azad sahibkarlıq, xüsusi mülkiyyətçilik arzuları lazımınca ödənilmədi. Əvəzində bir məşum qüvvə formalaşdı – indinin və gələcəyin QORXUsu: işsizlik, qayğısızlıq, biganəlik, dolanışıqsızlıq, xəstəliklər, perspektivsizlik qorxusu. Nəhayət, qaba kütləviləşmədən, “kürkə bürün – elnən sürün” imperativindən törəyən “hamı kimi olmaq”, simasızlaşmaq, bəsitləşmək, “mən”liyi itirmək məcburiyyəti və yaxud da, bunlardan qaçaraq, özünə qapanmaq, mühitdən uzaqlaşmaq. Bu iki bədnam alternativlərdən, özünüz fikirləşin, düşünən insan, xüsusən də gənc adam, hansını seçməli, hansı yolda öz perspektivini qurmalı, kimdən nəyi ummalıdır?

Bürokratik şəxslərdən ibarət oliqarxik idarəetmə və təsərrüfat ierarxiyasında ən ayıq, bilikli, işgüzar gənc belə, mümkündürmü ki, öz gücü-ağlı hesabına, hansısa bir “əl” olmadan “sosial lift”in “yuxarı” apara biləcəyi sərnişininə çevrilsin?! Gəncin layiqli bugününü və gələcəyini təmin etməli sosiumda onun şəxsi keyfiyyətləri, istedadı və əməksevərliyi kifayətdirmi ki, mütərəqqi sosial mobilliyi “əmisiz-dayısız”, “pul-parasız”, “tapşırıqsız-xahişsiz” reallaşsın? Yox, əgər mümkün deyilsə, yerlər bəribaşdan “bizimki”lərə hesablanıbsa, oliqarxların və onlara yaxın adamların övladlarının adına “bron” edilibsə, gənc neynəməli? Ən yaxşı halda xarici kampaniyaların birində işə düzəlib qazanc, ev-eşik əldə etmək arzularını həyata keçirməyə çalışmalıdır. Söz yox, bu da bir çıxış yoludur. Pis halda isə gənc(lər) çıxdaş olmalı, “sarsılmış şüur” sindromu ilə yaşamalı, yaşadığı cəmiyyətə, dünyaya, dövlətə nifrət bəsləməlidir. Kütləviləşən nifrət də, hamının hamıya qarşı potensial düşmənçiliyi, məlumdur ki, hər bir cəmiyyəti içindən parçalayır, pozitiv duyğuları söndürür, milli birliyi mümkünsüz edir, çünki RUH sönür. Söndükcə də təbiiliyini itirir – o dərəcədə ki, artıq bədbəxtliyi hiss etmir, ümumi naqisliklərə müxalif olmaq əvəzinə, onlara qahmar çıxır. RUHu təmsil etməli bədii yaradıcılıq, elm və incəsənət, musiqi, poeziya, nəsr – bütün bu “mənəvi həyat” toplusu get-gedə daha çox cırlaşır və yalnız xüsusi maraqllarla, ifrat eqoistik istəklərlə yaşayır. Hətta dövlət, xalq, cəmiyyət adından təqdim olunan tədbir, görülən iş və yekun məhsulun təməlində xüsusi maraq – şəxsi və qrup istəkləri, ailə-tayfa-zümrə motivləri dayanır, ümumi məqsəd, hamı üçün xoşbəxtlik, xoş güzaran təmin edə biləcək siyasət, təsərrüfat və həyat üsulu bəribaşdan unudulur, bəlkə də, məqsədli surətdə qapadılır. “El üçün ağlayan gözsüz qalar!” deyimi xəbərdarlıq mesajına və sarsılmaz “həyat düsturu”na çevrilir. Eldən, vətəndən, millətdən, ana torpaqdan, işğal olunmuş yurd-yuvadan gen-bol danışa-danışa divident götürmək, qazanmaq, “qrant yemək”, gözə kül üfürmək, nə vaxtsa Cıdır düzündə toy-bayram keçirmək, “yaxın gələcəkdə” Şuşada qələbə bayrağı yüksəltmək eşqiylə suniləşən, eqoisləşən, insafsızlaşan “mənəviyyat”ın daşıyıcısı və iştirakçısı olmaq sərfəli, təhlükəsiz olur. Yalnız sərfəli yox, yuxarılardan sanksiyalaşmış yeganə dolanışıq yolu, özünüqoruma üsulu olur. Cəmiyyət-dövlət deyilən məkana canavarlaşmadan da betər durum, yalnız insan bəndələrinə məxsus bir hiyləgərlik, biclik, acgözlük, vicdansızlıq, hər cür xəyanətə qadirlik ab-havası hakim kəsilir. Böyük Heqel “Tarixin fəlsəfəsi” əsərində əbəs yerə demirdi: “Dövlət – mənəviyyatlı həyatdır”; “Dövlət o vaxt güclüdür ki, vətəndaşların xüsusi maraqları onun ümumi məqsədilə birləşir”; “Dövlətə aid suallar mədəniləşmiş idrakın predmetidir”. “Hüququn fəlsəfəsi”ndə isə o, yazır: “Dövlət, özünü dərk edən azadlığın ağıllı həyatıdır”. Bəli, dövlət də, həqiqi azadlıq da özünüdərk, ağıl, məsuliyyət və vicdan olan yerdə qərarlaşır.

Üzr istəyirəm, ağzıbağlı tövlədə tövşüyən malqaranı qapıları taybatay açmaqla “azadlığa” buraxmaq – onlara azadlıq vermək deyil! Və ümumiyyətlə, azadlıq verilmir, qazanılır. O dərəcədə ki, insan, toplum özünü dərk edir, maddi istək-tələbatlardan qaynaqlanan öküz tərsliyi ilə yox, təfəkkür-qəlb açıqlığından, haqq-ədalət eşqindən, mənəviyyat tutumundan pərvazlanan cəsarətli və məsuliyyətli iradə ilə yaşayır. Azadlıq, vəhşi təbiiliyindən çıxmağı bacaranların taleyi və qismətidir! Qaraküruhçuluq, hikkə, boşboğazlıq, sırtıqlıq, həyasızlıq, lovğalıq, qəddarlıq və sair bu kimi əlamətlər qətiyyən azadlığın yol yoldaşı ola bilməz. Bunlar azadlığın qəbirqazanıdır! Azadlıq yalnız fədəkarlıq, sərbəst (daxildən gələn) nizam, intellekttutumlu qrup (icma) ruhu, birgəyaşayış mədəniyyəti, insaf, qarşılıqlı xoşniyyət və tələbkarlıq hökm sürən yerdə özünə yurd-yuva salır. Bu gün, XXI əsrdə, kimlərsə hələ də bir-birini qırıb-çatırsa, hansısa dini bayraq altında insan qanı axıdırsa, öz doğma məmləkətində körpələri, uşaqları, gəncləri, qadın və qocaları başqa inanc sahibləri olduqlarına görə öldürürsə, üstəlik də bu qəddarlığı Allah yolunda cihad adına yazırsa, deməli, Səddamlara, Kaddafilərə eytiyac, hələ də, varmış, çox da ki, buşlar, sarkozilər öz şəxsi mənafeləri naminə bu bacarıqlı diktatorların qədir-qiymətini bilmədilər və “qlobal demokrasiya” yolunda alçaldıb öldürdülər. Heç düşünmədilər ki, bəşəriyyət belə nadir çəxsiyyətləri asanlıqla əldə etmir, məcburiyyətdən hətta, “ana arı” yetişdirən kimi, “arı südü” ilə bəsləməli olur. Mən hələ görkəmli dövlət adamı, dahi İosif Vissarionoviçi demirəm. O boyda, top dağıtmaz möhtəşəm dövlət, iqqtisadiyyat yaratdı, xalqlara pulsuz təhsil, mədəniyyət, elm verdi, maddiləşmiş insan toplusundan ideya-ideala köklənmiş şəxsiyyətlər yetişdirdi, sosial ədalət qarşısında məmurlara baş əydirdi, onları xalqın qulluğunda dayanmağı öyrətdi, zəhmətkeşi, əmək adamını yüksəklərə qaldırdı, təkcə Sovetlər Birliyini yox, bəşəriyyəti nasizmdən-faşizmdən xilas etdi, viranə qalmış ölkəni paslı-çürük kotanla, idarəçiliklə qəbul etdib, qabaqcıl elmlə, raket-atom silahı ilə qoyub getdi... Kişi çox düz deyirmiş: “Qorxuram ki, məndən sonra kapitalistlər sizi yesin!” Yedilər də! Adını da demokratiya, müstəqillik, azadlıq, insan haqları uğrunda mübarizə qoydular. Tarixin ironiyasına bax, vaxtilə Stalinin hesabına dirçəlmiş, ayaq üstə durmuş xalqlar indi, səfil vəziyyətinə salındıqdan sonra, dünya ağalarının ortaya çıxartdığı bir hiyləgərə, fəndgirə baş əyməli, soyuqdan və acından ölsələr də, adam yerinə qoyulmasalar da “tarixi Rusiya torpaqları” uğrunda savaşa girişməlidirlər. Nə yazıq ki, Rusiyayanın “əzəli-əbədi torpaqları”nın qayğısına qalanlar Azərbaycanda da varmış. Görün, Putinin Azərbaycandakı sözçüsü – “Novoe vremya” qəzeti 18 iyun 2014-cü il tarixli sayında, güya Azərbaycanın işğal olunmuş torpaqlarının qayğısına qalaraq, nə yazır: “Krım tarixən Rusiyanın olub. Onlar (yəni, ABŞ və Avropa – Ə.A) Krımda keçirilmiş referendumu – xalqın Rusiyanın tərkibinə daxil olması haqqında öz iradəsini bildirməsini – qara qəpik yerinə qoymurlar”. Soruşan lazımdır: bu məntiqi rəhbər tutursansa, Qarabağ uğrunda niyə yalandan göz yaşı tökürsən? Dağlıq Qarabağ erməniləri bu “xalq iradəsi”ni hələ xeyli əvvəl ortaya qoymayıblarmı? Vallah, bizə belə mətbuat, söz azadlığı lazım deyil! Məntiqsizlik, tarixi saxtakarlıq, siyasi biclik bir yana, elementar vicdanın olmamasına nə deyəsən?!

Bir bu qəzetin ictimai rəyə ötürdüyü viruslar olsaydı, nə dərd! Qərbdən, ABŞ-dan, həm də dövləti içindən yeyən bəzi nankor, xain, acgöz məmurlardan qəpik-quruş uman siyasi təşkilatların, QHT-lərin, qəzet və saytların məntiq, ağıl, vicdan rəzalətini kimin adına yazasan? Biri yazır “Rusiya tankları Azərbaycana daxil oldu!”, “Hakimiyyət Qərblə Rusiya məngənəsində”, digəri “ciddi” məsləhət verir “Tezliklə, təcili NATO-ya üzv olmaq üçün addımlar atılmalıdır”, üçüncüsü daha möhtəşəm “həqiqət” ortaya qoyur “Azərbaycan Avrasiya İttifaqına sürüklənir”, dördüncüsü “SOS siqnalı” verir “Azərbaycan təcili seçim etməli – ya Qərbi, ya da Rusiyanı seçməli”... And olsun Allaha, bu “siyasətçilər” üçün, rəhmətlik Əlağa Ağayev demişkən, ağıl, üstəlik də, məsuliyyət və mərifət duası yazmaq lazımdır. Hamısına yox, yalnız məqsədli xainliyə, satqınlığa getməyənlərə, sadəcə, savadsızlıqdan, təfəkküri gücsüzlükdən səhvlərə yol verib əziyyət çəkənlərə. Yaxşı olar ki, onlara bir balaca da formal və qeyri-formal məntiqdən, mürəkkəb prosesslər nəzəriyyəsindən, geopolitikanın əsaslarından və sair sahələrdən dərslər keçilsin. Necə olmasa, öz balalarımızdı! Vətən, millət, demokratiya, azadlıq, insan haqları deyə-deyə məmləkəti içindən ovanları, “Qarabağ kartı”ndan, “xalq diplomatiyası”ndan, fəal gənclərin zindanlarda şikəst olmasından qrant yeyənləri isə, onlara gizli dəstək verən məmurlarla birgə, sadəcə, “zabora” almaq məsləhətdir – həkimlərin fikrincə, quduzluq simptomları üzə çıxandan sonra, müalicənin faydası yoxdur.

Dövlətin, iqtisadi sistem və idarəetmə fəlsəfəsinin, bu və ya digər bəşəri dəyərlərə həssaslıq, bütün hallarda, mədəniyyətlə, xalqların ruhu ilə bağlıdır və bu həqiqət dəfələrlə mütəfəkkirlər tərəfindən vurğulanıb. Elə həmin Hegelin “hər bir xalq özünə layiq hakimiyyətə malikdir” kəlamı çoxlarına məlumdur. Müasir sosiologiya və fəlsəfənin ən maraqlı simalarından biri, yapon mənşəli amerika alimi Frensis Fukuyama isə, məsələn, yazır: “Hər bir ölkənin iqtisadi quruluşu onun mədəniyyəti haqda maraqlı çox şey söyləyə bilər”. Düzdür, müasir qloballaşma ayrı-ayrı mədəniyyətlərə öz təsirini göstərir – bir tərəfdən, qarşılıqlı surətdə bəhrələndirir və universallaşdırır, digər tərəfdən, səciyyəvi elementlərdən təmizləyir, yəni, simasızlaşdırır. Bununla belə, mədəni qloballaşmanın inadkar və ziddiyyətli gedişinə, müsbət və mənfi nəticələrinə baxmayaraq, mədəniyyətlərə xas olan “maya” özünü saxlamaq cəhdindədir. Dünya xalqlarının mədəniyyətlərinə məxsus olan indiki üsyançılıq da daha çox bununla – özünü qorumaq instinkti ilə bağlıdır. Bu taleyüklü məsələ ayrıca söhbətin mövzusudur, burada mənim vürğulamaq istədiyim başqa şeydir: hər bir ölkənin yeniliyə doğru transformasiyası, dövlətçilik, iqtisadiyyat, sosial həyat, hüquqi nizamlanma baxımından rekonstruksiyası, bir qayda olaraq, mədəniyyətlə səciyyələnir və bu danılmaz həqiqət mütləq nəzərə alınmalıdır. Əks halda, uğursuzluqlar, hətta faciələrə səbəb ola biləcək qabahətlər, əyriliklər qaçılmazdır.

Fikir verin, 41 müsəlman ölkəsindən elə biri yoxdur ki, iqqtisadi inkişaf, hüquqi və sosial təminat, demokratiya və insan haqlarının qorunması, siyasi hakimiyyətin təmizliyi, etibarlığı və məsuliyyəti cəhətdən müsbət nümunə kimi göstərəsən. Az-çox Türkiyənin adını çəkmək olar, o da ki, həmin məsələlərdə kifayət qədər problemlər içindədir. Elə 2013-cü ilin dekabr ayında baş vermiş hay-küylü qalmaqal bir daha sübut etdi ki, Türkiyəyənin siyasi hakimiyyəti etibarlı surətdə korrupsiyadan sığortalanmayıb, bir dövlət olaraq onun milləti zəlil edən bu “ağac qurdu”ndan immuniteti yoxdur.

Bu gün totalitarizm, avtoritarizm, imperializm kimi məfhumlardan yox, daha çox oliqarxiya sözündən istifadə edirlər. Hətta “oliqarxik kapitalizm” ifadəsi də geniş surətdə işlədilir, sanki, bununla yırtıcılıqda bütün sərhədləri keçmiş maliyyə-sələmçi kapitalizmə “insan sifəti” vermək istəyirlər. Bir çox ölkələrin idarəetmə sistemlərində qərarlaşmış yüksək çinli məmurlar öz ünvanlarına işlədilən “nazir-oliqarx” kimi ifadələri hətta böyük məmnunluqla, fəxrlə qarşılayırlar. Bəlkə də, onların əksəriyyəti düçünür ki, nazir və yaxud komitə sədri olaraq, “oliqarx” titulunu daşımamaq təhqir və qəbahətdir: cəmiyyətdə və dünyada sanbalın, çəkin varsa, deməli, oliqarxsan!

Oliqarxiyanı, ən pis idarəetmə forması kimi, vaxtilə böyük mütəfəkkir Aristotel “Politika” əsərində əsaslı tənqid atəşinə tutub. Sonrakı dövrlərdə də bu mövzu bir sıra görkəmli tədqiqatçılar tərəfindən diqqət mərkəzinə alınıb. Məsələn, Maks Veber oliqarxiyanı “kapitalizmin ruhu”nu söndürən, fərdi azadlıqların, mənəviyyatın qəsdində duran məşum amillərdən sayırdı. Çıxış yolunu o, Karl Marksdan fərqli olaraq, xüsusi mülkiyyətin ləğvində yox, əksinə, mülkiyyətə sahibliyin hüquqi, idarəetmə, siyasi, iqtisadi, etik baxımdan daha etibarlı təminatında görürdü. Elə bu səbəbdən də hakimiyyətdən sui-istifadələrə qadağa qoyan hüquqi dövlət konsepsiyasına böyük ümidlər bəsləyirdi. Onu da deyim ki, Veberin “Protestant etikası və kapitalizmin ruhu”, “Protestant sektaları və kapitalizmin ruhu” adlı əsərlərii, bütün başqa dəyərlər tutumundan savayı, məhz xüsusi mülkiyyətin, rasional fərdiyyətçiliyin, şəxsi azadlıqların ədalətli-düzgün təşkilinə və qorunmasına həsr edilmiş kitablardır. M. Veberin indinin özündə də çoxları tərəfindən dərk oluhmayan və dəyərləndirilməyən misilsiz rolu ondan ibarət olmuşdur ki, həm kapitalizm quruluşunun özünütəşkilinə və perspektiv inkişafına, həm də bu quruluşun insan və insanlıq, haqq-ədalət və lütfkarlıq naminə cilovlanmasını təmin etməli olan hüquqi dövlət konsepsiyasına etıbar və əminlik gətirən, ağıllı və məsuliyyətli fərdiyyətçiliyə şərait yaradan, zəruri aksioloji, coğrafi və milli tələblərə cavab verən fundamental nəzəri sistem ortaya qoymuşdur. Və bu gün biz Avropa ölkələrinin qabaqçıl, nümunəvi olmasından, orada kapitalizmin daha məhsuldar, sivil və demokratiya ilə bir yerdə, paralel və uzlaşmış halda inkişafından danışırıqsa, ilk növbədə, Maks Veberin xidmətlərini etiraf etməliyik. Analoji olaraq, Yaponiyada milli dəyyər və ənənələrə söykənən sivil və məhsuldar kapitalizmin qərarlaşmasında böyük mütəfəkkir, konfutsian kapitalizmin nəzəriyyə və praktikasının banisi Sibusava Eydzini (1840-1932) xatirlamalı və minnətdar olmalıyıq. O, Yaponiyanın modernləşməsinə və müasir menecmentin təşkilinə həsr olunmuş öz nəzəriyyəsini məhz ənənəvi Çin mədəniyyətinin nüvəsini təşkil edən “Lun yuy”un (Konfutsinin mülahizə və söhbətlərinin) reinterpetasiyası əsasında yaratmışdır. Qədim mətn yeniliyə can atan, öz yolunu axtaran feodal Yaponiyasının modernləşmə prosesinə cəlb edilmişdir. Bu mətn, həm də, Meydzi islahatlarının akkumulyatoru olmuşdur ki, burada da Sibusava Eydzinin təşəbbüsü, böyük təbliğatçılıq işi əhəmiyyətli rol oynamışdır. O, əxlaqlı kapitalizmin təməlini qoymuşdur və hesab edirdi ki, bicliyə əsaslanan, əxlaqsız kommersiya – diletantlıq, fəndgirlik, sofistikadır; belə kommersiyanın həqiqi işgüzarlıq istedadı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur; əxlaqi prinsiplərin, mənəvi meyarların gözlənilməsi məqbul təsərrüfatçılığın, yaxşı idarəçiliyin başlıca şərtidir.

M. Veber, S. Eydzi, eləcə də Den Syaopin nümunəsi, hər şeydən əlavə, ənənəyə ağıllı, həssas və tədbirli münasibətin reallaşdırılması, ondan indiki həyat və gələcək naminə bacarıqlı istifadə təcrübəsidir. Bəşəri miqyasda təsdiqini tapmış həqiqət bundan ibarətdir: müasir olmaq və tərəqqiyə qovuşmaq istəyirsənsə, ən birincisi, öz mədəni-tarixi ənənənə məsuliyyətli, yaradıcı yanaşmalısan, bu ənənəni tənqidi-sinergetik təfəkkür “separator”undan keçirərək işlək vəziyyətə gətirməlisən! Bu, böyük yaradıcılıq tələb edir, xüsusən də söhbət sosial-iqtisadi, siyasi-ideoloji, mənəvi-psixoloji rekonstruksiyadan gedirsə! Əks halda ənənə hamıdan çox “milli olmaq” dəbində bulunan vicdansız fırıldaqçıların, fəndgirlərin şəxsi istismar predmetinə, dilsiz-ağızsız qaravaşına çevrilir. Acinacaqlı belə vəziyyət uzun müddət davam edirsə, “bütöv”ün maraqları nəzərə alınmadan, “təkcə” və “xüsusi” xatirinə amansız sui-istifadə həyata keçirilirsə, bu qaravaş, ümumən, insana məxsus məzmun-mahiyyətini itirir. Başqa sözlə, adət-ənənə, milli-mədəni irs daxili yaradıcılıq qabiliyyətindən, həyatverici dinamikadan məhrum olur, bugünün və gələcəyin təşkilində rolunu və yerini itirir, hətta keçmişi dəyərləndirmək baxımından əhəmiyyətsizləşir. Nəticə olaraq, ənənə müasirliklə əl-ələ gedə bilmir, qarşılıqlı fayda verən sinergizm alınmır, mədəniyyət-mənəviyyat zamanın, tarixi gedişatın tələblərinə uyğun adaptasiya qabiliyyətini itirir. Bu halda “milli” sayılan dəyərlər bəşəri sərvətlərlə (hüquqi dövlət, insan haqları, azad rəqabət, pozitiv liberal dəyərlər və s.) uyuşmur, onlar get-gedə daha çox bir-birini rədd edirlər. Beləliklə də, həqiqi mənəviyyat, milli ruh və ənənə gücdən-taqətdən düşdüyü yerdə və zamanda, “qlobal demokratiya ideologiyası” ictimai toplumu tarixin çıxılmaz dalanlarına salır, “başını itirmiş” dünyada itirib-batırır. Bu kontekstdə düşünərkən, gözəl insan, mərhum yazıçı-publisist Rafiq Tağının vaxtilə, 15 iyul 2001-ci ildə, “Millətin səsi” qəzetində söylədiklərini daha adekvat anlamaq olur. O, yazırdı: “Azərbaycanın keçmişi bu gün işləmir. Və yaxud keçmiş ölü sitatlar şəklində indiyə köçürülür, Nizami və Füzuli – ən yaxşı halda heykəllərdir. Heykəllər isə yeriyə bilmirlər. Şərqin mədəniyyətində, fəlsəfəsində, elmində hər şey təqribi və qeyri-dəqiqdir. Bu gün Şərq dünya üçün yalnız tarixi əhəmiyyət kəsb edir”. Qeyd edim ki, burada söhbət bizim Şərqdən, yəni, müsəlman aləmindən gedir.

Müasirlikdə ənənə, milli mədəniyyət özünə etibarlı yer tapmırsa, zamanə ilə üzvi əlaqəyə girə bilmirsə, hansısa möhtəşəm ictimai rekonstruksiyadan, mütərəqqi struktur-funksional dəyişikliklərdən danışmaq əbəsdir: ya kimlərisə biabırçı formada yamsılamaq, ya da tədricən süquta uğramaq olar. Düzdür, Şimali Koreya da bir əcaib yoldur – nə qədər də olmasa, xoşbəxtlik günəşinin hardan nur ələdiyini hamılılıqla bilirlər və qəbul edirlər, amerika-ingiltərə-fransasayağı demokratiyanı heç arzulamırlar da. Üstəlik də, qonşu-qardaş ölkədə, Cənubi Koreyada, hansısa bədbəxt hadisəyə görə baş nazirin öz xoşu ilə istefa verməsini dəlilik əlaməti sayırlar. Keçmiş tələbə dostum, görün, mənə Kimlər ölkəsindən nə yazır:

“Hər halda bu premyer də koreyalıdır və deməli, möhkəm olmalıdır, yüz-ikiyüz adamın ölümünə görə sentimentallıq etməməlidir, çox da ki, uzaq Almaniyada polisin iki günahsız adamı döydüyünə görə nazir istefa vermişdir, bizə və bizimkilərə, yəni, koreyalılara belə mərifət, belə incəlik, bu dərəcədə ictimai rəyə həssaslıq lazım deyil! Nə olsun ki, Avropada bir abzas plagiqata görə nazirlər istefa verir, bizdə, ümumiyyətlə, öz söz-fikrini dəbərdən adam tapmazsan, hamı dadə Kim İr Senin dediyini deyir, başqa nə deyib-yazmalısan, uzaqbaşı genetik xələflərindən – oğlundan və yaxud nəvəsindən ixtibas gətirə bilərsən. Belə baxanda işimiz rahatdır, demək olar ki, cənnətdə yaşayırıq, əziyyət cəkib düşünməyə, şəxsi fikir söyləməyə ehtiyac qalmır. İndi kimlərsə söyləsin ki, biz kütləvi plagiqatla məşğuluq?! Odu ey, döşünə döyən qonşu Yaponiyada baş nazir vardı, bizi lağa qoyurdu, total manqurtlaşmada suçlayırdı, güya ki, biz simasızlaşmış məxluqlarıq, sonralar onun axırı nə oldu? – tutub damladılar, sən demə kişi korrupsiyaya yol veribmiş. Bəs bilmirdi ki, hər yerindən qalxan cırt-qozluq eləsə, “mən də varam” desə, başbilənləri yaxşı aqibət gözləmir? Hə, biz əsl cənnətdəyik, – həm də ona görə ki, bəzi məmləkətlərdə olduğu kimi camaatın başını yalançı “insan haqları”ilə, “söz azadlığı” kimi cəfəngiyatlarla qatmırıq, ABŞ-ın Dövlət departamentinə, nə bilim, AŞPA-ya, hansısa “beynəlxalq” deyilən təşkilata da məlumat, izahat-hesabat verməyə borcumuz yoxdur. Onlar, rəhbərimiz Kim Çen In demişkən, adam olsaydılar aranı qarışdırıb o boyda Ukraynanı Putinin caynağına verməzdilər. Ancaq, deyəsən, bu anadangəlmə hiyləgər-fəndgir elə Rusiyanın özünü də bitirəcək, ölkənin Rasputindən başlamış ölümünü tamamlayacaq. Yaxşı ki, Rasputin – Putin intervalında, dopinq nəzəriyyə olsa da, marksizm özünü yetirdi, kara gəldi, üstəlik də Lenin, Stalin kimi dahilər ortaya çıxdı, ölən ölkəni yığıb-yığışdırdılar, ayaq üstə qoydular. İndi bu Putindən soruşan yoxdur – özün nəsən, ideologiyan nədir?! Quduzlaşmış oliqarxların əlində qalan, özü başda olmaqla, korrupsiya, talançılıq, mənimsəmələr içində batan iqtisadiyyatın da ki, pərçimləndiyin maliyyə-sələmçi kapitalizmin ən zəyif həlqəsi, onsuz da mitili atılıb, – elə rus toplumunun özü kimi! Hətta “cəmiyyət”də demək olmur. Bu toplumun da ki, güya, özəyi-özəli olası etnos, xəyalında tutduğun gələcək imperiyanın aparıcı demoqrafik, etno-milli layı nə gündədir? Axı, əvvəldən-ibtidaidən içkiyə meyilli olan bu bədbəxtləri həmin maliyyə-sələmçi kapitalizmin öndərləri məqsədli surətdə “araq dəlisi”, narkoman, pozğun edib. Stalindən sonra, Xruşşovdan üzü bəri, xüsusən də brejnevizm durğunluğunda ruslar məqsədli destruksiyaya məruz qoyulub, bir tarixi birlik kimi içindən çürüməyə başlayıb – o dərəcədə ki, hətta Baş katibin doğmaca qızı əməlli-başlı “alkaşka” kimi ömrünü başa vurub. Bunlar bir yana, son onilliklərdə “rus” dediyin kəslər nə günə düşüb və düşməkdədir. Sən Jirinovski kimi həşarətləri baş-başa yığıb bu yazıqlardan, tamamilə çıxdaş olmuş, mənəviyyatını itirmişlərdən imperiya düzəltmək istəyirsən? Puşkinin təbirincə desək, ay polukommunust, polukapitalist, poludemokrat, korrupsionerlərlə, yırtıcılarla belə mübarizə apararlar? Bədbəxt rusu aldatdın, bəs bütün dünyanı necə, aldada bilməzsən ki! Mübarizə aparan nəvə Kim kimi olar – heç doğma əmisindən də yan keçmədi, diri-diri pulemyotun qabağına veridi, yandırıb-parçaladı. Sən, güya, belə humanistsən? Azcana, polukommunist olsan da, Lenini oxusaydın, bilərdin: xalqın malına əl uzadanın əli yox, başı kəsilməlidir. O ki deyirdi: məhkəmələr, çinayətkarı yerindəcə küllələmək əvəzinə, iki-üç il azadlıqdan məhrum etməklə kifayətlənirlər. Deməli, niyyətin hiylə, şəxsi maraq üzərində qurulub. Ölkədə çinayətkar məmurlar cəzalandırılmırsa, aydındır ki, son nəticədə xalq güllələnir – özü də bir-birinin əli ilə! Bir bax, gör İraq Şam İslam Dövləti hansı qəddarlıqlar edir!

Bir şey də deyim, Rusiyada “ümumi ruh” deyilən nəsə qalmayıb, elə digər postsovet ölkələrinin də əksəriyyəti bu gündədir. Cəmiyyətdə ümumi ruh yoxdursa, deməli ailə, məktəb, ordu ruhu da, birgəfaliyyət və birgəyaşayış mədəniyyəti də diskretləşir və zəifləyir. Hətta qohumluq, dostluq, qonşuluq, məhəlləlik, ellilik ruhu puça çıxır, adam adamdan yad düşür, faciəvi özgələşmə baş verir. Belə yerdə, ruhun “tam”, “xüsusi” və “təkcə” təqdimatında (ifadəsində) “ocaq” sönürsə, yeniyetmə, gənc adam neynəməlidir? – Bu yalançı dünyadan bezib özünə qapılmalı və intihara sürüklənməli, ya da dəstəksiz qalmış fəallığını Suriya, Afqanıstan, İraq cəngəlliklərində ödəməlidir. Onu da nəzərə al ki, dostum, gəncin yalnız ruhi nəfəsliyi kəsilmir, onun fizioloji mövcudluğu oliqarxlar, müftəxorlar əlində girinc qalıb; nə ev ala bilmir, nə təminedici iş tapa bilmir, əgər iş tapırsa belə; evlər də ki, insafsız monopolistlərin bazarında od tutub yanır. Ona uzaqdan-yaxından gen-bol sərvətə sahib olmuşların göydələnlərinə, otellərinə, şadlıq evlərinə, imarətlərinə, bahalı maşınlarına baxmaq və onların yalançı vətənpərvərliyə, dözülməz bayağılığa, alverçiliyə köklənmiş özəl tele-radio kanallarını seyr etmək, dinləmək, “müstəqil” qəzetlərini oxumaq qalır... Yazıq müsəlman, gör sən nə gündəsən! Hələ bir addımbaşı terrorda da suçlayırlar. Bu azmış kimi, gündə bir təriqətə, bir məzhəbə səcdə də elətdirirlər.

Vaxtilə, tələbəlik illərində, Maks Qendeli gizlin oxuyarkən, “insana verilən dinin onun cahilliyinə müvafiq olması zərurətdir” fikrini elə də anlamırdım, indi-indi mənimsəyirəm. Həqiqətən, cahil, qaba, insani keyfiyyətlərdən məhrum, “uf” demədən günahsız adamın başını kəsən, yazığı gəlmədən kimsəsizi özünə qul edən kəslərin və yaxud, gözü açılmamış (təzəcə doğulmuş pişik balası kimi) gəncə 7, 8, 9 il iş (dustaq həyatı) oxuyan, vaqonlarla talayanları qoyub bədbaxt jurnalisti “rüşvət alıb” deyə damlayan səlahiyyətli hüquq-mühafizə əməkdaşlarının, bu oliqarxiya müdafiəçilərinin başı üstə elə güclü Allah olmalıdır ki, qorxsunlar, tir-tir əssinlər. Belə kəslər sevgi-məhəbbətlə, iffət-izzətlə dolu Allahdan çəkinən deyillər ki! Bu keyfiyyətlər onlar üçün zəiflik əlamətidir. Cahil adam yalnız güclüyə tabe olur. Özü də göydə olana yox, yerdə taxt-tac qurana. Bu mənada, dostum, bizim vəziyyət siz müsəlmanlarla müqayisədə qat-qat yaxşıdır. Yerdə gəzənimiz də, göydə uçanımız da bir ali bəndəyə səcdə edir, onu sevir, ondan qorxur və onun göstərişlərinə sözsüz, durmadan əməl edir. Adını kvazimarksizm qoysanız da, sarsılmaz ideologiyamız da var – çuçxeizm. Bəlkə, deyirəm, müsəlmanlar da bundan yapışsın, onsuz da Avropanın o incə-mincə nəzəriyyələri, idarəetmə fəlsəfələri sizlik deyil. Bir də ki, müsəlmana idarəetmə nəzəriyyəsi, ideologiya-zad işləyib-hazırlaması düşərli olmur, özündən “üçüncü yol” ixtira edən Kaddafini, görmədin, nə günə qoydular. Bu işdə, azı, 400-500 il geridə qalmısız, indi kim sizə izn verər ki, güclülərin himayəsində olan bostana girəsəniz!

Sənin yazılarını oxudum, düz yazırsan: dünya yenidən formatlaşma prosesini yaşayır, böyük enerji, resurs aparan bu proses artıq ərəb ölkələrini, Ukraynanı, Putin Rusiyasını öz qurbanına çevirmiş və çevirməkdədir. Belə olduqda, hikkəsindən, Merkel demişkən, “ağlını itirmiş” Rusiya ilə necə davranmalı?- Ağıllı və məsuliyyətli postsovet siyasətçilərindən olan Nazarbayev və Lukaşenko Putinlə birgə 29 may 2014-cü il tarixində Avrasiya İqtisadi İttifaqını təsis etdilər. Ona görə yox ki, Putin Rusiyasının gələcəyi barədə nikbin fikirdədirlər, xeyr, çox ehtimal ki, bu səbəblərdən: birincisi, davranışında artıq “qırmızı xətti” keçmiş və günbəgün itkiləri, yaraları artan, buna görə də daha da azğınlaşan, cırmaq atan “böyük qonşu”dan özünü qorumaq, mənasız qurbanlar, itkilər verməmək, eyni zamanda, elə indinin özündə də müəyyən iqtisadi fayda əldə etmək; ikincisi, çox da uzaq olmayan perspektivdə dəlilər-təlxəklər əlində məhv olan ölkənin sərvətlərindən bəhrələnmək, rusun itirdiyinə, o cümlədən, mümkün olarsa, bəzi ərazilərinə sahib çıxmaq. Ölkələrinin sosial və tarixi zaman baxımından səciyyəvi xüsusiyyətlərini nəzərə alsaq, onların bu addımını düzgün milli siyasətin üzvi təzahürü kimi anlamaq və dəyərləndirmək olar. Fikrimcə, Belarus (xüsusən!) və Qazaxıstan bu gedişlə nəticədə öz gözləntilərinə yiyələnəcəklər.

Müasir geosiyasi davranışın tələbləri baxımından, əlbəttə, məntiqli olar ki, Azərbaycan bu İqtisadi İttifaqa münasibətini özü üçün aydınlaşdırsın, qoşulub-qoşulmamaq barədə düşünsün, qoşularsa, konkret nə zaman və milli maraqlara cavab verən hansı şərtlər daxilində (ilk növbədə, Qarabağ probleminin həllini nəzərə almaqla!) zəruri addım atmaq fikrindədir. Prezident İlham Əliyevin Azərbaycan dövlətinin dünya birliyində layiqli və özünəməxsus yer tutması üçün göstərdiyi siyasi iradəni, israrlı və qətiyyətli cəhdlərini, təşəbbüslərini ardıcıl və məmnunluqla izləyərək düşünürəm ki, respublikanız bu məsələdə də optimal çıxış yolunu müəyyənləşdirərək öz milli maraqlarını həyata keçirə biləcək. Dağılan qayadan nəsə qopartmaq onun daş-qalağı altında qalmaqdan daha yaxşıdır. Ən vacibi odur ki, cənab İlham Əliyevin siyasəti daxildən güclü dəstək alsın, xarici və daxili siyasət bir-birini tamamlasın, ölkə zəmanənin tələblərinə cavab verən idarəetmə fəlsəfəsi ilə yaşasın.

Əziz dostum, hələlik bu qədər! Son olaraq, xahiş edirəm ki, bir istəyimi də ünvanına çatdırasan. Hərdən internetə girib, yeni kosmoloji-kosmoqonik nəzəriyyə, metafizik konsepsiya yaradan, Platonu, Aristoteli, Heqeli bəyənməyən, Eynşteynə irad tutan sizin demokrat siyasətçinin yazılarını oxuyarkən, biz koreyalılar çox əndişələnirik, dünya başımıza fırlanır, yeyib-içdiyimiz burnumuzdan gəlir, ağır işdən sonra gecə yatanda da yuxumuz ərşə çəkilir. Bizə yazığı gəlsin! Sağ ol, salamat qal! Bütün Azərbaycan xalqına salamlar olsun!”.