“400 MANAT MAAŞ ALANLAR PENSİYA ALA BİLMƏYƏCƏKLƏR...” – “Əhali qiymət artımına görə hər il 3-4 milyard manat itirir”

Milli Məclisin İqtisadi siyasət, sənaye və sahibkarlıq komitəsi sədrinin müavini, millət vəkili Əli Məsimli cəmiyyətin gündəmində olan sosial-iqtisadi problemlər, onların həlli yolları, hökumətin yürütdüyü siyasət və qarşıda duran hədəflərlə bağlı “AzPolitika.info”nun suallarını cavablandırıb. 

Müsahibənin ilk hissəsini oxucularımıza təqdim edirik:

- Milli Məclis hökumətin təklifi ilə dövlət büdcəsini dəyişdirdi. Əlavə olunan təxminən 3 milyard manat vəsaitin bölgüsü ölkənin problemlərinə və prioritetlərinə adekvat sayıla bilərmi?

- 2023-cü ilin büdcəsinə dəyişikliyə dair qanun layihəsinə görə, büdcədə əmələ gəlmiş artımın çox hissəsi iki mühüm sahəyə - işğaldan azad olunmuş ərazilərdə həyata keçirilən tikinti, bərpa və yenidənqurma işlərinə və xüsusi müdafiə təyinatlı layihələr və tədbirlər üzrə xərclərə yönəldilir. Azad edilmiş ərazilərə və hərbi sahəyə ayrılan əlavə xərclərin prioritet istiqamətlər, həyati vacib sahələr kimi ön planda olması zamanın tələbidir. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə bərpa-quruculuq işlərinin genişləndirilməsi və Böyük Qayıdışın sürətləndirilməsi, eləcə də hazırkı reallıqlar şəraitində müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsi istiqamətində əlavə tədbirlərin görülməsi də çox vacibdir. Azərbaycan 44 günlük Vətən müharibəsindən sadəcə qalib dövlət kimi yox, həm də daha böyük hədəflərə çatmağa qadir güclü bir dövlət kimi çıxıb və regionda keyfiyyətcə tamamilə yeni situasiya yaradaraq, həmin bəlli hədəflərə doğru inamla irəliləyir. Azərbaycan Ermənistanın və onun havadarlarının bilavasitə iştirakı, dəstəyi ilə işğal etdiyi, 30 il ərzində viran qoyduğu, hər qarışını minalanmış döyüş meydanına çevirdiyi əraziləri işğaldan azad edərək tikinti meydanına, sülh və əməkdaşlıq arenasına, yaşamaq, işləmək, qurub-yaratmaq üçün çox əlverişli bir məkana çevirir. Bu, cox mühüm bir tarixi hadisə olmaqla yanaşı, həm də bütün dünyaya, xüsusən də bədxahlarımıza çox ciddi bir mesajdır. Müharibədən keçən qısa bir zaman kəsiyində işğaldan azad olunmuş ərazilərdə xeyli iş görülüb. Bu prosesi optimal miqyaslarda və templərlə aparmaqdan ötrü həmin istqamətlərə investisiya tələbatına uyğun əlavə vəsaitin yönəldilməsi hələ xeyli müddət davam edəcək. İşğal nəticəsində itirilmiş 15 faizdən artıq iqtisadi potensialımız tədricən bərpa ediləcək və ondan da daha böyük nəticələrə nail olacağıq... Bunun həm birbaşa, həm də multiplikativ effekti bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatının kəmiyyət baximından miqyaslarının genişlənməsinə və keyfiyyət baxımından yaxşılaşmasına xüsusi töhfə verəcək.

Son 30 ildə Azərbaycanda aparılan sosioloji sorğularda “siz daha çox hansı problemlərin həllini istəyirsiniz” sualı cavablandırılanda həmişə Qarabağ problemi birinci olub. Bu cavab Azərbaycan xalqının Vətən sevgisi, Qarabağ həsrəti kontekstində daşıdığı çox yüksək dəyərləri nümayiş etdirməklə yanaşı, həm də torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi istəyinin reallaşdırılmasının çox etibarlı, fundamental dayağı, hərəkətverici qüvvəsi olub.

- Sosioloji sorğularda ikinci problem kimi isə sosial məsələlər göstərilib... 

- Bəli. Ona görə də bu iki məsələnin həllinə yönəlik tədbirlərin effektiv kombinasiyasına nail olmaqla, daha böyük miqyaslı sosial-iqtisadi və digər nəticələrə nail olmaq olar. Bu baxımdan hazırkı iqtisadi, sosial və ekoloji çağırışlar şəraitində dayanıqlı inkişafa davamlı xarakter verə bilməkdən ötrü büdcə xərcləmələrində prioritetlərə üstünlük verilməsi ilə bütövlükdə ölkənin dayanıqlı inkişafının maliyyə təminatının optimal variantı tapılmalıdır. Həm işğaldan azad olunmuş ərazilərin bərpası və inkişafı, müdafiə qüdrətimizin davamlı olaraq artırılması, həm də sosial problemlər daxil ölkənin digər problemlərinin həllinə davamlı olaraq yetərincə vəsait ayıra bilməyimiz üçün bir sıra məsələlərin həllini sürətləndirməliyik.

- Hansı məsələlərin həlli prioritet olmalıdır?

- Azərbaycanda iqtisadi artm templəri çox vaxt həm orta dünya, həm də MDB-nin göstəricilərindən yüksək olub. Pandemiya səbəbli enmədən sonra ÜDM 2021-ci ildə 5,6 faiz, 2022-ci ildə 4,6 faiz artıb. Bu il 2,7 faiz artm proqnozlaşdırılmışdı. Həmin proqnoz dəyişdirilir və 2023-cü il üçün 1,8 faiz artım proqnozlaşdırılır. -Amma birinci rübdə iqtisadi durğunluğa yaxın bir göstərici açıqlanmışdı... -Bəli, ilin ilk 4 ayı ərzində iqtsadi artım cəmi 0,1 faiz olub. Dünyada iqtisadi artım 2 faizin ətrafında, MDB-də ortalama 3 faizin üstündə olduğu bir şəraitdə, Azərbaycanda iqtisadi artım 0,1 faizə enib. Son illər ölkəmizdə əhalinin artım tempi xeyli aşağı düşsə də, yenə təbii artım kifayət qədər yüksəkdir. Bu baxımdan, Azərbaycan kimi ölkələr üçün iqtisadi artım tempinin 0,1 faizə enməsi ciddi təhlil tələb edən məsələdir.

- Bəzi ekspertlər səbəbi neft hasilatının sürətlə azalması ilə əlaqələndirirlər...

- Bunu təkcə ölkədə neft hasilatının aşağı düşməsi ilə izah etmək kifayət deyil. Çünki neft hasilatının pik nöqtəyə çatdıqdan sonra tədricən aşağı düşmə qrafiki hələ 29 il bundan əvvəl - 1994-cü ildə “Əsrin Müqaviləsi” bağlanan vaxtdan məlum idi... Ona görə də Azərbaycanda iqtisadi artım templərinin potensial imkanlarımıza uygun gəlməyən dərəcədə aşağı düşməsi nəticəsində ölkəmizin yavaşımış iqtisadi artım trayektoroiyasına keçməsini və həmin trayektoriyadan sürətləndirilmiş artıma keçid məsələlərinin İqtisadi Şurada müzakirəyə çıxarılmasını vacib hesab edirik.

Azərbyacanın iqtisadi artım templərinin dünyanın və MDB-nin orta artm templərindən yüksəyə qaldırılması hədəfləri qoyulub. İslahatları dərinləşdirmək, iqtisadi azadlıqları genişləndirmək, regionlara sərmayə qoyuluşunu artırmaq və ondan istifadənin səmərəliliyini yüksəltmək, əlverişli şərtlərlə aşağı faizlı kreditlərin verilmə dairəsini genişləndirmək, yeni iş yerləri açmaq, şəffaflıq və hesabatlılığı gücləndirmək və s. bu kimi vasitələrin kompleks şəkildə, sistemli və davamlı olaraq həyat keçirilməsi təmin edilməlidir. Son 20 ildə Azərbaycanda ÜDM 3 dəfə artıb. Bu artım əmək haqqı, pensiya, müavinət və digər ödənişlərin artırılmasının iqtisadi əsaslı maliyyə təminatını təşkil edib. “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetləri” üzrə növbəti onillikdə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına dair beş prioriteti reallaşdırmaqla ÜDM-i 2 dəfə artırmaqdan ötrü orta illik artım templərini 7 faizin ətrafına çatdırmaq lazımdır. Buna nail ola bilsək, sözügedən dövr ərzində sosial göstəricilərin potensialımıza layiq səviyyədə yaxşılaşdırılmasını, əmək haqqı, pensiya və digər ödənişlərin 2-3 dəfə artımını təmin etmiş olarıq.

- Deməli, genişmiqyaslı islahatlara ehtiyac var...

- Əlbəttə, bundan ötrü islahatları dərinləşdirməklə bayaq sadaladıqlarımız daxil, dövlət investisiyaları ilə yanaşı digər mənbələrdən də səmərəli istifadə etməklə investisiyalar artırılmalı, dövlət vəsaitləri ilə yanaşı digər mənbələr hesabına da vəsait qoyuluşundan rasional istifadə olunmalıdır. Ötən il Azərbaycan iqtisadiyyatına 18 milyard manatdan çox sərmayə, 20 milyard manatdan çox kredit yönəldilib. Həmin sərmayələrin 10-ca faizini - yəni 2 milyard manata yaxınını, eləcə də kreditlərin 10 faizini, yəni 2 milyard manatını, toplam 4 milyard manatını əlverişli şətlərlə regionlara yönəltməklə həm regionların sürətli qalxınmasına nail olmaq, həm ölkənin iqtisadi artım templərini və artımın keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq, regionlarda çoxsaylı və layiqli maaşlı iş yerləri açmaq, digər problemlərin həllini sürətləndirib orada həyat səviyyəsini xeyli yaxşılaşdırmaq olar.

- Əli müəllim, cəmiyyətdə əsas narahatlıqlardan biri sosial təminatla bağlıdır. Məsələn, pensiya yaşının əhalinin orta ömrünə nisbəti suallar doğurur. Keçmiş sovet respublikalarında ən yüksək pensiya yaşı Azərbaycandadır. Bu, nə ilə izah olunur? Yaxud, pensiya əldə etmək şərtləri hər kəs üçün əlçatan deyil, qoyulan tələblər əmək bazarının şərtləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Amma cəmiyyətdən səslənən tələblər sanki eşidilmir...

- Bəli, ona görə də xeyli müddətdir pensiya yaşının aşağı salınması ilə bağlı müzakirələr gedir. Pensiya yaşı müəyyənləşdiriləndə bir sıra parametrlərdən istifadə olunsa da, əsasən orta ömür uzunluğu daha çox müəyyənedici rol oynayır. Azərbaycanda orta ömür uzunluğuna dair beynəlxalq təşkilatların və daxili statistikanın göstəriciləri fərqlənir. Son illərin statistikasına görə, orta ömür uzunluğu 73 yaş, o cümlədən qadınlarda 75 yaş, kişilərdə isə 71 yaş həddindədir. Sağlam ömür uzunluğu isə bundan bir neçə yaş da aşağıdır. Pensiya yaşı isə kişilər üçün artıq 65-dir. Qadınlar üçün isə bu, 63,5 yaş olsa da, 2027-ci ilədək hər il 6 ay artırılmaqla 65 yaşa çatdırılması nəzərdə tutulur. Orta ömür uzunluğu, həmçinin, bir-iki istisnanı nəzərə almasaq, pensiyaya çıxmaq üçün yaş həddi MDB ölkələrində bizdən aşağıdır.

Müzakirələr zamanı pensiya yaşının azaldılması və vətəndaşın pensiyaya çıxdıqdan sonra neçə il pensiya ala bilməsi, pensiya məbləğının artırılması və s. bu kimi məsələlər daha çox qabardılır. Bizdə vətəndaşın pensiyaya çıxdıqdan sonra ortalama 144 ay, yəni 12 il pensiya ala biləcəyi nəzərdə tutulsa da, reallıqda 6-10 il, xeyli insanlar isə bundan da az müddətdə pensiya ala bilir. Bu fakt pensiya yaşının aşağı endirilməsi məsələsini daha da aktuallaşdırır. Bununla belə aidiyyatı qurum nümayəndələrinin açıqlamalarından görünür ki, hökumətin pensiya yaşının aşağı salınmasına dair çağırışlara müsbət reaksiyası yoxdur. Əhalinin xeyli hissəsinin aldığı pensiya yetərli səviyyədə olmadığından, həm də əmək haqqı ilə müqayisədə aşağı olduğundan, insanlar pensiyaya çıxdıqdan sonra da qalıb işləmək istəyirlər. Ağır işlərdə çalışanlar isə pensiyaya 65 yaşında yox, daha tez çıxmaq istəyirlər. Fikrimcə, pensiya sahəsində bu yöndə liberal bir model tətbiq edilməlidir. Bir tərəfdən sağlamlıq durumu imkan verirsə, müəllim, həkim və digər bu kimi kateqoriyalara aid insanların öz istəklərinə görə pensiya yaşından sonra da qalıb işləməsinə şərait yaradılmalıdır. Eyni zamanda, zərərli, ağır işlərdə çalışanlar, sağlamlıq durumu imkan verməyən insanlar da pensiya yaşından əvvəl pensiyaya çıxa bilmək üçün daha konkret şərtlərlə əlverişli imkan əldə etməlidir. Ölkədə orta əmək haqqı 900 manatı ötsə də, müzdla çalışanların yarısı həmin orta əmək haqqı məbləğinin yarısına yaxın - 400 manatın üstündə olan bir səviyyədə median əmək haqqı alır. Onların əksəriyyəti rayonda yaşayan insanlardır. Həmin insanlar sözügedən səviyyədə maaşla pensiya yox, müavinət ala bilirlər və belə olan halda yoxsulluq həddində yaşayan insanların sayını artırırlar. Bu fakt da bir daha göstərir ki, qeyd etdiyimiz istiqamətdə pensiya islahatları həyata keçirilməli, bu sahədə optimal bir variant təmin edilməli və yaşlı nəslin daha çox hissəsi üçün pensiya əlçatanlığı təmin edilməlidir.

- Parlamentdə həmişə monopoliyanı kəskin tənqid edirsiz. Hazırda bu sahədə vəziyyət necədir? Məlumatlara görə, azad rəqabətin mövcud olduğu onlayn ticarət, habelə taksi bazarı ilə bağlı yeni addımlar atılır. Sizcə, bu tədbirlər hansı yeniliklər gətirəcək?

- Bəli, biz öz çıxışlarımızda ölkədə inhisarçılıq meyllərinin aradan qaldırılması, azad sahibkarlıq və azad rəqabətə geniş meydan verilməsi məsələsini tez-tez qaldırırıq. Çünki bunsuz potensial imkanlarımızı yetərincə reallaşdırmaq, orta təbəqənin dairəsini genişləndirmək, əhalinin güzəranını ölkəmizin potensialına layiq səviyyəyə qaldırmaq çox çətindir. Biz həm də bu məsələni daha çox inhisarçılıqdan qaynaqlanan süni qiymət artımı kontekstində qaldırırıq.

Azad rəqabətə əsaslanan bazar iqtisadiyyatı şəraitində bəzi nüansları və zaman kəsiklərindəki istisnaları nəzərə almasaq, süni qiymət artımına yer olmur. Mal və xidmət təklif edənlərin sayı yetərincə olur və qiyməti süni surətdə artırmaq kiməsə sərf eləmir, çünki bunun ziyanını çəkər. Ona görə də konkret vaxt kəsiyində mal satılmasa, qiyməti endirib dövriyyəni artırmaqla qazanmağa üstünlük verirlər. Monopolistlər isə anti-inhisar qanunvericiliyini pozub, necə deyərlər “qırmzı xətti” keçəndə, sanksiyaların təsirinə məruz qalırlar. Adını bazar iqtisadiyyatı qoyub, əslində inhisarçılığın at oynatdığı şəraitdə isə süni qiymətlər, vəziyyətdən sui-istifadə hallarına yer verilir.

Azərbaycanda inflyasiya daha çox xaricdən gətirilən malların üstündə gələn idxal inflyasiyasından, süni qiymət artımı və ölkə iqtisadiyyatında gedən proseslərdən doğan qiymət artmından ibarətdir.

Sahibkarlardan alınan müxtəlif “dinməverlər” də onların istehsal etdikləri mal və xidmətlərin maya dəyərində oturub, qiymətin üstünə qoyulduğundan, əlavə qiymət artımına səbəb olur və əslində son nəticədə həmin artımları da əhali ödəməli olur.

- Hazırda bu sahədə real vəziyyət necədir?

- Yuvarlaq götürsək, ötən il rəsmi inflyasiya 14 faiz, ərzaq inflyasiyası 20 faiz ətrafında göstərilsə də, əslində real rəqəmlər bundan xeyli yüksək olub. Bir sıra məhsullar üzrə 20 faizlə 90 faiz arasında, bəzi mallarda hətta bundan da yüksək inflyasiya qeydə alınıb. Bir sıra qeyri- ərzaq mallarının qiyməti 2 dəfədən çox artıb. Təkcə bir faktı xatırlatmaq kifayətdir ki, Türkiyədə bizim pulla 3 manata olan dərman bizdə həmin qiymətdən dəfələrlə baha satılır. Əhali qiymət artımının hər faizinə görə 600 milyon manatdan çox, hər il toplam 3-4 milyard manat pul itirir. Halbuki, süni qiymət artımının qarşısını almaqla əhali həmin pulu başqa problemlərinin həllinə yönəldə bilər. Ona görə də inflyasiyanın sürətləndiyi şəraitdə bir tərəfdən süni qiymət artımının qarşının alınması istiqamətində real nəticələri olan tədbirlər görülməli, digər tərəfdən isə əhalinin qiymət artımından itkilərini kompensasiya etmək üçün əmək haqqı, pensiya və digər ödənişlərin artırılması üçün real maliyyə mənbələri tapılmalıdır.

- Rəqabət Məcəlləsi uzun illərdir ki, qəbul edilmir. Bu, nə ilə bağlıdır?

- 2006-cı ildən bu yana keçən uzun fasilədən sonra Azərbaycanda anti-inhisar qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə yeni Rəqabət Məcəlləsi layihəsi hazırlanıb və Milli Məclisin 2023-cü il yaz sessiyasının qanunvericilik işləri planına salınıb. Bu ilin yaz sessiyası başa çatdı və növbədənkənar sessiya başladı. Yaxın vaxtlarda Rəqabət Məcəlləsinin Milli Məclisə təqdim edilməsini və qəbul olunmasını çox vacib hesab edirik. Bu Məcəllənin qəbul edilməsi Azərbaycanda azad rəqabət mühitinin formalaşmasının təkmil hüquqi bazasının yaradılmasına böyük töhfə olar. İslahatlar kontekstində rəqabəti və azad sahibkarlığı təşviq etməklə, həm iqtisadi inkişaf templərini, həm məhsul və xidmətlərin keyfiyyətini xeyli artırmaq, həm də istehlakçıların hüquqlarının müadfiəsini xeyli gücləndirmək olar. Eləcə də inhisarçılıqdan qaynaqlanan süni qiymət artımının qarşını da xeyli dərəcədə almaq olar.

Azad rəqabətin mövcud olduğu onlayn ticarət, habelə taksi bazarı ilə bağlı atılacaq yeni addımların mənfi, yoxsa müsbət yüklü yeniliklər gətirəcəyini həmin addımlar atılandan bir müddət sonra görmək mümkün olacaq.

- Rəsmi məlumatlarda ölkədə inflyasiyanın və bahalığın ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə səngidiyi bildirilir. Bu, nə dərəcə doğrudur?

- Bu, son vaxtlar tez-tez verilən suallar sırasındadır. Çünki qiymətlərin sürətlə artması əhalini ən çox narahat edən məsələlərdəndir. Suala əvvəlcə rəsmi statistikanın göstəriciləri üzrə baxaq: Rəsmi məlumatlara görə, 2022-ci ildə inflyasiya 13,9 faiz, o cümlədən ərzaq məhsulları, içkilər və tütün məmulatları üzrə 19,5 faiz, qeyri-ərzaq məhsulları üzrə 8,6 faiz, əhaliyə göstərilmiş ödənişli xidmətlər üzrə 10,4 faiz təşkil edib. 2023-cü ilin yanvar-aprel aylarında istehlak qiymətləri indeksi 2022-ci ilin yanvar-aprel aylarına nisbətən 13,5 faiz, o cümlədən ərzaq məhsulları, içkilər və tütün məmulatları üzrə 16,6 faiz, qeyri-ərzaq məhsulları üzrə 11,8 faiz, əhaliyə göstərilmiş ödənişli xidmətlər üzrə 10,7 faiz təşkil edib. 2023-cü ilin aprel ayında ərzaq məhsulları, içkilər və tütün məmulatları üzrə istehlak qiymətləri indeksi əvvəlki aya nisbətən 100,3 faiz, əvvəlki ilin aprel ayına nisbətən 115,1 faiz təşkil edib. Yenə rəsmi statistikaya görə, bu ilin aprel ayında əvvəlki aya nisbətən ayrı-ayrı ərzaq məhsullarından daha çox bahalaşma düyünün, mal və qoyun ətinin, pendirin, zeytun yağının, portağalın, almanın, soğanın, şəkərin, konfetlərin, çayın, pivənin, tütün məmulatlarının, ucuzlaşma isə əsasən çörəyin, unun, qarabaşaq yarmasının, təzə balığın, yumurtanın, kərə, günəbaxan və qarğıdalı yağlarının, bananın, kələmin, kartofun, mərcinin qiymətlərində müşahidə olunub. Digər ərzaq məhsullarının qiymətlərində ciddi dəyişikliklər baş verməyib. Göründüyü kimi, ötən il olduğu kimi, bu il də qiymətlər bir qədər aşağı-yuxarı olmaq şərtilə, təqribən eyni templə artır…

- Bütün bu sadalananlar rəsmi statistika məlumatlarıdır. Bəs real vəziyyət necədir?

- Əlbəttə, reallıqda əksər mal, məhsul və xidmətlər üzrə qiymət artımı daha yüksək templərlə davam edir və bu da əhalinin güzəranına mənfi təsir göstərir. Hökumət bu il üçün illik 6,9 % inflyasiya proqnozlaşdıranda, biz bunun real olmadığını qeyd etmişdik. İndi isə 10,4 % proqnozlaşdırılır, bunun da real olmadığını qeyd edirik. Mərkəzi Bank isə bu il üçün inflyasiyanın 8,3 faiz olacağını proqnozlaşdırıb. Amma hələlik görünən odur ki, bu il inflyasiya birrəqəmli yox, ikirəqəmli olacaq. Qlobal iqtisadiyyatda qiymətlər sahəsində ziq-zaqlar hələ davam etsə də, ümumi meyl kimi demək olar ki, inflyasiya təqdricən səngiməyə meyl götürüb. Bizdə isə qiymətlər qlobal iqtisadiyyatdakından 1,5 dəfə sürətlə, demək olar ki, hər gün, hər həftə artır. Keçən il olduğu kimi, bu il də real illik inflyasiya proqnozlaşdırılan səviyyəni ötəcək.

- Deməli maaş, pensiya artımları yenə inflyasiyanın gerisində qalacaq…

- Təbii ki, belə olan halda əmək haqlarının bu il üçün proqnozlaşdırılan səviyyəsi qiymət artımından əhalinin itkilərini kompensasiya etmək üçün yetərli olmaya bilər. Ona görə də ötən il olduğu kimi, bu il də yenidən əmək haqlarının, pensiyaların və digər ödənişlərin artırılması istiqamətində tədbirlərin görülməsini vacib hesab edirik.

- Əli müəllim, ümumilikdə əhalinin gəlirləri ilə ərzaq, gündəlik tələbat mallarının qiymətindəki yüksəliş arasında uyğunluq varmı?

- Rəsmi statistikaya görə, Azərbaycanda orta aylıq əmək haqqı ötən il 839 manat olub. Bu ilin birinci rübünə görə, 900 manatın üstündədir. Yəni, keçən ilin sonlarından bu ilin martına qədər orta əmək haqqının nominal məbləğı 61 manat və ya 7 faiz artıb. Amma işləyən əhalinin xeyli hissəsi orta əmək haqqından aşağı maaş alır. İşləyən əhalinin yarısına yaxını isə median əmək haqqı səviyyəsində, yəni orta əmək haqqının yarısına yaxın səviyyədə maaş alır. 2023-cü il yanvarın 1-dən minimum aylıq əməkhaqqının məbləği 345 manat müəyyən edilib. Əhalinin xeyli hissəsinin xərclərinin təxminən 60 faizi, aztəminatlı təbəqənin gəlirlərinin isə daha çox hissəsi qidaya və ərzaq məhsullarına sərf olunur. Əhalinin çox işlətdiyi malların və əzaq məhsullarının böyük hissəsinin qiymət artımı daha çoxdur. Ona görə aşağı maaş alanların aylıq gəliri minimum tələbatı qarşılamaq üçün yetərli deyil. Aztəminatlı təbəqənin güzəranının pisləşməsinin qarşısını almaq üçün əlavə tədbirlərin görülməsinə ehtiyac var. Son illər qiymətlər, xüsusən də əhalinin daha çox tələbat duyduğu mal və məhsulların, eləcə də xidmətlərin qiymətləri xeyli artdığından, minimum istehlak zənbili, yaşayış minimumu göstəricilərilərinə yenidən baxmaq və artırmaq, eləcə də minimum əmək haqqını da qaldırmaq istiqamətində atılan addımları davam etdirmək lazımdır. Son 10 ildə minimum əmək haqqının orta əmək haqqına nisbəti 24 faizdən 40 faizə çatdırılıb. Hesab edirik ki, bu proses davam etdirilməli və minimum əmək haqqı tədricən orta əmək haqqının 50 faizi, sonra isə 60 faizi səviyyəsinə çatdırılmalıdır. Orta əmək haqqının hazırkı səviyyəsindən çıxış etsək, minimum əmək haqqı orta əmək haqqının 50 faizi səviyyəsində 345 manatdan 450 manata, 60 faizi səviyyəsində isə 540 manata çatmış olar. Gələn ilin orta əmək haqqı proqnozu 1000 manat civarında gözlənildiyindən, həmin nisbətdə minimum əmək haqqı da göstərdiyimiz məbləğlərdən çox olar.

- Hazırda gündəmdə olan məsələlərdən biri kiçik bankların bağlanmasıdır. Mərkəzi Bankın sədri də bu günlərdə dedi ki, daha bir neçə bank bağlana bilər. Zəif, kiçik bankların bağlanmasının zəruriliyi barədə əsaslandırmaları necə qiymətləndirirsiniz? Bank sektorunun əsas problemləri nədən ibarətdir?

- Banklar iqtisadiyyatın qan-damar sistemidir. Qan-damar sistemi sağlam olmayan insanı sağlam insan adlandırmaq mümkün olmadığı kimi, bank sistemi sağlam olmayan iqtisadiyyatı da sağlam iqtisadiyyat adlandırmaq mümkün deyil. Maliyyə sektorunun 96%-i banklara məxsusdur. Azərbaycanın bank sistemi daha çox neft bumu dövrünün məntiqinə uyğun şəkildə formalaşdırılıb. Artıq Azərbaycan öz inkişafının yeni mərhələsinə keçib. Dünya iqtisadiyyatında gedən son proseslər də bank-maliyyə sektorunun dinamik iqtisadi artım üçün nə qədər vacib olduğunu bir daha təsdiq etmiş oldu. Eyni zamanda bu sahədəki nəzarət və tənzimləmə məsələlərinə baxış xeyli dəyişməyə başlayıb. Mərkəzi Bankın fəaliyyətində qiymətlərin və maliyyə sisteminin sabitliyinin təmin edilməsi əsasdır.

Yeni mərhələnin tələblərinə görə, Mərkəzi Bankın pul siyasəti elə qurulmalıdır ki, bu sahədəki idarəetmə və tənzimləmə nisbi sabit qiymətləri, maliyyə sabitliyini təmin etməklə sabit və genişlənən məşğulluğa, bu əsaslarda iqtisadiyyatın davamlı sağlamlığının və dayanıqlığının təmin edilməsinə öz real töhfəsini verə bilsin. Maliyyə-bank sistemini yeni mərhələnin tələbləri səviyyəsində qərarlaşdırmaqdan ötrü, həmin sistemdə proqram xarakterli kompleks tədbirlərin köməyi ilə islahatların həyata keçirilməsi çox vacibdir. Artıq bu istiqamətdə zəruri addımar atılmağa başlanılıb. Bank sisteminin hüquqi bazası təkmilləşdirilir. Mərkəzi Bankn vəsifəsinin genişləndirilməsi və hüquqlarının artırılması istiqamtində işlər görülür. Bunlar çox vacib və yaxşıdır.

Amma obyektiv təhlillər və monitorinqlər aparılsa, belə bir qənaət hasil olar ki, Azərbaycanda bank sistemində daha dərin islahatların həyat keçirilməsinə ehtiyac var. Bank sistemində islahatların mükəmməl hüquqi bazasını formalaşdırmaqdan ötrü Bank Məcəlləsinin qəbul edilməsi çox vacibdir. Problemli banklara baxış da rasionallaşdırılmalı, onların sağlamlaşdırılması və restrukturizasiyası üzrə işlək və səmərəli institusional və hüquqi mexanizmlər yaradılmalıdır. Bankların sağlamlaşdırılması və restrukturizasiyası üzrə effektiv alətlərin olmaması, bu məsələyə münasibtdə bankların bağlanması variantının seçilməsi ilə sonunclanır. Banklara qanunvericiliyin imkan verdiyi dərəcədə nəzarət, onların fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılmasına təsir edən tənzimlənmə alətlərindən istifadə edilməsi, sağlamlaşdırılması və sair bu istiqamətlərdə fəaliyyət yaxşıdır. Amma ifrat nəzarət bankların səmərəli fəaliyyət göstərməsinə və rəqabət qabiliyyətinə mənfi təsir edir.

- Son onillikdə xeyli sayda banklar bağlandı, əmanətçilərin bir qismi hələ də pullarını ala bilməyiblər. Ümumiyyətlə, bankı bağlamaq yaxşı çıxış yoludurmu?

- Əlbəttə, bankların bağlanması əmanətçılərin bir hissəsi üçün problemlər yaradır. Banklara münasibətdə bağlanma yox, sağlamlaşdırma prioritet təşkil etməlidir. Obyektiv araşdırmalardan sonra kapital dayanıqlılığının bərpası mümkün olan bankların sağlamlaşdırılması istiqamətində zəruri tədbirlər görülməlidir. Eyni zamanda bağlanan banklarda yaranmış problemlərin həlli sürətləndirilməlidir ki, həmin banklarda əmanəti olan şəxslər bu qədər problem və əziyyətlərlə qarşılaşmasın.

- Bank faiz dərəcələrinin çoxu ikirəqəmlidır. Təqnidlərə baxmayaraq, vəziyyət dəyişmir…

- İkirəqəmli faiz dərəcələri ilə kredit götürüb, onu real sektora, istehsal sahələrinə qoyub yerli istehsalı inkişaf etdirmək mümkün deyil. Bunlar ancaq ticarətdəki bir neçə aylıq müddətdəki konkretləşdirilmiş əməliyyatlar üçün müəyyən effekt verə bilər. Ona görə də bu gün əhalinin və sahibkarların böyük hissəsi bank kreditlərinin ödənişində ciddi problemlər yaşayır. Yüksək faizli kredit alanların çoxu ya bankrot vəziyyətinə düşür, ya borc içində batır və “çabalamaqla” məşğuldur, ya da ən yaxşı halda bankların ona yüksək faizlə verdiyi pulu mahiyyət etibarı ilə dövr elətdirib, əldə etdiyi gəlirin böyük hissəsini banka verməklə məşğuldur. Bu ssenarinin nəticələri də qiymət artımına təsir edən amillər sırasındadır. Bu baxımdan, bank faizlərinin aşağı düşməsinə gətirib çıxaran kompleks tədbirlər həyata keçirilməlidr. Etibarlı rıçaqlardan istifadə etməklə bank kreditlərinin iqtisadiyyatın real sektoru ilə əlaqəsi gücləndirilməli, xüsusən də regionlara sərmayə qoyuluşu və əlverişli şərtlərlə aşağı faizli kreditləşmənin, eləcə də sahibkarlara verilən kreditlərin faizinin bir hissəsinin subsidiyalaşdırılması istiqamətində atılan addımların dairəsi genişləndirilməlidir.

Bank sistemində inhisarçılıq meyllərinin aradan qaldırılması, etibarlı rəqabət mühitinin təmin edilməsi çox vacibdir. Bunun üçün yeni anti-inhisar qanunvericiliyinin qəbulu və digər zəruri addımarı özündə birləşdirən islahatlar həyata keçirilməlidir. O cümlədın məlum təhlükəsizlik tədbirləri də görməklə, Azərbaycanın perspektivli qeyri-neft istehsal sahələrini, sahibkarlığı, innovativ layihələrin maliyyələşdirilməsinin dairəsini genişləndirməkdən ötrü xarici bankların filiallarının fəaliyyətinə şərait yaradılması məqsədəuyğun olar.

E.Rüstəmli

“AzPolitika.info”